Księga Nahuma

Księga Nahuma (hebr. נחום Nachum) – jedna z ksiąg Biblii, znajdująca się wśród ksiąg prorockich Starego Testamentu. W kanonie hebrajskim stanowiła siódmą w zbiorze Dwunastu Proroków Mniejszych. Jedna z najkrótszych ksiąg biblijnych.

Księga pochodzi z połowy VII w. p.n.e. i ma formę poematu. Jest wyrocznią przeciw potężnej Asyrii, zapowiadającą upadek ówczesnej stolicy tego państwa – Niniwy.

Autorstwo księgi

Autora i temat księgi podaje jej pierwszy werset:

Wyrok na Niniwę. Księga widzenia Nahuma z Elkosz. (Na 1,1; BT)^[1]

Prawosławna ikona z XVIII wieku przedstawiająca proroka Nahuma

Jest to jedyna informacja o Nahumie w całej Biblii hebrajskiej. Do proroctw Nahuma odwołuje się deuterokanoniczna Księga Tobiasza (Tb 14,4)^[2], co jednak nie pozwala na dodatkową identyfikację tej osoby.

Imię Nahum (hebr. נַחוּם) oznacza „Jahwe pociesza” i streszcza w pewnym stopniu treść całej księgi. Poemat na początku księgi (1,2–8), jeśli przyjąć jego autentyczność, wskazuje na powiązania autora z kręgami kultowymi^[3]. Nahum mógł być prorokiem kultowym wygłaszającym groźby przeciwko wrogom ludu Bożego podczas ceremonii sakralnych^[4], czy nawet głównym prorokiem w świątyni jerozolimskiej^[5].

Elkosz, rodzinna miejscowość proroka, nie została zidentyfikowana. Istnieje przypuszczenie, że należy ją utożsamiać z Alkusz, wioską odległą o 30 km od Mosulu, gdzie znajdują się ruiny Niniwy. Ta lokalizacja wskazywałaby też na pochodzenie Nahuma spośród Izraelitów przesiedlonych do Asyrii w 722 po upadku Królestwa Północnego. W Mosulu pokazywany jest też, od czasów średniowiecza, rzekomy grób proroka Nahuma^[6].

Inna tradycja, którą potwierdzał Pseudo-Epifaniusz (De vitis prophetar) mówiła o lokalizacji w Judzie^[7][8].

Św. Hieronim w swoim komentarzu do księgi (Prolog. Comment in Nah.) przytaczał tradycję, zgodnie z którą Elkosz znajdowało się w Galilei i odpowiadało późniejszej wiosce El-kauuzach^[7][8].

Czas i okoliczności powstania

Większość biblistów uważa, że datami granicznymi dla powstania Księgi Nahuma są 663 i 612 p.n.e. W 663 Asyryjczycy zdobyli stolicę Egiptu, Teby (hebr. No-Amon), do czego nawiązuje werset 3,8. W roku 612 została zdobyta Niniwa, co zostało zapowiedziane w księdze. Do wyjątków należą Hermann Schulz i Erhard S. Gerstenberger, którzy opowiadają się za powstaniem księgi już po zesłaniu do Babilonu^[9][10].

Rozwój terytorialny Asyrii

Tłem Księgi Nahuma są prześladowania asyryjskie po upadku Królestwa Izraela, które nastąpiło w 722 p.n.e. Autor był zapewne świadkiem okrucieństwa i krzywd wyrządzonych jego rodakom przez Asyryjczyków. Księga odzwierciedla pragnienie odwetu wobec wrogiego narodu^[11].

Najczęściej przyjmuje się, że księga została napisana w okresie poprzedzającym upadek Niniwy, po śmierci Aszurbanipala w 626, kiedy Asyria, ulegając najazdom Medów, zaczęła się chylić ku upadkowi^[7]. Autor nie nawiązuje jednak do reformy religijnej króla Jozjasza, która nastąpiła w tym samym czasie^[12].

Możliwa jest też wcześniejsza data powstania. Księga mogła m.in. pełnić rolę w nawróceniu króla Manassesa w latach 652–648, o którym wspominają Księgi Kronik^[5]. A.S. van der Wounde twierdzi, że Nahum był mieszkańcem państwa północnego, który napisał swoje proroctwo w latach 660–630 przebywając na wygnaniu w Niniwie. Uzasadnia to obecnością słów zapożyczonych z asyryjskiego, sugestywnym opisem Niniwy i brakiem zainteresowania Jerozolimą^[13][9]. Również W. H. Schmidt sugeruje, że w okresie powstania księgi Asyria znajdowała się jeszcze u szczytu świetności, a prorok dopiero tęsknie wyglądał jej zniszczenia, datuje ją więc na ok. 650 p.n.e.^[14]

Alfred Läpple sugeruje, że na księgę mogły początkowo składać się poszczególne wypowiedzi, które po niewoli babilońskiej ułożono w spójną redakcję^[6]. Niektóre fragmenty księgi mogą pochodzić z czasów wygnaniowych i powygnaniowych, dostrzegane są w tekście księgi nawiązania do Deutero-Izajasza. Kwestionuje się zwłaszcza Nahumowe autorstwo 1,2–8^[3]. Jednak księga mogła istnieć w obecnej postaci już od początku^[6].

Zdaniem Erharda S. Gerstenbergera Księga Nahuma nie odnosi się do historycznej Niniwy, lecz stanowi ona symbol wrogiej Bogu potęgi. W ukryty sposób księga występuje przeciwko Babilonii, lub, co bardziej prawdopodobne, Persji^[10].

Historyczne poglądy na czas powstania

Pisarze starożytni, tacy jak św. Hieronim, przypuszczali, że No-Amon w wersecie 3,8 oznacza nie Teby, ale cały Egipt albo Aleksandrię. Dlatego też w Wulgacie w 3,8 zamiast No-Amon jest Alexandria populorum. Ponieważ o dacie zburzenia Aleksandrii czy całości Egiptu niewiele wiedziano, różne były domysły co do czasu życia Nahuma i powstania księgi. Józef Flawiusz przypuszczał, że księga powstała za panowania króla Jotama (połowa VIII w. p.n.e.). Jerzy Syncellus przenosił jej powstanie na czasy Jozjasza (VII w.). Na późniejszy okres – po zburzeniu Jerozolimy (586 p.n.e.) – datował księgę Eutychiusz^[8].

Tradycja żydowska czyniła Nahuma współczesnym królowi Manassesowi^[8].

Język i styl

Tekst księgi Nahuma jest trudny, miejscami wygląda na źle zachowany. Stosowane słownictwo jest nietypowe^[3].

Księga wykorzystuje wiele form: poemat akrostychiczny (1,2–8), lamentację żałobną (3,1–7), a także szyderczą pieśń (3,8–19). Opis burzonej Niniwy pełen jest dynamiki i dramatyzmu, obfituje w poetyckie obrazy (sadzawka, jaskinia lwów, nierządnica, drzewa figowe, szarańcza). Stosowane też są gry słów oraz efekty dźwiękowe, np. hebrajskie brzmienie 2,8 oddaje lament i zawodzenie niewolnic.

Komentatorzy podkreślają poetycką biegłość autora księgi Nahuma. Lorenz Dürr nazwał go mistrzem języka i mężem wielkiej pasji^[6]. Komentarz Biblii Tysiąclecia zestawia jego dzieło z poetyckimi utworami Izajasza^[12]. Według Encyklopedii Biblijnej, żadna inna księga w zbiorze ksiąg prorockich Starego Testamentu nie dorównuje Księdze Nahuma w sile wyrazu.

Treść

Księga składa się z trzech rozdziałów i czterdziestu siedmiu wersetów. Dzieli się na dwie części:

1. Hymn o teofanii Boga (rozdział 1)
2. Pieśń przeciw Niniwie (rozdział 2–3)

Księgę otwiera poemat – hymn o strukturze akrostychu (1,1–11). Podobnie jak w psalmach alfabetycznych kolejne wiersze zaczynają się od kolejnej litery alfabetu hebrajskiego. Utwór obejmuje połowę alfabetu hebrajskiego i uznawany jest na ogół za niezależny od pozostałej treści księgi. Hymn wysławia Boga – jako mściciela i wojownika, przychodzącego na Ziemię (teofania), aby osądzić i ukarać swoich nieprzyjaciół, a jednocześnie ocalić tych, którzy szukają u niego ocalenia. Hymn podkreśla zarówno sprawiedliwość, jak i cierpliwość Boga. Nikt nie może wytrzymać żaru jego gniewu (wiersz 6) i bezcelowe są działania skierowane przeciw niemu (wiersz 9). Poemat ten nadaje księdze znaczenie uniwersalne, w odróżnieniu od pozostałej części, odnoszącej się konkretnie do Niniwy^[3].

Dalej następują wyrocznie przeciw narodowi ciemiężącemu Judę, przy czym Asyria nie jest wymieniana bezpośrednio^[12]. Bóg jednocześnie przyznaje, że Juda przeżywała ucisk i upokorzenie ze strony Asyryjczyków i obiecuje, że nie będzie już w ten sposób doświadczał swojego narodu. W ostatnim wersecie pierwszego rozdziału (1,14) Bóg ogłasza wyrok na Niniwę.

Brązowe lwy z Niniwy; lew był symbolem króla Asyrii

Drugi i trzeci rozdział zajmuje poemat o zburzeniu Niniwy. Rozpoczyna go obraz radosnej wieści dla Judy, a jednocześnie ironiczny apel do mieszkańców Niniwy, aby przygotowali się do obrony. Autor następnie przedstawia w plastyczny sposób sceny zagłady miasta i wyraża satysfakcję z okrucieństw, które dotknęły Asyrię – tych samych, których nie szczędziła innym narodom. Niniwa zostaje przedstawiona jako lew, który gromadził łupy w poczuciu bezpieczeństwa, został jednak powstrzymany przez Boga, który pożera młode asyryjskie lwy.

W trzecim rozdziale przedstawiona zostaje krwawa kara i masakra mieszkańców miasta. Niniwa zostaje porównana do nierządnicy, która uwodziła inne narody bogactwami i wdziękiem, a teraz zostanie pohańbiona i ogołocona ze wszystkiego. Jej losy porównywane są do upadku Teb, stolicy Egiptu, które zdobył w 664 król Asyrii Aszurbanipal. Dalej księga opisuje wyludnienie miasta, choć jego mieszkańcy mieli być liczni jak szarańcza.

Księgę kończy ironiczna lamentacja zapowiadająca rychły upadek Niniwy:

Nie ma lekarstwa na twoją klęskę, nieuleczalna jest twoja rana. Wszyscy, którzy usłyszą wieść o tobie, w dłonie klaskać będą nad tobą; bo na kogóż nie przechodziła wciąż twoja niegodziwość?(Na 3,19; BT)^[15]

Groźby skierowane przeciw Niniwie wykazują podobieństwo do zapowiedzi sądu nad Izraelem i Jerozolimą występujących u innych proroków. Z tego powodu Joachim Jeremias sugeruje, że groźby Nahuma kierowały się pierwotnie przeciwko Jerozolimie i zostały wtórnie transponowane na Niniwę^[14].

Szczegółowy plan księgi

1. Tytuł (1,1)^[16]
2. Hymn pochwalny – teofania Boga jako mściciela (1,2–8)
3. Zapowiedź spustoszenia Niniwy (1,9–1,14)
4. Zapowiedź zbawienia Izraela (2,1.3)
5. Sąd nad Niniwą (2,2; 2,4–3,19)
   • Upadek Niniwy (2,2; 2,4–2,14)
   • Żałobny lament nad miastem (3,1–7)
   • Ironiczna pieśń (3,8–19)

Teologia

Jest to jedna z kilku ksiąg prorockich, w której nie ma wezwania do skruchy. Główne przesłanie księgi skupia się wokół tezy, że Bóg pomści grzechy Niniwy i jednocześnie przyniesie radość ludowi Bożemu. Upadek Niniwy ma być aktem sprawiedliwości Bożej.

Księga Nahuma zestawiana jest z Księgą Jonasza, gdyż obie opowiadają o Niniwie – pierwsza o zagładzie miasta, a druga o jego ocaleniu. Według Encyklopedii Biblijnej, obie te księgi można odczytać jako midraszową refleksję nad tzw. formułą atrybucyjną z Księgi Wyjścia 34,6–7^[17], przy czym Księga Jonasza przedstawia Boga jako miłosiernego i litościwego władcę, a Księga Nahuma jako Boga mściwego, zsyłającego kary. Celem tej refleksji miała być reinterpretacja Tory w momencie zagrożenia bezpieczeństwa całego narodu. Inne zestawienie łączy Księgę Nahuma z Księgą Habakuka, które dzielą podobny kontekst – sąd Boga nad nieprzyjaciółmi Izraela^[5].

Księga Nahuma zawiera – decydujące dla późniejszej tradycji prorockiej i apokaliptyki – wyznanie, że Bóg może położyć kres każdej potędze ziemskiej. Tak też zapewne była interpretowana w późniejszych czasach^[14]. Komentarz do Księgi Nahuma (4 QpNa), znaleziony w czwartej grocie Kumran wykorzystuje jej treść do przedstawienia odłamów judaizmu (m.in. faryzeuszy) rywalizujących z esseńczykami^[7]. Podobna tradycja odczytywania tekstu Księgi Nahuma była obecna u Żydów również w średniowieczu (np. u Dawida Kimchi)^[18].

W Nowym Testamencie nie ma cytatów z Księgi Nahuma, być może ze względu na jej nacjonalistyczny wydźwięk^[18]. Nie była też wykorzystywana w liturgii chrześcijańskiej. Z kolei w pismach patrystycznych należała do najmniej cytowanych ksiąg Starego Testamentu (po Księdze Aggeusza i Księdze Abdiasza)^[18].

Nahum krytykowany był za skrajny nacjonalizm i radość z upadku wroga. Jednocześnie nie piętnował (jak czynili to inni prorocy, m.in. współczesny mu Jeremiasz) grzechów własnego narodu. Komentatorzy podkreślają jednak, że celem Nahuma było potwierdzenie, że Bóg pozostaje wierny Judzie i jej nie opuści^[13][19]. Św. Hieronim mówił o Nahumie jako pocieszycielu i podkreślał, że sprawiedliwość Boża dosięga wszystkich^[18].

Pierwszym dziełem greckim na temat Księgi Nahuma było Expositio Teofilakta (XI w.), które poświęcone było powszechności sprawiedliwości Bożej^[18].

Według Encyklopedii Biblijnej, najtrafniej orędzie księgi Nahuma wyraził Marcin Luter:

Księga uczy nas ufać Bogu i wierzyć – zwłaszcza w sytuacji, kiedy zawodzi wszelka ludzka pomoc, ludzkie środki i rady – że Pan nie opuszcza tych, którzy należą do Niego, że broni swojej własności przed wszelkimi atakami wrogów, choćby najpotężniejszych^[5]

Kanoniczność księgi Nahuma w zbiorze ksiąg Starego Testamentu nie ulegała nigdy wątpliwości^[8].

Przypisy

Bibliografia

• Paul Achtemeier (red. naukowa): Encyklopedia Biblijna. Wyd. trzecie poprawione. Warszawa: Oficyna Wydawnicza „Vocatio”, 2004, s. 802, 803, seria: Prymasowska Seria Biblijna. ISBN 83-7146-213-1. (pol.).
• Irene Nowell: Księga Nahuma. W: Katolicki komentarz biblijny. Raymond E. Brown, Joseph A. Fitzmyer, Roland E. Murphy (red. wyd. oryg.), Waldemar Chrostowski (red. wyd. pol.). Warszawa: 2001, s. 853–857. ISBN 83-7146-080-5.
• Santiago Ausín: Księga Nahuma. W: Międzynarodowy komentarz do Pisma Świętego: komentarz katolicki i ekumeniczny na XXI wiek. Warszawa: Verbinum, 2007, s. 1053–1056. ISBN 83-7192-122-5.
• Witold Tyloch: Dzieje ksiąg Starego Testamentu. Warszawa: Książka i Wiedza, 1985, s. 226–230. ISBN 83-05-11372-5.
• Wstęp do Księgi Nahuma. W: Biblia Tysiąclecia. Wyd. IV. Poznań: Pallottinum, 2003.

Linki zewnętrzne

• Księga Nahuma w przekładzie Biblii Tysiąclecia