Księga Psalmów

Księga Psalmów [Ps] (hebr. תְהִלִּים tehillim; gr. Ψαλμοί Psalmoi) – wchodząca w skład Biblii (Stary Testament) księga zawierająca zbiór 150 utworów poetyckich w języku hebrajskim^[a]. Samodzielne tłumaczenie bądź parafraza Księgi Psalmów, czasem w średniowieczu zawierające dodatkowe kantyki i hymny, to psałterz.

Psalmy są zróżnicowane pod względem gatunkowym: można wyróżnić lamentacje, hymny pochwalne i dziękczynne, psalmy królewskie, dydaktyczne, mądrościowe, prorockie i inne. Psalmy są wybitnym pomnikiem literatury starożytnego Izraela, lecz przede wszystkim stanowią dokument pobożności żydowskiej czasów starożytnych. Chrześcijanie upatrują w wielu psalmach proroctw dotyczących życia i mesjańskiego posłannictwa Jezusa Chrystusa. Psalmy stały się wzorem dla chrześcijańskiej poezji religijnej, były też tłumaczone przez wybitnych poetów.

Autorstwo Księgi Psalmów

Zebranie psalmów i autorstwo wielu z nich tradycja żydowska i chrześcijańska przypisywała królowi Dawidowi. Część psalmów zawiera w pierwszym wierszu imiona różnych osób. Są one poprzedzone przyimkiem le (np. leDawid), który interpretowano tradycyjnie jako lamed auctoris tzn. oznaczający autora. O dawnej tradycji świadczy przekład Wulgaty, w którym imiona znalazły się w dopełniaczu (np. „Dawidowy”), mimo że Septuaginta stosowała w tym miejscu celownik^[1].

Najwięcej, bo 73 psalmy, ma w tytule imię Dawida. Przekłady starożytne różnią się w stosowaniu imion w tytułach. Septuaginta ma imię Dawida w 84 psalmach, Wulgata w 65, zaś Peszitta w 86. Zbiór psalmów Dawida (Ps 3-41) otwierał Psałterz, dlatego Dawid stał się naturalnie w tradycji żydowskiej i chrześcijańskiej jedynym autorem wszystkich psalmów. Psalm 95 choć nie posiada tytułu oznaczającego autora, został zacytowany w liście do Hebrajczyków (Hbr 4,7) przy użyciu formuły mówiąc przez Dawida. Sobór Trydencki używał określenia Psałterz Dawidowy, które później przyjęło się w literaturze katolickiej.

Pozostałe psalmy przypisywano Mojżeszowi (1), Salomonowi (2), Asafowi (13), synom Koracha (2) oraz Hemanowi i Etanowi Ezrahitom (po 1). Przekłady starożytne do autorów wliczały jeszcze Jeremiasza (Ps 137), Aggeusza i Zachariasza (Ps 110-111; 146-148), Ezechiela (Ps 65) i innych.

Współczesna krytyka (M. Dadhood) zwraca uwagę, że starożytna poezja hebrajska i ugarycka używały przyimka le w różnych znaczeniach i psalmy „Dawida” można rozumieć jako psalmy „z cyklu Dawida” lub „mające związek z Dawidem”. Współczesna krytyka katolicka (np. Biblia jerozolimska) stoi na stanowisku, że zbiór Dawidowy ma pewien związek z Dawidem, o którego talencie muzycznym i poetyckim wspominały liczne księgi historyczne Starego Testamentu. Niektóre utwory, np. Psalm 18 są autentyczną modlitwą Dawida^[2].

Liberalni bibliści, przesuwając powstanie Psałterza w późniejsze czasy, odmawiają Dawidowi jakiegokolwiek udziału w autorstwie psalmów, uważając że nagłówki dodano później w ramach tzw. „dawidyzacji” Psałterza^[2].

Czas powstania

Psałterz floriański

Obecnie uważa się, że Księga Psalmów powstawała w długim okresie historycznym (między XI a III w. p.n.e.): niektóre są bardzo stare (Psalmy 18, 29, 68), inne zawierają aluzje do niewoli babilońskiej (np. Ps 137). W Psalmie 149 upatruje się nawiązań typowych dla duchowości żydów z czasów machabejskich^[3].

Porównując psalmy biblijne z literaturą Kanaanu, m.in. z tekstami odkrytymi w Ugarit, większość badaczy skłania się obecnie do datowania ich na czasy królewskie, tzn. X-VII w. p.n.e.. Dokładna datacja poszczególnych utworów jest niemożliwa, gdyż psalmy powstawały stopniowo i mogły mieć nawet kilku redaktorów. Na księgę składają się też niewielkie kolekcje, które formowane były przy okazji poszczególnych reform liturgicznych: za króla Dawida, Ezechiasza, Jozjasza, kapłana Ezdrasza i w czasach Machabeuszy^[4].

Egzegeci, po dwóch psalmach wprowadzających, wyróżniają najpierw najstarszy redakcjonalnie zbiór jahwistyczny (psalmy 3-41). W tej grupie psalmów, podobnie jak w Pięcioksięgu, przeważa użycie Bożego imienia Jahwe. W tytułach obecne są odniesienia do króla Dawida, co stanowi wyraz tradycji. Zapewne stopniowo nazwa Psałterz Dawida zaczęła oznaczać cały zbiór 150 psalmów. Kolejną grupa są psalmy, w których przeważa użycie imienia Elohim. Do najstarszych psalmów należą również psalmy 84-89^[4].

Podczas niewoli powstały przypuszczalnie psalmy 93 oraz 96-99^[4].

Tekst Księgi i jego przekaz

Księga Psalmów została napisana w całości w języku hebrajskim. Tekst księgi przez setki lat uległ w wielu miejscach skażeniu, dlatego wydania krytyczne korygowane są przy wykorzystaniu starożytnych przekładów. Same przekłady, zarówno starożytne, jak i na języki narodowe miały znaczący wpływ na interpretację i rozpowszechnienie księgi.

Tekst hebrajski

Tekst Księgi Psalmów, pierwotnie składający się wyłącznie ze spółgłosek, podobnie jak cały hebrajski Stary Testament, został uzupełniony o samogłoski między VI a XI wiekiem n.e. przez żydowskich uczonych, masoretów (tekst masorecki, TM). Współczesny tekst krytyczny Księgi Psalmów pochodzi najczęściej z Biblia Hebraica Stuttgartensia, za której podstawę posłużył hebrajski Kodeks Leningradzki z XI wieku. Tekst masorecki podlegał rozbieżnym ocenom, jego jakość krytykowali m.in. B. Duhm i H. Gunkel, choć miał też zdecydowanych zwolenników (B. Eerdmans, W. E. Barnes). Odkrycia manuskryptów w Qumran i studia porównawcze języków semickich pozwoliły na poprawienie TM w zakresie samogłosek, natomiast tekst spółgłoskowy pozostał prawie niezmieniony.

Przekłady starożytne

Zobacz: Septuaginta, Wulgata, Psałterz Gallikański.

Polskie przekłady Psalmów

W literaturze polskiej oprócz przekładów dokonywanych łącznie z całą Biblią wielkie znaczenie miały przekłady tej jednej księgi, które wchodziły w skład psałterzy i modlitewników.

Jeszcze w okresie przed wynalezieniem druku powstały Psałterz Kingi (XIII w.), Psałterz floriański (zwany też Psałterzem królowej Jadwigi) (XIV w.) i Psałterz puławski (XV w.)

Stałe miejsce w historii literatury polskiej przyniosła Psalmom poetycka parafraza: Psałterz Dawidów Jana Kochanowskiego (1579), do którego Mikołaj Gomółka skomponował muzykę - Melodie na psałterz polski. Późniejszą próbą parafrazy był Trybut należyty wdzięczności wszystkiego dobrego dawcy Panu i Bogu albo Psalmodia polska Wespazjana Kochowskiego (1693).

W 1806 Franciszek Karpiński, opierając się częściowo na tekście Kochanowskiego, przygotował przekład używany powszechnie w liturgii katolickiej, np. w śpiewanych Nieszporach.

W drugiej połowie XX wieku, wraz z powstaniem tłumaczeń całej Biblii (Biblia Tysiąclecia i Biblia warszawska), coraz częściej zaczęły być używane teksty psalmów z tych Biblii. Powstawały też przekłady poetyckie, z których najbardziej znane zostały sporządzone przez Leopolda Staffa (1937), Romana Brandstaettera (1968) i Czesława Miłosza (1979).

Struktura Księgi Psalmów

W tradycji żydowskiej Psałterz jest podzielony, analogicznie do Pięcioksięgu, na pięć ksiąg, z których każda kończy się doksologią lub błogosławieństwem (w Kościele Prawosławnym – na dwadzieścia kathismata):

1. Pierwsza księga zawiera 41 psalmów, wszystkie imiennie przypisywane Dawidowi, z wyjątkiem psalmów 1, 2, 10 i 33, które, mimo że anonimowe, przypisywane mu były tradycyjnie. Choć autorstwo Dawida nie może zostać formalnie potwierdzone, krytycy zgadzają się, że jest to prawdopodobnie najstarsza część Księgi Psalmów.
2. Druga księga zawiera 31 psalmów (42–72). 18 z nich jest przypisywanych Dawidowi, a jeden Salomonowi (Psalm 72). Reszta jest anonimowa.
3. Trzecia księga zawiera 17 psalmów (73–89). Psalm 86 jest przypisywany Dawidowi, Psalm 88 Hemanowi Ezrachicie, a Psalm 89 Etanowi Ezrachicie.
4. Czwarta księga również zawiera 17 psalmów (90–106). Psalm 90 przypisywany jest Mojżeszowi, a psalmy 101 i 103 – Dawidowi.
5. Piąta księga zawiera pozostałe 44 psalmy. 15 spośród nich jest przypisywanych Dawidowi, jeden (Psalm 127) Salomonowi.

Psalm 136 jest często nazywany „wielkie Halleh”, choć Talmud używa tej nazwy również dla psalmów od 120 do 135. Psalmy od 113 do 118 tworzą Hallel, recytowany podczas trzech wielkich świąt (Pascha, Święto Tygodni, Święto Namiotów), Rosz Chodesz i ośmiu dni święta Chanuka. Manuskrypty z Qumran zawierają nieco inną wersję Psalmu 136.

Psalmy 120–134 to „pieśni wstępowań”, które śpiewali pielgrzymi, zbliżając się do schodów Świątyni.

Najdłuższy jest Psalm 119, który składa się ze 176 wersetów w grupach po osiem. Każda z grup rozpoczyna się jedną z 22 liter hebrajskich. Na zasadzie „al pi aleph-bet” (akrostych na bazie alfabetu – abecedariusz) są również zbudowane psalmy: 9, 10, 25, 34, 37, 111, 112 i 145.

Psalm 117, składający się z dwóch wersetów, jest najkrótszy.

Numeracja psalmów

Tekst hebrajski Psalmu 1

Istnieją różnice w organizacji i numeracji poszczególnych psalmów między Biblią hebrajską, opartą na tekście masoreckim, a Septuagintą, czyli przekładem Biblii na język grecki:

• Psalmy 9 i 10 w Biblii hebrajskiej zostały połączone w Psalm 9 w greckiej.
• Psalmy 114 i 115 – zostały połączone w Psalm 113
• Psalm 116 – podzielony został na psalmy 114 i 115.
• Psalm 147 – podzielony został na Psalm 146 i 147
• Septuaginta zawiera dodatkowo Psalm 151^[5].
• Peszitta zawiera pięć apokryficznych psalmów, uznawanych w syryjskim kanonie Starego Testamentu. Psalmom tym nadano numerację od 151 do 155.

Księga Psalmów w Wulgacie (Psałterz Gallikański), która była przekładem z tłumaczenia greckiego, zastosowała grecki sposób numeracji – a za nią takie przekłady jak Biblia Wujka. Współczesne przekłady Biblii z języków oryginalnych stosują numerację hebrajską, a grecką umieszczając czasami w nawiasach.

Gatunki literackie

Badania tekstu psalmów wykazały, że niektóre ich grupy mogą być sklasyfikowane razem ze względu na podobieństwa między nimi. Główne ich rodzaje to:

1. Hymny
2. Lamentacje indywidualne
3. Lamentacje zbiorowe
4. Pieśni ufności
5. Pieśni pochwalne (dziękczynne) indywidualne
6. Psalmy królewskie
7. Psalmy mądrościowe

Wyróżniano też zbiory psalmów z racji na ich charakter i zastosowanie w tradycji chrześcijańskiej, np. siedem psalmów pokutnych.

Teologia i interpretacja psalmów

Psalm 2 i 110 to tzw. psalmy mesjańskie, które mówią o mającym przyjść Pomazańcu Bożym.

Psalmy 41, 72, 89, 106 i 150 to psalmy doksologiczne, wychwalające wielkość Boga Jahwe.

Użycie Księgi Psalmów w tradycjach religijnych

Użycie psalmów w tradycji żydowskiej

Mężczyzna czytający Psalmy przy murze zachodnim w Jerozolimie

Rytuał ustanowiony przez Torę Mojżesza nie mówi nic na temat miejsca pieśni w kulcie Boga. Pierwsze wzmianki na ten temat pojawiają się w epoce Dawida, co wywołuje przekonanie, że przypisywanie mu psalmów jest przynajmniej częściowo uzasadnione. Niektóre nagłówki psalmów sugerują ich użycie liturgiczne:

• 13 psalmów to szirim (gr. oda, pieśń). Słowo szir oznacza, że utwór cechuje się regularnością i może się odnosić zarówno do pieśni świeckich jak i religijnych.
• 58 psalmów to mizmor (gr. psalmos – psalm). Chodzi o odę lub o pieśń wykonywaną przy akompaniamencie muzycznym: pieśń religijną, której towarzyszy jeden lub wiele instrumentów.
• Psalm 145 i inne są nazywane tehillah (gr. hymnos – hymn). Chodzi o pieśń pochwalną – pieśń, której główną myślą jest wychwalanie Boga.
• Sześć psalmów (16, 56-60) nazywane są mikhtam.
• Psalm 7 i 3 rozdział Księgi Habakuka noszą tytuł szigajon. Chodzi o pieśń w stanie uniesienia, np. gniewu, smutku.

Psalmy zajmują ważne miejsce w kulcie żydowskim. Wiele z nich służy jako wprowadzenie do modlitwy:

• Psalm 145 (oznaczony słowem „Aszrei", które w rzeczywistości rozpoczyna dwa ostatnie wersety Psalmu 144), jest czytany przed nabożeństwem lub podczas niego, trzy razy dziennie.
• Psalmy 29, 92, 93 i 95-99, stanowią część wprowadzenia do nabożeństwa w Szabat (w piątek wieczorem).

Tradycyjnie według rytuału opisanego w Misznie, jeden „Psalm dnia” jest czytany po nabożeństwie porannym (szachrit) każdego dnia tygodnia:

• niedziela: Ps. 24
• poniedziałek: Ps. 48
• wtorek: Ps. 82
• środa: Ps. 94
• czwartek: Ps.81
• piątek: Ps. 93
• sobota (Szabat): Ps. 92

Psalmy stanowią także integralną część rytuału pogrzebowego. W trakcie czuwania przy ciele zmarłego Żyda, przez cały czas aż do pogrzebu, przy świetle słońca lub świecy recytowane są Tehilim. Dawniej to czuwanie było organizowane przez bliskich zmarłego, a dziś jest to zapewniane przez członka lokalnego Chewra Kadisza.

Wielu Żydów czyta całość Księgi Psalmów w ciągu jednego miesiąca albo nawet tygodnia oraz odmawia każdego tygodnia jeden Psalm związany z wydarzeniami tygodnia albo z odpowiednim, ustalonym fragmentem Tory. Chasydzi (a w szczególności Lubawicz) czytają całość Księgi przed nabożeństwem porannym, podczas Szabatu poprzedzającego Rosz Chodesz (nów księżyca).

116 bezpośrednich cytatów z Księgi Psalmów w Nowym Testamencie pozwala przypuszczać, że były one bliskie żydowskiej wspólnocie z czasów Jezusa.

W kulturze

Wiele fragmentów psalmów zostało wykorzystanych przez polski zespół muzyczny 2Tm2,3 jako teksty ich utworów^[6].

Zobacz też

• psalm
• psalm responsoryjny
• psalmy pokutne

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Psalmodia Polska - niektóre psalmy w przekładzie Wespazjana Kochowskiego. staropolska.gimnazjum.com.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2005-04-04)].
• Psalmy w przekładzie Biblii Jakuba Wujka
• Tekst Księgi Psalmów w przekładzie Biblii Tysiąclecia
• Księga Psalmów z marginaliami z Biblii Jerozolimskiej
• Wybór cytatów z psalmów na każdy dzień
• Tradycyjne polskie przekłady Księgi Psalmów (strona archiwalna)
• Księga Psalmów w Przekładzie Nowego Świata (audio)