Księstwo opolsko-raciborskie

Księstwa opolskie i raciborskie
Opolské a Ratibořské knížectví
Fürstenthümer Oppeln-Ratibor
1521–1742
Herb księstw opolskiego i raciborskiego
Herb księstw opolskiego i raciborskiego
Położenie księstw opolskiego i raciborskiego
KonstytucjaStatut ziemski księstw opolskiego i raciborskiego (od 1562)
Język urzędowyczeski
StolicaOpole, Racibórz
Ustrój politycznymonarchia stanowa
Typ państwaksięstwo
Zależne odKrólestwo Czech
Powierzchnia
 • całkowita

10 300[1] km²
Liczba ludności (1619)
 • całkowita 

178 850[2]
Data powstaniazjednoczenie księstwa opolskiego z raciborskim
1521
Data likwidacjiwcielenie do Królestwa Prus
1742

Księstwo opolsko-raciborskie lub księstwa opolskie i raciborskie (cz. Opolské a Ratibořské knížectví, niem. Fürstenthümer Oppeln-Ratibor) – nowożytne księstwo śląskie powstałe w wyniku działalności księcia opolskiego Jana II Dobrego, który po bezpotomnej śmierci Walentyna raciborskiego w 1521 roku zjednoczył pod swoim berłem oba księstwa. Po bezpotomnej śmierci Jana Dobrego jego księstwo weszło, jako nierozdzielne księstwo dziedziczne, w skład czeskiej domeny królewskiej. W owym okresie, z racji zasiadania Habsburgów na tronie czeskim, stanowiło część Monarchii Habsburgów i było przez nich często nadawane w zastaw, m.in. w ręce niemieckich Hohenzollernów i polskich Wazów. Księstwo uległo likwidacji w 1742 roku po zajęciu Śląska przez Prusy i reformie administracyjnej, która zniosła strukturę tutejszych księstw oraz wprowadziła w jej miejsce departamenty kameralne i powiaty[3].

W polskiej literaturze powszechnie funkcjonuje nazwa pojedyncza księstwo opolsko-raciborskie, historycznie poprawna jest natomiast nazwa podwójna księstwa opolskie i raciborskie. Formalnie istniały bowiem dwa księstwa połączone wspólną władzą książęcą, konstytucją, sejmikiem ziemskim oraz zwierzchnim sądem ziemskim. Księstwo opolskie obejmowało Opole, Niemodlin, Głogówek, Prudnik, Białą, Strzelce, Koźle, Gliwice, Toszek, Lubliniec i Olesno; do księstwa raciborskiego przynależały Racibórz, Rybnik i Żory[4].

Niektórzy historycy mianem księstwa opolsko-raciborskiego określają również średniowieczne władztwo powstałe w wyniku działalności Mieszka Plątonogiego, który w 1201/02 roku po śmierci Jarosława opolskiego a zaraz po nim Bolesława Wysokiego, panujący wcześniej w Raciborzu, zajął Opole i zjednoczył cały Górny Śląsk pod swoim berłem. Stan ten trwał do 1281/82 roku, kiedy rozległa dzielnica została podzielona między synów Władysława opolskiego[5].

Średniowieczne związki Opola z Raciborzem

Na początku rozbicia dzielnicowego państwa polskiego wyodrębniły się na Śląsku, być może w 1172, cztery księstwa Piastów śląskich, potomków Władysława Wygnańca. Najstarszy Bolesław Wysoki sprawował władzę w księstwie wrocławskim, jego brat Mieszko Plątonogi usadowił się w księstwie raciborskim, kolejny brat Konrad Laskonogi objął księstwo głogowskie, a syn Bolesława Wysokiego, Jarosław opolski wyzyskał dla siebie księstwo opolskie[6]. Gdy w 1201 zmarł najpierw Jarosław opolski, a później Bolesław Wysoki, księstwo wrocławskie objął syn Bolesława, Henryk Brodaty, wchodząc w spór z księciem raciborskim Mieszkiem Plątonogim. Przebieg tego sporu jest niejasny. Papieskie zatwierdzenie ugody między Henrykiem a Mieszkiem z 1202 mówi o ich wzajemnej rezygnacji z roszczeń terytorialnych wobec siebie oraz o odszkodowaniu wypłaconym stryjowi przez Henryka[7].

Być może pomiędzy władcami zaistniała wojna o dzielnicę opolską, którą wygrał Mieszko, a następnie doszło do rozejmu pod auspicjami papiestwa. Według innej interpretacji wojny nie było, a zawarte porozumienie dotyczyło praw senioralnych w całej prowincji śląskiej. Mieszko Plątonogi, jako najstarszy Piast śląski, miał się zrzec pretensji do ziemi wrocławskiej w zamian za ziemię opolską i odszkodowanie. Zgodnie z tą hipotezą dzielnice nadawane poszczególnym Piastom nie były dotąd dziedziczne, a jedynie dożywotnio przydzielane z woli księcia-seniora, początkowo w ramach senioratu centralnego w Krakowie, a później w ramach zdecentralizowanych senioratów w prowincjach. Dopiero układ Henryka z Mieszkiem z 1202 zapoczątkował istnienie księstw indywidualnych, dziedziczonych przez potomków, bez ingerencji zwierzchniej[8].

Tak utworzonym średniowiecznym księstwem opolsko-raciborskim rządził po Plątonogim jego syn Kazimierz, który zmarł przedwcześnie w 1230, pozostawiając małoletnich następców Mieszka Otyłego i Władysława. Opiekę nad nimi i ich matką Wiolą objął książę wrocławski Henryk Brodaty. Ten, mający ambicje królewskie, nie zamierzał zrzekać się Opolszczyzny, dawała mu ona bowiem dostęp do ziemi krakowskiej. Jako rekompensatę wydzielił synom Kazimierza w 1237/38 ziemię kalisko-rudzką[9]. Plany te pokrzyżowała śmierć Brodatego w 1238, co umożliwiło starszemu Mieszkowi objęcie władzy w dzielnicy ojca[10]. W 1244 dopuścił on do współrządów brata Władysława, który od śmierci Mieszka dwa lata później rządził już samodzielnie. Władysław zakończył życie w 1281/82 i terytorium mu podległe podzieliło się na cztery dzielnice jego synów – opolską, bytomską, raciborską i cieszyńską. Niewielkie księstwa, bez silnego mieszczaństwa i dużych dochodów, nie odgrywały znaczącej roli politycznej i szybko wpadły w orbitę wpływów czeskich[11].

Wiek XIV przyniósł dalsze rozdrobnienie księstw górnośląskich Piastów i pogłębienie procesu ich uzależnienia od Królestwa Czech. W 1327 książęta opolski i raciborski złożyli hołd lenny królowi czeskiemu Janowi Luksemburskiemu, uzyskując od króla swoje księstwa w lenno dziedziczne[12]. Władza wewnętrzna książąt nie została przez to w zasadzie ograniczona, w przeciwieństwie do spraw polityki zewnętrznej i zasad dziedziczenia[13]. Król Karol Luksemburski wydał w 1348 i 1355 akty formalnej inkorporacji tak podległych księstw śląskich do Korony Królestwa Czeskiego, co utrwaliło ich związek z państwem czeskim na kolejne stulecia[14].

Geneza nowożytnego księstwa

Proces zjednoczeniowy rozdrobnionych księstw na Górnym Śląsku rozpoczął się w połowie XV wieku. W rękach Piastów opolskich były wówczas cztery księstwa – niemodlińskie, strzeleckie (oba w posiadaniu Bernarda niemodlińskiego), głogóweckie (w posiadaniu bratanka Bernarda, Bolka Husyty) i opolskie (w posiadaniu brata Bolka, Mikołaja I opolskiego). Bernard zmarł bez potomka w 1455, a jego księstwa odziedziczył Bolko, który sam zakończył życie bezpotomnie pięć lat po stryju. Wtedy państewka niemodlińskie, strzeleckie oraz głogóweckie trafiły do brata Bolka, Mikołaja I opolskiego[15].

Książę Mikołaj I zmarł w 1476, zostawiając powiększone księstwo opolskie jako niepodzielne synom, Mikołajowi II i Janowi II, którzy wspólnie rozporządzali ojcowizną. Pod burzliwym panowaniem na Śląsku Macieja Korwina, majątki na ziemi bytomsko-kozielskiej będące we władaniu Piastów cieszyńskich i oleśnickich utraciły status księstw i przeszły w posiadanie wpływowej szlachty. Książęta opolscy wykorzystali sytuację i drogą kupna poszerzyli zasięg swojego władztwa na wschodzie[16]. Bracia nabyli okręg gliwicki w 1492 oraz toszecki w 1497. Po śmierci Mikołaja II, Jan II zwany Dobrym, jako już samodzielny książę opolski zakupił w 1498 okręg bytomski, a w 1509 także kozielski[17].

Wobec braku potomka Jana Dobrego pojawił się problem sukcesji po nim. Jeszcze w 1478 bracia Mikołaj i Jan opolscy zawarli układ sukcesyjny z raciborską odnogą czeskich Przemyślidów, wydając siostrę Magdalenę za mąż za księcia Jana V raciborskiego. Przy wymarciu Piastów opolskich, ziemia opolska miała przypaść ich siostrzeńcom zrodzonym z Magdaleny, wymarcie Przemyślidów raciborskich oznaczało przejście ziemi raciborskiej pod władztwo Piastów opolskich[18]. Kontrakt uaktualniono w 1511 pomiędzy Janem a jego siostrzeńcem, Walentynem raciborskim. Do umowy dołączono jeszcze trzecią stronę – Jerzego Hohenzollerna, margrabiego brandenburskiego z linii ansbachskiej – zapewne aby zwiększyć szanse jej zatwierdzenia u króla czeskiego Władysława Jagiellończyka. Margrabia był bliskim stronnikiem króla, a potrzeba zatwierdzenia wynikała z prawa lennego. Król potwierdził kontrakt w 1512[19]. Gdy Walentyn w młodym wieku zmarł bezdzietnie w 1521, Jan Dobry zrealizował układ, przejął księstwo raciborskie i połączył z opolskim[20].

Dzieje polityczne księstwa

Lata 1521–1620

Księstwo opolsko-raciborskie pod koniec życia Jana II Dobrego na tle późniejszej niemieckiej prowincji Górny Śląsk

Utworzone przez bezdzietnego księcia Jana II Dobrego rozległe księstwo opolsko-raciborskie było obiektem zainteresowań wielu okolicznych władców i możnych. Pretensje do ewentualnego spadku zgłaszali inni Piastowie śląscyKazimierz II cieszyński i Fryderyk II legnicki, a także magnat czeski Zdeněk Lev. Swoje żądania opierali oni na umowach z królem czeskim Władysławem Jagiellończykiem, który będąc seniorem Jana Dobrego wykorzystywał swoją pozycję i zawierał liczne transakcje finansowe w kwestii dziedzictwa opolskiego, często wydając przy tym wzajemnie sprzeczne ze sobą dokumenty różnym osobom[21].

Margrabia ansbachski Jerzy Hohenzollern, który miał zawarty z Janem Dobrym układ o dziedziczenie, wykupił żądania wspomnianych konkurentów do spadku, jednak jego największą przeszkodą byli Habsburgowie, którzy wstąpili na tron czeski w 1526 i starali się nie dopuścić do realizacji układu księcia z margrabią, chcąc przejąć księstwo bezpośrednio dla siebie. Nowy król Ferdynand I Habsburg unieważnił w końcu owy układ, jednak później w perspektywie wojny z Turcją i po wsparciu dyplomatycznym dla Hohenzollerna od króla polskiego Zygmunta Starego, zdecydował się wygasić konflikt z margrabią i za pieniężnym odszkodowaniem zobowiązał się oddać mu księstwo opolsko-raciborskie w zastaw, gdyby miał umrzeć Jan Dobry, co nastąpiło w 1532[22].

Hohenzollernowie trzymali księstwo w zastawie do 1551, kiedy to król Ferdynand wymienił synowi Jerzego, Jerzemu Fryderykowi zastaw górnośląski na żagański. Następnie aby wygasić aspiracje małoletniego królewicza Jana Zygmunta Zápolyi i jego matki Izabeli Jagiellonki do tronu węgierskiego, król oddał im od 1552 w zastaw księstwo opolsko-raciborskie, którym Zápolyowie rządzili do 1556. Gdy okazało się, że dochód z księstwa nie jest tak wysoki jak im obiecywano, wrócili na Węgry, a księstwo przeszło pod bezpośrednie zwierzchnictwo Habsburgów. Kolejnym władcą zastawnym był książę siedmiogrodzki Zygmunt Batory, który po problemach wojennych z Turcją w 1598 zamienił się z ówczesnym królem czeskim Rudolfem II Habsburgiem swoim księstwem na księstwo opolsko-raciborskie, jednak zaledwie po kilku miesiącach zmienił zdanie i wrócił do Siedmiogrodu. Księstwo wróciło tym samym w ręce Rudolfa i Habsburgów[23].

Lata 1621–1742

Podczas wojny trzydziestoletniej władcą księstwa w latach 1622–1623 był protestant, książę siedmiogrodzki Gábor Bethlen, który uczestniczył w protestanckim powstaniu przeciwko katolickim Habsburgom na Węgrzech. Bethlen miał nawet zostać wybrany królem Węgier, jednak Habsburgowie zawarli z nim rozejm – w zamian za objęcie w dziedziczne posiadanie księstwa opolsko-raciborskiego, Bethlen odstąpił od walk powstańczych i starań o tron węgierski. Wkrótce jednak sprzymierzył się na nowo z powstańcami i wystąpił przeciwko Habsburgom, na co w odpowiedzi król Ferdynand II Habsburg odebrał mu księstwo. Te trafiło na chwilę pod władztwo wolnego pana sycowskiego Karla Hannibala von Dohna, katolika i sojusznika Habsburgów, i dalej do biskupa wrocławskiego Karola Habsburga, a pod koniec 1624 do syna króla Ferdynanda III Habsburga[24].

Antyhabsburskie działania wojenne toczyły się na tych terenach do lat czterdziestych, przy udziale niemieckich i szwedzkich protestantów. Spokój przyniósł dopiero zastaw księstwa udzielony w 1645 królowi polskiemu Władysławowi Wazie, a dokonany w ramach rozliczeń posagowych z tytułu wcześniejszych małżeństw Zygmunta Wazy z Habsburżankami. Umowę zastawną zawarto na pięćdziesiąt lat, jednak rządy Wazów nad ziemią opolsko-raciborską przetrwały lat dwadzieścia. Po śmierci Władysława głową księstwa został na krótko jego brat i następca na polskim tronie Jan Kazimierz, a docelowo trzeci z braci, biskup wrocławski Karol Ferdynand. Po jego zgonie w 1655 władanie księstwem przypadło Ludwice Marii Gonzadze, francuskiej żonie króla Jana Kazimierza. Po kilku latach zamierzała ona przekazać księstwo siostrzenicy ożenionej z księciem francuskim Henrykiem Juliuszem Burbonem. Burbonowie byli wówczas przeciwnikiem Habsburgów w Europie, stąd król czeski Leopold I Habsburg odebrał w 1666 Wazom górnośląski zastaw[25].

Odtąd księstwo pozostawało pod bezpośrednią władzą Habsburgów do 1742, kiedy król pruski Fryderyk II Wielki w wyniku pierwszej wojny śląskiej zajął Śląsk i przyłączył go prawie w całości (poza tzw. Śląskiem Austriackim) do Królestwa Prus. Formułę dawnych księstw zlikwidowano, wprowadzając nową, scentralizowaną strukturę administracyjną, w której Śląsk stał się prowincją państwa pruskiego. Tak zakończyły się losy księstwa opolsko-raciborskiego, które przetrwało ponad 200 lat w Monarchii Habsburgów, pomimo bycia dla właścicieli głównie przedmiotem rozgrywek polityczno-finansowych[26].

Terytorium

Władztwo księcia Jana II Dobrego w momencie połączenia księstw opolskiego z raciborskim w 1521 rozciągało się od Kluczborka po Prudnik i Bogumin oraz od Niemodlina po Bytom. Był to pokaźny teren sięgający rzeki Stobrawy na północy, ujścia Olzy na południu, źródeł Małej Panwi na wschodzie i zboczy Sudetów (Góry Opawskie) na zachodzie. Od tak zjednoczonego bytu szybko odpadły okręgi bytomski, bogumiński i kluczborski, jednak mimo tego księstwo opolsko-raciborskie pozostało zdecydowanie największym terytorialnie księstwem górnośląskim. Bytom i Bogumin jeszcze za życia Jana Dobrego wykupił margrabia ansbachski Jerzy Hohenzollern, co ukształtowało z nich odrębne politycznie państwa stanowe[27]. Kluczbork, trzymany w czasowym zastawie przez Jana Dobrego, po jego śmierci wrócił w posiadanie książąt brzeskich[28].

Pod rządami Habsburgów księstwo było podzielone na trzynaście okręgów administracyjnych, głównie dla celów skarbowych i wojskowych – opolski, raciborski, prudnicki, bialski, gliwicki, głogówecki, kozielski, lubliniecki, niemodliński, oleski, sławięcicki, strzelecki oraz toszecki. W każdym okręgu funkcjonował starosta okręgowy, mianowany przez sejmik i podległy staroście księstwa, a także poborca podatkowy oraz komisarz wojenny[29].

Ustrój

Dualizm książęco-stanowy

Państwo było zorganizowane na zasadach monarchii stanowej i feudalizmu. Głową księstwa był król czeski i jednocześnie cesarz Rzeszy niemieckiej, dysponujący silną władzą swoich przedstawicieli w terenie. Elementami ograniczonej samorządności były sąd ziemski i sejmik stanowy. Jeszcze przed śmiercią Jan II Dobry wydał w 1531 tzw. Wielki przywilej ziemski, który przyznawał stanom prerogatywy kancelaryjne oraz sądowe, dotychczas będące w gestii książęcej. Szczególnie szlachcie zależało na zwiększeniu autonomii w perspektywie zmiany panującego. Tekst przywileju, sporządzony w języku czeskim, stanowił o nierozdzielności zjednoczonych księstw i ich przynależności do Korony Czeskiej, a także gwarantował dotychczas przyznane prawa i przywileje[30]. Ustanawiał urząd starosty sprawującego władzę przy nieobecności księcia oraz opisywał zasady działania kancelarii ziemskiej pod kierownictwem kanclerza[31]. Powoływał też zwierzchni sąd ziemski jako najwyższą instancję sądową dla szlachty, złożony z dwunastu sędziów i starosty[32].

Przywilej został zatwierdzony przez króla Ferdynanda I Habsburga w 1558. Jego treść stała się podstawą uchwalonego przez szlachtę i podpisanego przez króla w 1562 tzw. Statutu ziemskiego księstw opolskiego i raciborskiego – rodzaju konstytucji, ustalającej prawa i obowiązki władz oraz mieszkańców księstwa, głównie szlachty. Dokument, spisany po czesku, określał sposób funkcjonowania organów władzy książęcej i stanowej oraz regulował sprawy wojenne, bezpieczeństwa wewnętrznego, podatkowe, w tym myta i cła, majątkowe, w tym spadki i posagi, a także normował kwestie społeczne, takie jak relacje szlachty z poddanymi chłopami, prawne położenie kobiet czy wątki kościelne. Był to pionierski w skali Śląska kompleksowy kodeks prawny z wyodrębnionymi rozdziałami i artykułami[33].

Organy władzy

Władzę w księstwie sprawował w praktyce najwyższy starosta ziemski, pełniący funkcję namiestnika królewskiego i wydający decyzje w jego imieniu. Był on wybierany przez króla spośród wpływowej szlachty w zasadzie dowolnie, zdarzało się, że kandydatów proponował sejmik opolsko-raciborski. Starosta sprawował zarazem rolę najwyższego sędziego w sądzie ziemskim. Kancelarię księstwa prowadził mianowany przez starostę kanclerz, dysponujący stosownymi pieczęciami i prowadzący księgi urzędowe[34].

Zwierzchni sąd ziemski rozpatrywał konflikty wewnątrz szlachty oraz pomiędzy stanami, w tym między szlachcicami a poddanymi chłopami, czy między duchownymi a świeckimi. Od wyroku można się było odwołać do trybunału apelacyjnego w Pradze. Rozprawiano głównie o majątkach, długach i pomówieniach, rzadziej o napadach czy zabójstwach[35]. Sprawy między mieszczanami rozstrzygały odrębne sądy miejskie, między duchownymi – sądy kościelne, a wewnątrz wspólnot wiejskich – sądy właściciela wsi[36]. Zwierzchniemu sądowi przewodniczył formalnie starosta, w praktyce robił to wybrany przez niego zwierzchni sędzia ziemski, powołany spośród kandydatów ze strony sejmiku. Posiedzenia sądu odbywały się dwa razy w roku – raz w Opolu, raz w Raciborzu. Grono sędziów, oprócz starosty, zwierzchniego sędziego i kanclerza, składało się jeszcze z piętnastu ławników szlacheckich[37].

Sejmik stanowy podejmował decyzje w kwestiach podatkowych, wojskowych, sądowych oraz społecznych. Był miejscem składania hołdu władcy oraz wyboru urzędników i delegacji księstwa[38]. Tutaj określano procedury postępowań przed sądem ziemskim[39]. Ustalano katalog kar za przewinienia[40]. Formułowano sposoby egzekucji długów[41]. Na forum sejmiku ścierały się interesy gospodarcze szlachty i mieszczaństwa. Potwierdzano i egzekwowano tu funkcjonowanie przywilejów rzemieślniczych i handlowych, nadawanych przez króla[42]. Spory z pozostałymi stanami toczyło duchowieństwo, które próbowało unormować problem nieuiszczania dziesięciny[43]. W sprawach chłopskich sejmik zajmował się zbiegostwem czy warunkami zwalniania z poddaństwa. Na sesji w 1649 uchwalono możliwość stosowania kary śmierci wobec zbiega złapanego przez pana feudalnego[44].

Zwoływany z rozkazu króla przez starostę bądź sędziów, sejmik nie miał samodzielnych uprawnień prawodawczych, jego decyzje podlegały zatwierdzeniu przez króla. Początkowo powszechny i obowiązkowy dla każdego szlachcica pod rygorem grzywny, z czasem przekształcił się w wąską reprezentację wyższej szlachty, duchowieństwa oraz miast królewskich. Np. w 1691 odnotowano sejmik jako konwent w składzie – ośmiu przedstawicieli stanu panów, dziesięciu rycerzy, pięciu kapłanów i pięciu mieszczan[45]. Do 1627 głosowania odbywały się okręgami terytorialnymi, później król nakazał głosowanie stanami. To osłabiło pozycję szlachty, która miała przewagę nad resztą stanów w głosowaniu terytorialnym[46].

Podatki i wojsko

W kwestiach wojskowych sejmik wykonywał uchwały sejmu ogólnośląskiego, co sprowadzało się głównie do współfinansowania najemnych wojsk królewskich oraz ich kwaterunku i wyżywienia[47]. Jedynie w przypadku wzmożonego zagrożenia zatwierdzano powszechną mobilizację do armii co dwudziestego lub co dziesiątego poddanego. Doraźnie formowano także niewielkie, ok. trzydziestoosobowe oddziały wędrowne do pilnowania porządku wewnętrznego w księstwie[48].

Posiadaczy ziemskich obowiązywały dwa podatki majątkowe – centralny, zbierany dla króla i uchwalany przez sejm ogólnośląski oraz lokalny, uchwalany przez sejmik i będący do dyspozycji stanów księstwa. Obie daniny były tzw. podatkami szacunkowymi. Przy podatku centralnym sejm ogólnośląski zatwierdzał sumaryczną kwotę do zapłacenia królowi przez księstwo. Kwestia rozłożenia tej kwoty na poszczególnych mieszkańców i egzekucja należności była wewnętrzną sprawą stanów i sejmiku[49]. Stany ustalały zobowiązania każdego posiadacza według stawek promilowych od składanych oświadczeń majątkowych. Samoszacowanie majątków odbywało się co kilka lat i podlegało weryfikacji przez specjalne komisje. Podatek lokalny wyliczano podobnie[50]. Ściąganie tak skonstruowanych danin było nieefektywne, zdarzało się, że poborcy podatkowi przywłaszczali zbierane pieniądze[51].

Społeczeństwo i gospodarka

Miasta

Generalnie księstwo było słabo zurbanizowane, szczególnie w jego większej części, położonej na wschód od Odry[52]. Większość miast była w posiadaniu wpływowej szlachty, tylko kilka największych ośrodków było własnością króla, mianowicie Opole, Racibórz, Prudnik, Gliwice, Żory i Koźle. Mieszczaństwo początkowo posiadało sporą samorządność w postaci rady miejskiej, która regulowała wiele kwestii prawnych i nadzorowała gospodarkę, w tym sprawy rzemiosła i handlu[53]. Samorządność ta była jednak stale ograniczana przez właścicieli miast, aż uzyskali oni bezpośredni wpływ na skład rady, przy czym w miastach prywatnych dokonało się to szybciej niż w miastach królewskich[54].

Mapa księstwa opolskiego z 1736 roku

Ludność w miastach dzieliła się na posiadaczy i nieposiadaczy obywatelstwa miejskiego, które uprawniało do określonej działalności gospodarczej oraz politycznej. W największych miastach, np. Opolu, grupę obywateli dzieliło się jeszcze na posiadaczy dużego i małego prawa miejskiego – w tej pierwszej podgrupie byli kupcy, straganiarze, rzemieślnicy, lekarze, muzycy, właściciele domostw z przywilejem piwowarskim; w drugiej podgrupie znajdowali się drobni rzemieślnicy, przekupnie czy robotnicy. Nie posiadali praw miejskich mieszkańcy przedmieść, służba domowa oraz biedota. W obrębie mieszczaństwa dochodziło do konfliktów. Średniozamożni obywatele ścierali się z zamożnymi o udział w sprawowaniu władzy samorządowej, w niektórych przypadkach taki wpływ uzyskując. Uboga ludność dopominała się, czasem skutecznie, o wolne targi żywnościowe, bez monopoli cenowych cechów miejskich[55].

Szlachta – zarówno właściciele miast, jak i posiadacze majątków wiejskich – nieustannie dążyła do ograniczenia przywilejów mieszczan, ingerując w ich dochodowy wyszynk piwa, prowadząc własną produkcję rzemieślniczą czy nakładając cła na przejeżdżających kupców. To prowadziło do licznych konfliktów, częściej jednak prawnych niż zbrojnych[56]. Miasta z kolei, jako ośrodki żywnościowo samowystarczalne, wprowadzały u siebie liczne ograniczenia w handlu żywnością dla przyjezdnych tak, by zwiększyć własne dochody. Wprowadzano cła, monopole skupu oraz odpowiednio sterowano miarami towarów obowiązującymi na targach tak, by wyeliminować z uczestnictwa w nich ludność wiejską[57].

Najliczniejszymi rzemiosłami były rzeźnictwo i piekarnictwo, potem obuwnictwo i płóciennictwo, najsłabiej prosperowało budownictwo i rękodzieła[58]. Czynnikiem zewnętrznym, który spowodował w pewnym momencie upadek miast, była wojna trzydziestoletnia. Jej burzliwy i długotrwały przebieg poczynił ogromne szkody demograficzne oraz ekonomiczne. Niektóre miasta, jak Koźle czy Gliwice, dopiero w XVIII wieku wyrównały ilościowo swoje rzemiosło do stanu notowanego w wieku XVI. Najbardziej po wojnie rozrosły się Prudnik (3000 mieszkańców) i Racibórz (2800 mieszkańców), stając się największymi miastami księstwa[59]. Prudnik był też najbogatszym miastem księstwa, ze swoich majątków ziemskich czerpał dochody dziesięciokrotnie większe aniżeli Opole[60]. W małych miasteczkach, jak Gorzów Śląski, Leśnica czy Woźniki, większość mieszkańców utrzymywała się z rolnictwa[61].

Wsie

Szlachta księstwa była zaliczana do szlachty czeskiej, król jako cesarz Rzeszy wedle uznania przyjmował jednak niektóre rody w poczet szlachty niemieckiej[62]. Wśród szlachty nie było równości i występowały trzy jej odrębne stany – panów, rycerzy oraz mniejszej szlachty[63]. Pomiędzy mniejszą szlachtą a chłopami poddanymi istniała nieliczna grupa wolnych chłopów niepodlegający szlachcie, tylko bezpośrednio władzy królewskiej. Byli to głównie bogaci wieśniacy posiadający własną ziemię, wolni młynarze, karczmarze i kuźnicy[64].

Mapa księstwa raciborskiego z 1736 roku

W dobrach wielkiej własności przeważała gospodarka czynszowa, w dobrach średniej i drobnej szlachty – folwarczna[65]. Posiadacze ziemscy stale podnosili obciążenia poddanych. Wymuszano też zmianę statusu tzw. „nieosiedlonych” poddanych – chłopów posiadających własną ziemię i zwolnionych od renty feudalnej, lecz podlegających władzy właściciela wsi (bez jego zgody nie mogli np. sprzedać gospodarstwa) – na „osiedlonych”, bez własnej ziemi, użytkujących ziemię pańską w zamian za czynsz lub pańszczyznę. Najbardziej uciskane wspólnoty wiejskie buntowały się, co doprowadziło do wydania przez króla w 1562 regulacji normujących władztwo feudalne nad chłopami. Pojawiły się spisywane umowy odnośnie do wymiaru konkretnych świadczeń, a wspólnoty miały prawo skarżyć pana do sądu ziemskiego o nadużycia. Prawa chłopstwa były później dalej ograniczane i łamane przez szlachtę, społeczność wiejska była jednak ich świadoma i stawiała temu opór w formie protestów, pozwów sądowych oraz zbiegostwa[66].

Wzrost cen zboża na przestrzeni XVI wieku stworzył szlachcie okazję do zwiększenia dochodów z produkcji rolnej, co spowodowało dominację gospodarki folwarcznej nad czynszową. I tak np. w dobrach niemodlińskich w 1577 był jeden folwark, w 1584 – już cztery, a w 1720 – dziesięć folwarków. W tym samym okresie pańszczyzna wzrosła z tego powodu kilkukrotnie, z jednodniowej do nawet sześciodniowej w tygodniu[67]. Trudną sytuację chłopstwa pogorszyła wojna trzydziestoletnia, która spowodowała anarchię i powszechny głód. Doprowadziło to do zbiegostwa poddanych na masową skalę, uciekano nie tylko w obrębie księstwa, ale też na Morawy i do innych księstw śląskich[68].

Warunki geograficzne księstwa opolsko-raciborskiego w postaci licznych lasów, rzek, rozlewisk, bagien i płytko zalegających rud żelaza, z jednej strony były barierą hamującą rozrost osadnictwa, a z drugiej pozwoliły rozwinąć się niektórym gałęziom gospodarki. Drewno spławiano tratwami Odrą do Wrocławia, rozkwitło hutnictwo żelaza opalane węglem drzewnym, a także hodowla ryb[69]. Stawów hodowlanych było tak wiele, że ryby stały się podstawą wyżywienia ludności. W lasach hodowano także świnie, pozostawiając je tam często nawet w zimie. Z roślin na polach, oprócz zbóż, uprawiano przede wszystkim kapustę i groch[70].

Przypisy

  1. Kwak 1977, s. 11.
  2. Hatalska 1979, s. 11.
  3. Orzechowski 2005, s. 105, 178, 234.
  4. Sękowski 2011, s. 11–12, 86–90.
  5. Żerelik 2007, s. 52–53, 66.
  6. Bieniak 2003, s. 54–59.
  7. Bieniak 2003, s. 73–74.
  8. Bieniak 2003, s. 75–79.
  9. Żerelik 2007, s. 58.
  10. Żerelik 2007, s. 61.
  11. Żerelik 2007, s. 65–66.
  12. Orzechowski 2005, s. 49–50.
  13. Orzechowski 2005, s. 62–64.
  14. Orzechowski 2005, s. 67.
  15. Sękowski 2011, s. 28–29.
  16. Sękowski 2011, s. 31–33.
  17. Sękowski 2011, s. 50.
  18. Boras 1974, s. 41.
  19. Boras 1974, s. 43–44.
  20. Boras 1974, s. 50.
  21. Boras 1974, s. 44–45.
  22. Kwak 1978, s. 485–486.
  23. Kwak 1978, s. 487–488.
  24. Kwak 1978, s. 490–491.
  25. Kwak 1978, s. 494–496.
  26. Kwak 1978, s. 498.
  27. Boras 1974, s. 54–56.
  28. Hatalska 1979, s. 10.
  29. Sękowski 2016, s. 17.
  30. Kubiciel 2000, s. 67–69.
  31. Kubiciel 2000, s. 71–75.
  32. Kubiciel 2000, s. 78–79.
  33. Sękowski 2011, s. 80–83.
  34. Sękowski 2011, s. 87–88.
  35. Sękowski 2012, s. 85–86.
  36. Sękowski 2012, s. 88–91.
  37. Sękowski 2011, s. 88–89.
  38. Hatalska 1979, s. 36–41.
  39. Hatalska 1979, s. 52–56.
  40. Hatalska 1979, s. 60–63.
  41. Hatalska 1979, s. 63–67.
  42. Hatalska 1979, s. 97–100.
  43. Hatalska 1979, s. 114–115.
  44. Hatalska 1979, s. 109–113.
  45. Sękowski 2011, s. 89–91.
  46. Sękowski 2016, s. 22.
  47. Hatalska 1979, s. 83–86.
  48. Hatalska 1979, s. 88–91.
  49. Hatalska 1979, s. 69–74.
  50. Sękowski 2016, s. 47–48.
  51. Sękowski 2016, s. 19–20.
  52. Kwak 1977, s. 15.
  53. Kwak 1977, s. 68–70.
  54. Kwak 1977, s. 75–77.
  55. Kwak 1977, s. 77–80.
  56. Kwak 1977, s. 86–91.
  57. Sękowski 2016, s. 25–26.
  58. Kwak 1977, s. 126.
  59. Kwak 1977, s. 97–98.
  60. Prudnik. Kraina multi-kulti dla wielu niezrozumiała. "W domach mówimy po polsku, śląsku i niemiecku", gazetapl [dostęp 2021-03-23] (pol.).
  61. Kwak 1977, s. 145.
  62. Sękowski 2011, s. 56.
  63. Sękowski 2016, s. 49–50.
  64. Sękowski 2016, s. 53–55.
  65. Sękowski 2016, s. 43–45.
  66. Sękowski 2016, s. 37–39.
  67. Kwak 1977, s. 85–86.
  68. Sękowski 2016, s. 19–21.
  69. Sękowski 2016, s. 28.
  70. Sękowski 2016, s. 32–34.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Země Koruny české.jpg
Map of the Lands of the Bohemian Crown from the 14th century until the year 1742. The descriptions are in Czech.
Księstwo Opolskie za Jana II Dobrego a Prowincja Górny Śląsk.png
Autor: D T G, Licencja: CC BY-SA 4.0
Duchy of Oppeln under Jan II the Good (c. 1460 – 27 March 1532) - black dotted line (based on: Paweł Mostowik: Z dziejów Księstwa Oświęcimskiego i Zatorskiego XII-XVI w. Toruń: 2005, p. 204), with the german Province of Upper Silesia in the background;
Principatus Silesiae Rattiboriensis.jpg
Mapa historycznego księstwa raciborskiego z XVIII wieku
Principatus Silesiae Oppoliensis.jpg
Mapa historycznego księstwa opolskiego z XVIII wieku