Kuźnica (zakład)

Górnośląska kuźnica. Koniec XIX w.

Kuźnica samsonowska – kanał doprowadzający wodę do koła poruszającego młot

(c) Danielm, CC-BY-SA-3.0

Schemat mechanizmu młota

Kuźnica. Obróbka żelaza według Agrikoli z 1556 r.

Kuźnica lub hamernia albo młotownia – dawny typ zakładu-manufaktury, w którym wytopione z rudy metale uzdatniano lub przerabiano za pomocą młota poruszanego kołem wodnym. Kuźnice (hamernie) stosowano także do nadawania odpowiedniego kształtu półproduktom i gotowym wyrobom metalowym, najczęściej żelaznym ale także z miedzi, mosiądzu, itp. Sama kuźnica była symbolem postępu stąd takie nazwy jak np. Kuźnica Kołłątajowska.

Zależnie od konstrukcji pieca, a co za tym idzie – od uzyskiwanej temperatury można uzyskać żelazo miękkie, żelazo twarde (stal różnej jakości) lub surówkę, czyli żeliwo. W Polsce z wykorzystaniem rodzimych rud typu limonit już od VII wieku przy pomocy dymarek uzyskiwano żelazo. W większości wytopów było to żelazo miękkie, wystarczające do produkcji pewnych narzędzi, ale nie do produkcji np. mieczy. Aby uzyskać żelazo twarde, należało je wyjąć z pieca w postaci łupka (zwanego też kęsem) i rozżarzone przekuć z dodatkiem węgla drzewnego. Przekuwanie podnosiło stopień nawęglenia i przekształcało miękkie żelazo w stal (na obszarze Polski X-XI w.). Z czasem wytopów zaczęto dokonywać na powierzchni, z użyciem miechów i w coraz większych piecach, wciąż jednak zwanych dymarkami. Prawdopodobnie dopiero w ostatniej ćwierci XVIII w. wprowadzono w Polsce trwałe piece do wytopu żelaza (miały wtedy ok. 7 m. wysokości). Po drodze był jeszcze etap „pieców tygodniowych” z przyczyn religijnych wygaszanych przed dniem świątecznym. Coraz większe piece dawały coraz większe kęsy żelaza. Tu już do przekucia nie wystarczał jeden czy dwóch kowali. Należało zastosować mechanizację – młoty napędzane energią koła wodnego. Miejsca, gdzie budowano takie urządzenia zwano kuźnicami (kuźnica = wielka kuźnia) lub hamerniami (od niemieckiego słowa Hammer = młot). Tam też można było dowozić wyprodukowane gdzie indziej kęsy żelaza. Zrozumiałym jest że w jednych miejscach, ze względu na obecność rudy mogły działać huty (miejscowości Huta, Hutki albo Ruda, Rudki, Rudnik, itp.), a w innych ze względu na obecność odpowiednio nachylonego koryta rzecznego kuźnice. Te miejsca często dziś noszą nazwy Kuźnica, Kuźniczki lub Hamernia. Jeszcze w mniejszej ilości miejsc mogły powstać równocześnie huty i kuźnice.

Wydobywanie rud było początkowo przywilejem królewskim. W 1025 r. Bolesław I Chrobry takim przywilejem obdarzył Kościół. W XII w. na prośbę króla francuskiego Bolesław III Krzywousty wysłał do Francji polskich specjalistów od wyrobu żelaza. Wtedy też Francuzi przyjęli w wersji chełmińskiej polskie uregulowania prawne dotyczące górnictwa. Dopiero Stefan Batory w 1576 r. przywilej górniczy przelał na wszystkich posiadaczy ziemskich. W owych czasach wydobycie (górnictwo) i przerób (hutnictwo) były jednym zawodem. W 1645 r. w miejscowości Bobrza (dobra biskupstwa krakowskiego) istniał wielki piec (ówczesny wielki piec nie przekraczał 2 m wysokości) służący do wytopu żeliwa. Żeliwa używano wówczas do odlewania kul armatnich, armat, różnego rodzaju naczyń np. kotłów do destylacji. Z wyrobu żelaza najbardziej znany był Staropolski Okręg Przemysłowy, a najlepszą stal oraz szable, zbroje i pistolety produkowały królewskie kuźnice w Samsonowie. Niejedno zwycięstwo polskiego oręża w XVII i XVIII w. wywalczono przygotowywaną w samsonowskich manufakturach bronią. Julian Ursyn Niemcewicz pisze, że pierwszy wielki piec zbudowano tam już w 1598 r.

Miejscowość Hamernia jest przykładem kuźnicy zajmującej się obróbką miedzi. Założono ją w połowie XVIII w. dla Ordynacji Zamojskiej nad rzeką Sopot. Produkowano tam miedziane narzędzia, okucia, rury, naczynia browarne. W 1790 r. komisarz Ordynacji Joachim Owidzki wydzierżawił zakład. W 1849 r. nastąpił kryzys gorzelniany i zakład upadł. W tej części Roztocza znajduje się wiele miejscowości których nazwy wskazują na ich związek z metalurgią żelaza. Niedaleko Hamerni istniała wieś Fryszarka. Jej nazwa może wskazywać, że znajdowała się tam fryszerka, w której odbywał się proces fryszowania, dziś bardziej znany jako świeżenie, czyli odwęglanie surówki żelaznej.

Zobacz też

• kuźnia

Bibliografia

• I. Eichstaedt, Księga pierwiastków, Warszawa 1973
• Artur Pawłowski, Roztocze – przewodnik, Wydawnictwo Stanisław Kryciński, Warszawa 2000, ISBN 83-85531-10-6