Województwo kujawsko-pomorskie

województwo kujawsko-pomorskie
Herb	Flaga
Państwo	Polska
Kod ISO 3166-2	PL-KP
TERYT	04
Siedziba wojewody	Bydgoszcz
Wojewoda	Mikołaj Bogdanowicz
Siedziba sejmiku	Toruń
Marszałek	Piotr Całbecki
Powierzchnia (2015)	17 971,34 km²
Populacja (30 czerwca 2020); • liczba ludności	; 2 069 273
• gęstość	115 os./km²
Urbanizacja	59
Tablice rejestracyjne	C
	Adres Urzędu Wojewódzkiego:ul. Jagiellońska 3; 85-950 Bydgoszcz
	Adres Urzędu Marszałkowskiego:pl. Teatralny 2; 87-100 Toruń
Podział administracyjny
Liczba miast na prawach powiatu	4
Liczba powiatów	19
Liczba gmin miejskich	17
Liczba gmin miejsko-wiejskich	36
Liczba gmin wiejskich	91
	Położenie na mapie Polski;
	Strona Urzędu Wojewódzkiego
	Strona Urzędu Marszałkowskiego
	Portal Polska

(c) Aotearoa z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Mapa fizyczna

Województwa z lat 1975–1998

Krainy historyczno-etnograficzne w województwie kujawsko-pomorskim

Województwo kujawsko-pomorskie – jedno z 16 polskich województw leżące w północno-centralnej części kraju. Zostało utworzone na mocy ustawy z dnia 24 lipca 1998 w przybliżeniu z dawnych województw: bydgoskiego, toruńskiego i włocławskiego. 30 czerwca 2020 województwo liczyło około 2 mln mieszkańców^[1]. Urzędy i jednostki szczebla wojewódzkiego zostały rozdzielone pomiędzy dwa główne miasta regionu. Siedziba wojewody oraz większości urzędów administracji państwowej została ustanowiona w Bydgoszczy, natomiast siedziba sejmiku województwa, marszałka i zarządu województwa oraz organów administracji samorządowej w Toruniu^[2].

Patronem województwa jest św. Jan Paweł II. Święto regionu, ustanowione w 2008, obchodzone jest 7 czerwca^[3].

Historia

Bydgoszcz

Spichrze nad Brdą

Brda w centrum Bydgoszczy

Nowe spichrze

Wyspa Młyńska

Fragment Wenecji Bydgoskiej

Katedra św. Marcina i Mikołaja

Kościoły staropolskie: klarysek i pobernardyński

Kościoły: jezuitów i św. Piotra i Pawła

Kościoły: św. Józefa i św. Trójcy

Kościoły: św. Mikołaja i Najświętszego Serca Pana Jezusa

Bazylika św. Wincentego à Paulo

Poczta Główna

Ratusz, dawne kolegium jezuickie

Ulica Gdańska

Hotel Pod Orłem

Budynek Dyrekcji Kolei przy ulicy Dworcowej

Aleja Adama Mickiewicza

Plac Wolności

Ulica Augusta Cieszkowskiego

Most Staromiejski

Most Królowej Jadwigi

Fontanna multimedialna przed Filharmonią Pomorską

Opera Nova

Posąg Łuczniczki

Fontanna Potop

Ławeczka Mariana Rejewskiego na ulicy Gdańskiej

Pomnik Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy

Regionalne Centrum Innowacyjności przy Uniwersytecie Technologiczno-Przyrodniczym

Leśny Park Kultury i Wypoczynku

Planty nad Kanałem Bydgoskim

Trzon województwa stanowią historyczne Kujawy, a ponadto ziemia chełmińska będąca częścią Pomorza Nadwiślańskiego, ziemia dobrzyńska oraz fragmenty Wielkopolski i Pomorza Gdańskiego. W X–XII w. większość ziem obecnego regionu należała do państwa pierwszych Piastów w zasięgu prowincji mazowieckiej. Jedynie północno-zachodnie obszary podlegały kontroli Pomorzan, którzy do początku XII w. posiadali warownie m.in. w Nakle, Świeciu i Wyszogrodzie. W końcu XII w. nastąpiło wydzielenie z Mazowsza dzielnicy kujawskiej, co zapoczątkowało kształtowanie się zrębu historycznego regionu, obejmującego również tereny zawiślańskie (ziemia chełmińska i dobrzyńska). Rozdarcie spójności terytorialnej tak ukształtowanego regionu zapoczątkowało sprowadzenie w 1228 r. zakonu krzyżackiego przez księcia Konrada Mazowieckiego. Krzyżacy uniezależnili się na przydzielonej im ziemi chełmińskiej i rozpoczęli chrystianizację Prus, a z początkiem XIV w. – także podbój ziem polskich, m.in. Pomorza Gdańskiego (1308–1466), Kujaw i ziemi dobrzyńskiej (1331–1343). Państwo krzyżackie objęło północną część obecnego województwa, a na jego terytorium powstały warowne zamki i liczne miasta lokowane na prawie chełmińskim (w tym pierwsze miasta: Toruń i Chełmno). Odmiennie powodziło się południowej części regionu, która pozostała we władaniu książąt piastowskich. W XIV wieku region kujawski uległ podziałowi na dzielnice: brzeską, inowrocławską, bydgosko-wyszogrodzką i gniewkowską. Za panowania Władysława Jagiełły region ten został scalony administracyjnie w dwa województwa kujawskie, nawiązujące do dawnych podziałów dzielnicowych. W 1466 r. na mocy II traktatu toruńskiego kończącego wojnę trzynastoletnią, ziemia chełmińska oraz Pomorze Gdańskie powróciły w granice państwa polskiego. Kraina ta jako Prusy Królewskie zachowała jednak pewną autonomię oraz odróżniała się gospodarczo, religijnie i społecznie od reszty ziem polskich.

Pod względem administracyjnym w XV–XVIII w. ziemie obecnego regionu należały do pięciu województw prowincji wielkopolskiej Korony Królestwa Polskiego, później Rzeczypospolitej Obojga Narodów: chełmińskiego, terytorium niezależnego Torunia i pomorskiego (Prusy Królewskie), inowrocławskiego i brzesko-kujawskiego (Kujawy) oraz kaliskiego (Krajna i Pałuki zaliczane do Wielkopolski). Ziemia dobrzyńska zachowywała odrębność samorządową należąc formalnie do województwa inowrocławskiego.

W XV–XVI wieku w obrębie regionu rozwinęły się miasta leżące na szlaku handlowym Wisły, którym odbywał się transport płodów rolnych i leśnych z głębi kraju do portu gdańskiego. Dzięki rozległym przywilejom utrzymała się rola Torunia jako ważnego ośrodka handlowego (18–20 tys. mieszkańców), zaś Grudziądz uzyskał status siedziby parlamentu prowincjonalnego Prus Królewskich. Wśród miast regionu dużą rolę gospodarczą zaczęła odgrywać Bydgoszcz (ok. 1600 r. 5 tys. mieszkańców), Inowrocław i Włocławek (po 2 tys. mieszkańców). Siedzibami biskupstw były: Włocławek i Chełmża^[4]. Okres prosperity zahamowały wojny szwedzkie w II połowie XVII w., które przyniosły ogromne zniszczenia gospodarcze oraz wyludnienie większości miast.

W 1772 r. wskutek I rozbioru Polski, Królestwo Prus dokonało aneksji części ziem obecnego regionu: Prus Królewskich bez Torunia, Krajny oraz części Pałuk i Kujaw z Bydgoszczą i Inowrocławiem. Prusy Królewskie przemianowano w przybliżeniu w prowincję Prusy Zachodnie, zaś w Bydgoszczy ustanowiono siedzibę władz Obwodu Nadnoteckiego, który objął wcielone tereny wielkopolsko-kujawskie, nie należące dawniej do Prus Królewskich. Reszta regionu znalazła się w granicach Prus po II rozbiorze w 1793 r., przydzielona do prowincji: Prusy Południowe i Prusy Nowowschodnie. W latach 1807–1815 cały region, z wyjątkiem jego północno-zachodnich kresów, znajdował się w Księstwie Warszawskim, utworzonym pod berłem Napoleona. Pod względem administracyjnym należał niemal w całości do departamentu bydgoskiego (bez Grudziądza i ziemi dobrzyńskiej przydzielonej do departamentu płockiego).

Klęska wojsk Napoleona w 1815 r. przesądziła o ponownym wcieleniu ziem regionu do obcych organizmów państwowych. W wyniku kongresu wiedeńskiego zachodnią i północną część regionu włączono do Prus, zaś część wschodnia stała się częścią Królestwa Kongresowego związanego z Rosją. W obrębie zaboru pruskiego utworzono rejencję bydgoską, która objęła południowo-zachodnią część ziem obecnego regionu, zaś dawne tereny Prus Królewskich należały do rejencji kwidzyńskiej w prowincji Prusy Zachodnie. Rewolucja przemysłowa oraz rozwój handlu i komunikacji w II połowie XIX wieku spowodował rozwój gospodarczy zwłaszcza w zaborze pruskim. Dużymi węzłami kolejowymi stały się m.in. Bydgoszcz (gdzie od 1849 zlokalizowana była także Królewsko-Pruska Dyrekcja Kolei Wschodniej), Toruń i Inowrocław. Większość miast osiągnęła duży wzrost demograficzny, np. w 1910 r. Bydgoszcz liczyła 58 tys. mieszkańców (z przedmieściami 93 tys.), Toruń – 46 tys., Grudziądz – 40 tys., Włocławek – 36 tys., a Inowrocław – 25 tys.^[5] Pogłębiła się także różnica w rozwoju społeczno-gospodarczym ziem regionu przedzielonych granicą niemiecko-rosyjską.

Po I wojnie światowej całe terytorium dzisiejszego województwa znalazło się w granicach odrodzonego państwa polskiego. Południowo-zachodnia część regionu (należąca w czasach pruskich do prowincji Poznańskiej) należała do województwa poznańskiego, część północna (dawniej Prusy Zachodnie) do województwa pomorskiego, zaś część wschodnia (dawniej Królestwo Kongresowe) do województwa warszawskiego. W 1938 roku nastąpiło poszerzenie województwa pomorskiego o Kujawy i część Wielkopolski (Bydgoszcz, Inowrocław, Włocławek). W dwudziestoleciu międzywojennym siedzibą władz administracyjnych był Toruń. W 1939 roku liczba mieszkańców największych miast regionu przedstawiała się następująco: Bydgoszcz – 141 tys., Toruń – 81 tys., Włocławek – 67 tys., Grudziądz – 59 tys., Inowrocław – 40 tys.^[5] W czasie okupacji niemieckiej większość ziem obecnego regionu wcielono do III Rzeszy. Część północna znalazła się w okręgu Rzeszy Gdańsk-Prusy Zachodnie (rejencje: bydgoska i kwidzyńska), zaś część południowa w Kraju Warty (rejencja inowrocławska).

Po wyzwoleniu w lutym 1945 r. nastąpiło reaktywowanie województwa pomorskiego, tym razem ze stolicą w Bydgoszczy. Województwo bydgoskie w kształcie z lat 1945–1975 objęło w przybliżeniu obszar obecnego regionu kujawsko-pomorskiego. W reformie administracyjnej 1975 r. podzielono je na trzy mniejsze województwa: bydgoskie, toruńskie i włocławskie.

Kolejne zmiany administracyjne nastąpiły w wyniku reformy samorządowej w 1998 r.W pierwotnym projekcie sejmowym region ten miał się stać częścią wielkiego województwa pomorskiego, jednak na skutek protestów mieszkańców zrezygnowano z tych planów. Po trwających kilka miesięcy rozmowach polityków, samorządowców i przedstawicieli lokalnych elit zdecydowano o ulokowaniu Wojewody w Bydgoszczy, zaś Sejmiku Wojewódzkiego w Toruniu.

Ostatecznie województwo kujawsko-pomorskie zostało utworzone w 1999 roku z województw poprzedniego podziału administracyjnego:

włocławskiego (w całości)
toruńskiego (oprócz gmin powiatu nowomiejskiego)
bydgoskiego (oprócz gmin powiatu chojnickiego i gminy Trzemeszno).

Miasta wojewódzkie

Bydgoszcz – Brda przepływająca przez Stare Miasto

Toruń – Fragment Starego Miasta

Bydgoszcz – Ratusz, dawne Kolegium Jezuickie

Toruń – Ratusz Staromiejski

Bydgoszcz – Kamienica w Śródmieściu

Toruń – Gotycki kościół św. Jakuba

Geografia

Topografia województwa

Województwo zajmuje obszar 17 971,34 km², co stanowi 5,7% powierzchni Polski^[6]. Najwyżej położoną miejscowością w województwie jest Dąbrówka w powiecie sępoleńskim (188 m nad poziom morza), najniżej leżą Rozgarty w powiecie grudziądzkim (26 m n.p.m.)^[7].

Położenie administracyjne

Województwo jest położone w północnej części centralnej Polski i graniczy z województwami^[8]:

łódzkim na długości 28,8 km na południowym wschodzie
mazowieckim na długości 187,4 km na wschodzie
pomorskim na długości 238,8 km na północy
warmińsko-mazurskim na długości 125,8 km na północnym wschodzie
wielkopolskim na długości 393,0 km na południu i zachodzie

Położenie fizycznogeograficzne

Region leży centralnie w północnej części Polski po obu brzegach Wisły, w jej dolnym biegu. Znajduje się między Pojezierzem Pomorskim i Mazurskim. Całość obszaru województwa kujawsko-pomorskiego^[9] znajduje się w strefie krajobrazu młodoglacjalnego, ukształtowanego w zlodowaceniu bałtyckim. Osią województwa jest rzeka Wisła, płynąca w obrębie makroregionu: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka, a poniżej zakola dolnej Wisły – w Dolinie Dolnej Wisły. Obniżenie zajęte przez Wisłę otaczają wysoczyzny morenowe, charakteryzujące się dużym zróżnicowaniem rzeźby terenu, występowaniem form pagórkowatych oraz licznych jezior polodowcowych. Znajdują się one w makroregionach: Pojezierze Południowopomorskie (północny zachód), Pojezierze Chełmińsko-Dobrzyńskie (północny wschód), Pojezierze Wielkopolskie (południe). Dzielą się one na liczne mniejsze mezoregiony – na południu: Pojezierze Gnieźnieńskie, Pojezierze Kujawskie, Równina Inowrocławska, na północy: Równina Tucholska, Pojezierze Krajeńskie, Bory Tucholskie, Dolina Brdy, Wysoczyzna Świecka, Pojezierze Chełmińskie, Pojezierze Brodnickie, Dolina Drwęcy, Pojezierze Dobrzyńskie, Równina Urszulewska. W pradolinie, stanowiącej oś województwa wyróżnia się mezoregiony: Kotlina Płocka, Kotlina Toruńska, Dolina Środkowej Noteci, zaś w Dolinie Dolnej Wisły – Dolinę Fordońską i Kotlinę Grudziądzką.

Morfologia

Na Kujawach występują płaskie i faliste równiny morenowe, zaś na północy i wschodzie województwa tereny pagórkowate. Najbardziej urozmaiconą pod względem morfologicznym jest część północno-zachodnia, gdzie występują znaczne deniwelacje terenu, wały moren czołowych, ozy, kemy oraz głęboko wcięte rynny subglacjalne (m.in. Rynna Jezior Byszewskich). Północną część województwa zajmuje piaszczysta równina sandrowa Borów Tucholskich, urozmaicona licznymi jeziorami. W województwie leży jedno z większych w Polsce obszarów wydm śródlądowych, które zajmuje Puszcza Bydgoska, zaś na wschodzie regionu w okolicy Zbójna znajduje się najokazalsze w Polsce pole drumlinów. Unikalnym tworem natury jest także Dolina Dolnej Wisły, stanowiąca rodzaj przełomu w wysoczyznach pojezierzy. Inicjuje ją w pobliżu Bydgoszczy – Fordoński Przełom Wisły, zaś w zboczach Doliny występują miejscami jaskinie (Bajka, Klonowa, Pod Wierzbą).

Krajobraz i przyroda

Dolina Dolnej Wisły

Puszcza Bydgoska

Krajobraz Krajny

Rolniczy krajobraz Kujaw; w tle Zakłady Sodowe Janikosoda w Janikowie

Prusina w Borach Tucholskich

Topografia

W wymiarze północ-południe województwo rozciąga się na długości 161 km, to jest 1°27′01″. W wymiarze wschód-zachód rozpiętość województwa wynosi 168 km, co w mierze kątowej daje 2°30′51″.

Współrzędne geograficzne skrajnych punktów:

północny: 53°46′51″ szer. geogr. N – pn.-zach. narożnik działki ewidencyjnej nr 72/4 (powiat tucholski),
południowy: 52°19′50″ szer. geogr. N – pd.-wsch. narożnik działki ewidencyjnej nr 197 (powiat włocławski),
zachodni: 17°14′50″ dług. geogr. E – zach. narożnik działki ewidencyjnej nr 431 (powiat sępoleński),
wschodni: 19°45′41″ dług. geogr. E – pd.-wsch. narożnik działki ewidencyjnej nr 7224 (powiat brodnicki).

Najwyższym punktem jest wierzchołek wzniesienia Gór Obkaskich, zwany Czarną Górą o wysokości 188,8 m n.p.m.

Jeziora

Jezioro Gopło

Jezioro Mogileńskie

Jezioro Rudnickie Wielkie

Kąpielisko Przyjezierze nad jeziorem Ostrowskim

Jezioro Jezuickie

Stosunki wodne

Obszar województwa kujawsko-pomorskiego znajduje się w około 80% w dorzeczu Wisły. Tylko zachodnia i południowo-zachodnia część województwa leży w dorzeczu Odry (zlewnia Noteci i Wełny). Osią województwa jest rzeka Wisła, płynąca przez jego obszar na długości 206 km. Największymi jej dopływami na terenie regionu są: uchodząca we Włocławku: Zgłowiączka (79 km), naprzeciw Nieszawy: Mień, w Otłoczynie: Tążyna, w Toruniu: Drwęca (117 km w regionie), w Bydgoszczy: Brda (111 km), w Świeciu: Wda (62 km), niedaleko Grudziądza: Osa (50 km), oraz w Nowem: Mątawa (62 km). Kolejną główną rzeką w regionie jest Noteć (127 km w regionie), przepływająca przez obrzeża Inowrocławia, Barcin i Nakło nad Notecią. Wśród sztucznych arterii wodnych największe znaczenie ma Kanał Bydgoski łączący Brdę z Notecią – ważny element drogi wodnej Wisła-Odra oraz Kanał Górnonotecki łączący Gopło i system jezior pałuckich z Kanałem Bydgoskim.

Sztuczne zbiorniki wodne

Zalew Włocławski

Jezioro Koronowskie

Jezioro Żurskie

Tor regatowy w Bydgoszczy

Zalew Smukalski

Młodoglacjalny krajobraz województwa kujawsko-pomorskiego obfituje w naturalne zbiorniki wodne. Ogólna powierzchnia jezior wynosi 25 052 ha, co stanowi 1,4% obszaru województwa i 9% powierzchni wszystkich jezior w kraju. Przeważają akweny małe; na ogólną liczbę 1002 jezior o powierzchni ponad 1 ha, 614 nie przekracza 10 ha. Wszystkie jeziora powstały w wyniku erozyjnej działalności wód lodowcowych (jeziora rynnowe), bądź w dnach wytopisk polodowcowych (jeziora morenowe). Największym naturalnym akwenem jest Gopło (2094 ha), a następnie: Jezioro Głuszyńskie (608,5 ha) i Jezioro Żnińskie Duże (431,6 ha). 40 jezior posiada powierzchnię większą od 100 ha, a 11 jest większych niż 200 ha. Około 30% jezior posiada przynajmniej II klasę czystości wód, a w czterech stwierdzono I klasę czystości (Okonek, Stryszek, Stelchno, Piaseczno).

Jeziora rozmieszczone są bardzo nierównomiernie. Najwięcej z nich występuje na Pojezierzu Brodnickim, Pojezierzu Gnieźnieńskim, Pojezierzu Dobrzyńskim i w Kotlinie Płockiej, zaś najmniejsza jeziornością odznaczają się Kotlina Toruńska, Dolina Noteci i Równina Inowrocławska.

Spośród sztucznych zbiorników wodnych znajdujących się na obszarze województwa najintensywniej wykorzystywane są dla produkcji czystej ekologicznie energii: Zbiornik Włocławski (na Wiśle, 70,4 km²), Zalew Koronowski (na Brdzie, 13,5 km²) i Jezioro Żurskie (na Wdzie). Zalew Koronowski i Zbiornik Żurski są zagospodarowane turystycznie i wykorzystywane na potrzeby rekreacji.

Wisła w województwie kujawsko-pomorskim

Prom na Wiśle w Nieszawie

Bulwary nad Wisłą w Toruniu

Wisła w Bydgoszczy

Wisła w powiecie świeckim, w tle wieże Chełmna

Wisła w Grudziądzu

Klimat

Średnia roczna temperatura województwa kujawsko-pomorskiego w latach 1950–2000

Klimat regionu zalicza się do przejściowych, łączących klimaty pojezierzy bałtyckich na północy i Wielkich Dolin Środkowopolskich na południu. Średnia temperatura stycznia obniża się z zachodu na wschód od -2 do -3 st., zaś w lipcu wynosi średnio 18 st. Najcieplejszym rejonem województwa jest dolina Wisły (szczególnie okolice Włocławka), gdzie średnie roczne temperatury powietrza przekraczają 8 °C, zaś najchłodniejsza część północno-zachodnia i wschodnia (średnia temp. 7 °C).

Środkowo-zachodnia i południowa część województwa należy do obszarów o najniższych opadach atmosferycznych w Polsce, sięgających miejscami poniżej 500 mm. Związane jest z tym zjawisko „stepowienia” obszaru i odczuwalny niedobór wody, zwłaszcza w rolnictwie. Wyższe opady notowane są w części północno-zachodniej (powyżej 575 mm) i wschodniej (ponad 600 mm). Minimum opadów występuje w lutym, a maksimum – w lipcu i sierpniu. Przeważają wiatry z kierunków: zachodniego i południowo-zachodniego (ponad 40% częstości).

Bogactwa naturalne

Do znacznych zasobów naturalnych na terenie województwa należą wapienie jurajskie, eksploatowane w rejonie Barcina, Pakości i Piechcina oraz złoża soli kamiennej w okolicach Inowrocławia, Góry i Mogilna. Eksploatacja soli (2,7 mln t) w województwie stanowi ponad 84% ogólnokrajowego wydobycia tego surowca. Udokumentowane pokłady soli znajdują się także na południowym wschodzie regionu (Lubień Kujawski, Izbica Kujawska). Nie są eksploatowane złoża węgla brunatnego w okolicach Szubina, Kcyni, Żnina, Łabiszyna i Radziejowa. Na terenie województwa udokumentowano także cztery złoża wód mineralnych: Ciechocinek (lecznicze, termalne), Inowrocław (lecznicze, termalne), Marusza w gminie Grudziądz (lecznicze, termalne) i Wieniec w gminie Brześć Kujawski (lecznicze, mineralne).

Grupę kopalin pospolitych stanowią: kruszywa naturalne, piaski kwarcowe, surowce ilaste, wapienie i margle, torf i kreda jeziorna.

Inne rzeki i kanały

Brda pod Bydgoszczą

Drwęca pod Toruniem

Wda w Świeciu

Noteć pod Szubinem

Śluza Osowa Góra na Kanale Bydgoskim

Gleby

Torfy w dolinie Noteci

Dominującym typem gleb w województwie są gleby brunatnoziemne, tj. brunatne i płowe, zajmujące łącznie około 44% ogólnej powierzchni województwa oraz bielicoziemne pokrywające około 39% powierzchni. Gleby średnie pod względem rolniczym (IV klasa bonitacyjna) stanowią 40% powierzchni regionu, a dobre i bardzo dobre (I-III klasa bonitacyjna) – 35%. Najlepsze gleby występują na Kujawach, Pałukach i Ziemi Chełmińskiej. Użytki rolne zajmują 57% obszaru, w tym na grunty orne przypada 51%, a na użytki zielone 6%.

Roślinność

Szata roślinna województwa kujawsko-pomorskiego jest charakterystyczna dla obszarów polodowcowych. Występuje tu najbogatsze w Polsce północnej i środkowej skupisko roślinności stepowej. Rośliny te osiedliły się i utrzymują na stromych, silnie nasłonecznionych zboczach Pradoliny Toruńsko-Eberswaldzkiej, doliny Wisły oraz jej dopływów. Do najstarszych składników flory należą m.in. gatunki dawnej tundry glacjalnej i postglacjalnej, które zachowały się najczęściej na torfowiskach, licznie występujących w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim. Do roślin rzadkich należą specyficzne pod względem warunków siedliskowych rośliny słonolubne, tzw. halofity. Teren województwa jest objęty zasięgiem większości rodzimych gatunków drzew, z tym że granice zasięgu osiągają na tym obszarze m.in. świerk, buk, klon, cis i jarząb brekinia.

Lasy

Według danych z 31 grudnia 2012 r. w woj. kujawsko-pomorskim lasy obejmowały powierzchnię 420,9 tys. ha, co stanowiło 23,4% jego powierzchni^[10]. Pod względem odsetka lasów (23%) województwo kujawsko-pomorskie należy do najsłabiej zalesionych w kraju (13. miejsce). Kompleksy leśne na terenie województwa, poza Borami Tucholskimi i doliną Wisły są niewielkie i występują w dużym rozproszeniu. Występuje duże zróżnicowanie lesistości w powiatach (powiat tucholski – lesistość 48%, bydgoski – 40%, chełmiński – 6%, radziejowski – 4%). Głównymi zwartymi obszarami leśnymi są: Bory Tucholskie w północnej części regionu, Puszcza Bydgoska w części centralnej oraz Lasy Włocławsko-Gostynińskie w części wschodniej. Lasy sektora publicznego zajmują 90% ogólnej powierzchni lasów. Lasy województwa kujawsko-pomorskiego na tle kraju charakteryzują się niewielkim zróżnicowaniem gatunkowym (60% stanowią monokultury sosnowe), spowodowanym niską żyznością i wilgotnością siedlisk. Większość lasów chroniona jest w jednostkach ochrony przyrody (rezerwaty, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu).

Na obszarze województwa wydzielono dwa Leśne Kompleksy Promocyjne: LKP „Bory Tucholskie” i LKP „Lasy Gostynińsko-Włocławskie”, w których gospodarka leśna jest prowadzona w oparciu o podstawy ekologiczne.

Podział administracyjny

Miasta prezydenckie w województwie kujawsko-pomorskim

Bydgoszcz (siedziba wojewody)

Toruń (siedziba sejmiku)

Włocławek

Grudziądz

Inowrocław

Województwo kujawsko-pomorskie jest podzielone na 19 powiatów oraz 4 miasta na prawach powiatu.

Dane dotyczące powiatów według stanu z 31 grudnia 2009 r.^[11], liczba ludności na dzień 31 grudnia 2020^[1].

Powiat	Powierzchnia (km²)	Liczba ludności (31 grudnia 2020)	Gęstość zaludnienia (osób/km²)	Pracujący (tys.)	Ludność miejska (%)	Zalesienie (% pow.)
aleksandrowski	475	54,891	116	13,9	44,7	7,2
brodnicki	1040	79,023	76	21,0	43,0	21,4
Bydgoszcz	176	344,091	1955	115,7	100	27,2
bydgoski	1395	120,432	86	24,1	22,9	40,7
chełmiński	527	51,657	98	11,3	37,8	6,8
golubsko-dobrzyński	613	44,855	73	11,1	37,2	19,8
Grudziądz	58	93,564	1620	21,6	100	20,1
grudziądzki	728	40,305	55	9,4	12,8	14,4
inowrocławski	1225	158,496	129	41,4	64,5	10,2
lipnowski	1016	65,450	64	15,6	30,6	22,2
mogileński	675	45,482	67	11,4	38,3	16,1
nakielski	1120	86,119	77	16,5	42,7	23,0
radziejowski	607	40,025	66	11,4	25,1	4,7
rypiński	586	43,390	74	11,7	37,3	19,4
sępoleński	791	40,826	52	8,8	42,5	24,5
świecki	1473	98,703	67	25,2	31,9	35,5
Toruń	116	198,613	1716	65,4	100	23,9
toruński	1230	109,565	89	21,8	13,6	34,0
tucholski	1075	48,322	45	11,4	28,3	48,5
wąbrzeski	502	34,040	68	9,1	39,5	8,2
Włocławek	84	108,561	1287	32,9	100	24,5
włocławski	1472	85,646	58	20,0	19,8	18,3
żniński	985	69,886	71	14,8	42,4	16,9

Włocławek

Kościół św. Witalisa i katedra

Plac Wolności

Zespół klasztorny Franciszkanów

Kościół św. Jana Chrzciciela

Stary Rynek

Grudziądz

Kamienice na Starym Mieście

(c) Banqan at pl.wikipedia, CC BY 3.0

Ratusz

Wnętrze pojezuickiego kościoła św. Franciszka Ksawerego

Rzeźba z brązu „Ułan i dziewczyna”

Bazylika świętego Mikołaja – fara miejska

Miasto widziane z góry zamkowej

Inowrocław

Ulica Królowej Jadwigi

Rynek

Tężnie w parku Solankowym

Uzdrowisko Inowrocław – dywany kwiatowe

Kościół Najświętszej Maryi Panny

Brodnica

(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0

Widok na najstarszy w Polsce bank spółdzielczy oraz kamienice na Dużym Rynku w Brodnicy

Brama Chełmińska (Kamienna) w Brodnicy

Widok na Duży Rynek i pozostałości średniowiecznego ratusza w Brodnicy

Pałac Anny Wazówny w Brodnicy

Galeria Brodnica

Urbanizacja

Na terenie województwa są 53 miasta, w których mieszka 59% mieszkańców regionu. Największym miastem jest Bydgoszcz skupiająca 17% ludności regionu, w tym 29% ludności miejskiej. Następnie Toruń (10% ludności regionu), Włocławek, Grudziądz i Inowrocław. Grupę miast średniej wielkości tworzy 16 ośrodków liczących od 10 do 30 tys. mieszkańców. Pod względem wielkości wyróżniają się tu: Brodnica, Świecie i Chełmno. Pozostałe miasta pełnią funkcję ośrodków centralnych o znaczeniu ponadlokalnym. Grupę miast małych tworzy 31 ośrodków. Są one bardzo zróżnicowane, znajdują się wśród nich zarówno miasta o funkcjach miast średnich, jak też bardzo małe miasteczka, liczące poniżej 3 tys. mieszkańców.

Bydgoszcz i Toruń to dwa główne regionalne ośrodki przemysłu, biznesu, nauki, kultury, sztuki, działalności badawczo-rozwojowej, a także siedziba władz lokalnych i kluczowych organizacji gospodarczych. Obszar Bydgoszczy i Torunia wraz z powiatami ziemskimi (tzw. aglomeracja bydgosko-toruńska) skupia 37% ludności województwa, ponad połowę podmiotów gospodarczych, a także zdecydowaną większość potencjału kulturalnego i szkolnictwa wyższego. Potencjał społeczno-gospodarczy aglomeracji lokuje ją na 6–7 miejscu wśród krajowych ośrodków regionalnych.

Liczba ludności miast według stanu z 31 grudnia 2020^[1]. Wyróżniono nazwy miast powiatowych.

Świecie

(c) Tomisław z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Rynek z widokiem na ratusz

Stary Kościół Farny (XV i XVI w.)

Pobernardyński zespół klasztorny (XVII i XVIII w.)

(c) Tomisław at pl.wikipedia, CC-BY-SA-3.0

Kościół św. Andrzeja Boboli (XIX w.)

Zamek Krzyżacki

(c) Tomisław z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Widok na osiedle Marianki w 2007 roku

Bazylika konkatedralna Świętej Trójcy w Chełmży

Chełmno

Wieża ratuszowa w Żninie

Rynek w Koronowie

Ratusz w Pakości

Kościół św. Jakuba w Mogilnie

Cerkiew św. Michała Archanioła w Ciechocinku

Pokarmelicki zespół klasztorny w Kcyni

Pałac w Lubrańcu

Ratusz w Nieszawie

Inne miasta województwa

Kościół św. Wawrzyńca w Nakle nad Notecią

Kościół św. Trójcy w Rypinie

Ratusz w Solcu Kujawskim

Sanktuarium Matki Bożej Brzemiennej w Wąbrzeźnie

Zbór ewangelicki w Golubiu-Dobrzyniu

Sępólno Krajeńskie

Kruszwica

Kościół św. Jana Chrzciciela w Janikowie

Synagoga w Gniewkowie

Zamek w Nowem nad Wisłą

Więcbork

Radziejów – kościół Wniebowzięcia NMP

Kościół św. Stanisława w Brześciu Kujawskim

Ratusz w Łabiszynie

Rynek w Mroczy

Kościół św. Mikołaja w Kowalewie Pomorskim

Rynek w Janowcu Wlkp

Zespół pałacowy w Jabłonowie Pomorskim

Remiza w Kowalu

Ratusz w Łasinie

Kaplica św. Jerzego w Radzyniu Chełmińskim

Miasto	Powiat	Powierzchnia (km²)	Liczba ludności (31 grudnia 2020)	Gęstość zaludnienia (osób/km²)
Aleksandrów Kujawski	aleksandrowski	7,23	12,058	1668
Barcin	żniński	3,70	7,313	1976
Brodnica	brodnicki	23,15	28,701	1240
Brześć Kujawski	włocławski	7,04	4,563	648
Bydgoszcz	Bydgoszcz^[12]	175,98	344,091	1955
Chełmno	chełmiński	13,56	19,205	1416
Chełmża	toruński	7,84	14,362	1832
Chodecz	włocławski	1,39	1,826	1314
Ciechocinek	aleksandrowski	15,26	10,534	690
Dobrzyń nad Wisłą	lipnowski	5,41	2,072	383
Gniewkowo	inowrocławski	9,18	7,060	769
Golub-Dobrzyń	golubsko-dobrzyński	7,50	12,412	1655
Górzno	brodnicki	3,43	1,403	409
Grudziądz	Grudziądz^[12]	57,76	93,564	1620
Inowrocław	inowrocławski	30,42	71,674	2356
Izbica Kujawska	włocławski	2,24	2,594	1158
Jabłonowo Pomorskie	brodnicki	3,35	3,730	1113
Janikowo	inowrocławski	9,51	8,638	908
Janowiec Wielkopolski	żniński	3,04	3,897	1282
Kamień Krajeński	sępoleński	3,65	2,335	640
Kcynia	nakielski	6,84	4,515	660
Koronowo	bydgoski	28,15	11,070	393
Kowal	włocławski	4,68	3,468	741
Kowalewo Pomorskie	golubsko-dobrzyński	4,45	4,102	922
Kruszwica	inowrocławski	6,64	8,709	1311
Lipno	lipnowski	10,99	14,283	1300
Lubień Kujawski	włocławski	2,31	1,377	596
Lubraniec	włocławski	1,97	2,927	1486
Łabiszyn	żniński	2,89	4,501	1557
Łasin	grudziądzki	4,79	3,161	660
Mogilno	mogileński	8,32	11,652	1400
Mrocza	nakielski	5,01	4,298	858
Nakło nad Notecią	nakielski	10,62	18,026	1697
Nieszawa	aleksandrowski	9,79	1,834	187
Nowe	świecki	3,57	5,724	1603
Pakość	inowrocławski	3,46	5,624	1625
Piotrków Kujawski	radziejowski	9,76	4,392	450
Pruszcz	świecki	7,05	2,721	386
Radziejów	radziejowski	5,69	5,499	966
Radzyń Chełmiński	grudziądzki	1,78	1,784	1002
Rypin	rypiński	10,96	15,999	1460
Sępólno Krajeńskie	sępoleński	5,82	9,004	1547
Skępe	lipnowski	7,48	3,542	474
Solec Kujawski	bydgoski	18,68	15,614	836
Strzelno	mogileński	4,46	5,589	1253
Szubin	nakielski	7,65	9,578	1252
Świecie	świecki	17,55	25,486	1452
Toruń	Toruń^[12]	115,72	198,106	1716
Tuchola	tucholski	17,69	13,534	765
Wąbrzeźno	wąbrzeski	8,53	13,400	1571
Więcbork	sępoleński	4,31	5,900	1369
Włocławek	Włocławek^[12]	84,32	108,561	1287
Żnin	żniński	8,35	13,623	1631

Demografia

Dane z 30 czerwca 2020 r.^[1]:

Opis	Ogółem		Kobiety		Mężczyźni
jednostka	osób	%	osób	%	osób	%
populacja	2 069 273	100	1 066 554	52	1 002 719	48
powierzchnia	17 971,34 km²
gęstość zaludnienia (mieszk./km²)	115		59		56

Piramida wieku mieszkańców W. kujawsko-pomorskiego w 2014 roku.

Religia

Na terenie województwa działalność prowadzą: Kościół rzymskokatolicki, Kościół greckokatolicki, Kościół polskokatolicki, Polski Autokefaliczny Kościół Prawosławny, Kościół Ewangelicko-Augsburski, Kościół Ewangelicko-Metodystyczny, Kościół Chrześcijan Baptystów, Kościół Zielonoświątkowy, Kościół Boży w Chrystusie, Kościół „Chrystus dla wszystkich”, Kościół Chrystusowy, Kościół Ewangeliczny, Kościół Adwentystów Dnia Siódmego, Kościół Chrześcijan Dnia Sobotniego, Zbory Boże Chrześcijan Dnia Siódmego, Religijne Towarzystwo Przyjaciół, Chrześcijański Zbór Świadków Jehowy, Świecki Ruch Misyjny „Epifania”, Kościół Jezusa Chrystusa Świętych w Dniach Ostatnich, Muzułmański Związek Religijny, Zachodni Zakon Sufi w Polsce i Buddyjski Związek Diamentowej Drogi Linii Karma Kagyu.

Miasta biskupie Kościoła rzymskokatolickiego na terenie województwa kujawsko-pomorskiego:


Miasto	Diecezja	Zdjęcie
Włocławek	diecezja włocławska
Toruń	diecezja toruńska
Bydgoszcz	diecezja bydgoska

Ochrona przyrody

Ekologiczny System Obszarów Chronionych na terenie województwa tworzą pomniki przyrody, rezerwaty przyrody, parki krajobrazowe, obszary chronionego krajobrazu, użytki ekologiczne, zespoły przyrodniczo-krajobrazowe oraz obszary Natura 2000. Przez region przebiegają korytarze ekologiczne o znaczeniu międzynarodowym: Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka i Dolina Dolnej Wisły oraz szereg korytarzy o znaczeniu krajowym, którą tworzą doliny większych rzek i ciągi jezior.

Łącznie obszary chronione zajmują jedną trzecią obszaru województwa kujawsko-pomorskiego. Największy odsetek powierzchni objętej ochroną prawną występuje w północnych powiatach: sępoleńskim (66%), tucholskim (57%), brodnickim (53%) i świeckim (48%).

Zanieczyszczenie środowiska

Kujawsko-pomorskie należy do obszarów o średnim poziomie zanieczyszczenia powietrza atmosferycznego w kraju (9 miejsce). Z uwagi na obecność przemysłu, nieco większą skalę zanieczyszczeń powietrza notują miasta: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Janikowo, Inowrocław, Świecie, Grudziądz i Kruszwica. Do najbardziej zanieczyszczonych rzek należą: Noteć, Wisła, Osa, Gąsawka, zaś do najczystszych: Brda i Wda. Gleby województwa charakteryzują się ogólnie niskim stopniem zanieczyszczenia.

Parki krajobrazowe

W regionie znajduje się 10 parków krajobrazowych: 2 na obszarze Borów Tucholskich, 2 na Pojezierzu Chełmińsko-Dobrzyńskim, 3 w Dolinie Dolnej Wisły i na Pojezierzu Krajeńskim oraz 2 w południowej części regionu.

Nazwa	Rok zał.	Pow. [ha]	Siedziba	Opis
Brodnicki Park Krajobrazowy	1985	12349	Grzmięca	Ponad 60% obszaru zajmują lasy, a 12% zbiorniki wodne; znajduje się tu około 60 jezior, w większości występujących w rynnach subglacjalnych. Strona
Gostynińsko-Włocławski Park Krajobrazowy	1979	22200	Kowal	Położony jest w obrębie Kotliny Płockiej i Pojezierza Gostynińskiego; występują tu bogate formy morfologiczne: rynny subglacjalne, ozy, terasy oraz kompleks wydm śródlądowych. Strona
Górznieńsko-Lidzbarski Park Krajobrazowy	1990	13901	Górzno	Osobliwością parku jest niezwykle urozmaicona rzeźba terenu, zwłaszcza w dolinie Brynicy, w okolicach Górzna oraz rozległe kompleksy leśne. Strona
Krajeński Park Krajobrazowy	1998	73850	Więcbork	Znajduje się w centralnej części Pojezierza Krajeńskiego; obejmuje teren o zróżnicowanej rzeźbie terenu: wysokich wzgórzach morenowych, ozach, drumlinach, kemach i rynnach jeziornych. Strona
Nadgoplański Park Tysiąclecia	1992	9983	Kruszwica	Park i zarazem rezerwat obejmuje rozległe, rynnowe jezioro Gopło; środowisko naturalne odznacza się bogactwem gatunków ptaków, w tym wielu chronionych; w otoczeniu jeziora mają swoje stanowiska rzadkie gatunki roślinności niżowej, a wśród nich halofity. Strona
Tucholski Park Krajobrazowy	1985	25660	Tuchola	Położony jest w kompleksie Borów Tucholskich; 72% obszaru zajmują lasy, oraz 3% – wody; oś systemu hydrograficznego parku stanowi rzeka Brda wraz z jej dopływami: Czerską Strugą, Bielską Strugą, Rudą, Szumionką, Kiczą i Raciąską Strugą. Strona
Wdecki Park Krajobrazowy	1993	19177	Osie	Położony jest na północy województwa w kompleksie Borów Tucholskich; 59% obszaru zajmują lasy; oś systemu hydrograficznego stanowi rzeka Wda wraz z jej dopływami: rzeką Prusiną, Sobińską Strugą i Ryszką. Strona
Zespół Parków Krajobrazowych nad Dolną Wisłą: Chełmiński, Nadwiślański, Góry Łosiowe	1993	60502	Świecie	Obejmuje fragment Doliny Dolnej Wisły od Bydgoszczy do gminy Nowem oraz Rogóźno i Grudziądz; obejmuje ochroną atrakcyjny krajobrazowo i przyrodniczo, naturalny krajobraz doliny Wisły wraz z łąkami, starorzeczami, łęgami, zboczami, dolinkami erozyjnymi i wąwozami. Strona

Rezerwaty przyrody

Według stanu na 2019 w województwie były 92 rezerwaty przyrody o łącznej powierzchni 9604 ha, co stanowiło około 1% powierzchni^[13]^[14]. Wśród nich znajduje się 48 rezerwatów leśnych, 16 torfowiskowych, 7 florystycznych, 8 faunistycznych, 7 krajobrazowych, 3 wodne, 3 stepowy, po 1 przyrody nieożywionej i słonoroślowy. Najwięcej rezerwatów znajduje się w dolinie Wisły, w Borach Tucholskich i na Pojezierzu Brodnickim.

Rezerwaty o największej powierzchni to:

krajobrazowy Nadgoplański Park Tysiąclecia (2313,76 ha)
krajobrazowy Rezerwat przyrody Dolina Rzeki Brdy (1681,50 ha)
faunistyczny Rezerwat przyrody Rzeka Drwęca (543,47 ha)
torfowiskowy Rezerwat przyrody Bagna nad Stążką (478,45 ha)
faunistyczny Rezerwat przyrody Jezioro Rakutowskie (414,07 ha)

Do ścisłych rezerwatów przyrody należą: Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego, Osiny, Linje, Szumny Zdrój, Płutowo, Góra Świętego Wawrzyńca, Stręszek, Czarny Bryńsk.

Rezerwaty przyrody w województwie kujawsko-pomorskim

Bór bagienny w rezerwacie Augustowo

Rezerwat przyrody Cisy Staropolskie im. Leona Wyczółkowskiego

Dąbrowa świetlista w rezerwacie Dziki Ostrów

Las łęgowy w rezerwacie Kępa Bazarowa

Roślinność kserotermiczna w rezerwacie Ostnicowe Parowy Gruczna

Obszary chronionego krajobrazu

W granicach województwa wyznaczonych jest 31 obszarów chronionego krajobrazu, gdzie ochroną objęto 337792 ha. Najwięcej tego typu form znajduje się w dolinach rzecznych: Wisły, Brdy, Drwęcy i Osy oraz na terenie Borów Tucholskich. Chroni się tutaj zarówno przyrodnicze, jak i kulturowe elementy krajobrazu^[15].

Pomniki przyrody

Kamień Jagiełły w Borach Tucholskich

W 2019 r. na obszarze województwa znajdowało się 2467 pomników przyrody. Wśród nich najliczniejszą grupę stanowiły pojedyncze drzewa (1742), grupy drzew (539), głazy narzutowe (83), aleje przydrożne (62) i 37 innych obiektów^[16]. Do najokazalszych pomników przyrody należały m.in. jaskinia Bajka koło Gądecza, Kamień św. Wojciecha w Leosi, o obwodzie 24,5 m, dąb „Jan Kazimierz” w Bąkowie o obwodzie 953 cm, dąb „Chrobry” we wsi Nogat koło Łasina o obwodzie 886 cm, „Dąb Bartek” w Bydgoszczy z obwodem 656 cm^[17], aleja bukowa koło Radomina. Jeden z największych dębów „Dąb Rzeczypospolitej” o obwodzie 650 cm rosnący koło Górzna 25 grudnia 2020 roku został celowo podpalony i całkowicie zniszczony^[18]. Najbogatszym w pomniki przyrody miastem jest Bydgoszcz (95 obiektów). Wiele pomnikowych drzew i skupisk drzew znajduje się w wiejskich parkach pałacowych i dworskich.

Sieć Natura 2000

Do 2011 r. na obszarze województwa wyznaczono 7 Obszarów Specjalnej Ochrony Ptaków: Błota Rakutowskie, Bagienna Dolina Drwęcy, Dolina Dolnej Wisły, Ostoja Nadgoplańska, Żwirownia Skoki, Bory Tucholskie, Dolina Środkowej Noteci i Kanału Bydgoskiego oraz 34 Obszary Mający Znaczenie dla Wspólnoty. Większość obszarów Natura 2000 znajduje się na terenach już chronionych jako parki krajobrazowe i obszary chronionego krajobrazu.

Inne formy ochrony przyrody

W 2019 r. na terenie regionu znajdowały się 2169 użytków ekologicznych, zajmujących powierzchnię 5950 ha (głównie bagna, torfowiska, łąki, wąwozy, skarpy, trzcinowiska, kępy zadrzewień i oczka wodne), oraz 14 zespołów przyrodniczo-krajobrazowych o powierzchni 3374 ha (jary, doliny rzek, obrzeża jezior, torfowiska)^[19]. Północno-wschodnia część województwa (33 gminy) znajduje się w granicach obszaru funkcjonalnego „Zielone Płuca Polski”, zaś 13 gmin w północnej części regionu obejmuje Rezerwat biosfery Bory Tucholskie.

Ośrodki akademickie

W 2010 r. w Kujawsko-Pomorskiem funkcjonowało 33 wyższych uczelni^[20]. Najważniejsze z nich – takie, które oprócz kształcenia studentów mogą się pochwalić istotnym dorobkiem naukowym – to Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu wraz z funkcjonującym w Bydgoszczy Collegium Medicum, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy i Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy. W 2010 r. w regionie nauki pobierało 85 tys. studentów^[21] (w tym 45 tys. w Bydgoszczy, 33 tys. w Toruniu i 5 tys. we Włocławku), zaś kadra naukowa liczyła 4,6 tys. osób^[21] (w tym 1160 profesorów).

Uniwersytety

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu

Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy – Collegium Copernicanum

Uniwersytet Technologiczno-Przyrodniczy im. Jana i Jędrzeja Śniadeckich w Bydgoszczy

Bydgoszcz

Collegium Medicum im. Ludwika Rydygiera w Bydgoszczy Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Prymasowski Instytut Kultury Chrześcijańskiej
Wyższe Seminarium Duchowne Diecezji Bydgoskiej im. bpa Michała Kozala
Wyższe Misyjne Seminarium Duchowne Zgromadzenia Ducha Świętego im. bł. Ojca Jakuba Lavala
Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Bydgoszczy
Wyższa Szkoła Informatyki w Łodzi – Wydział Zamiejscowy w Bydgoszczy
Wyższa Szkoła Humanistyczno-Ekonomiczna w Łodzi – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Bydgoszczy
Wyższa Szkoła Zarządzania i Bankowości w Poznaniu – Dział Rekrutacji w Bydgoszczy
Uniwersytet Ekonomiczny w Poznaniu – Ośrodek Studiów Wyższych w Bydgoszczy
Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Bydgoszczy
Niepubliczne Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Bydgoszczy

Uczelnie artystyczne

Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy

Wydział Sztuk Pięknych Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu

Toruń

Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu
Uniwersytet Warmińsko-Mazurski – Zamiejscowy Ośrodek Dydaktyczny w Toruniu
Kolegium Pracowników Służb Społecznych w Toruniu
Publiczne Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Toruniu
Kolegium Mody ASP w Toruniu
Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu
Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej
Wyższa Szkoła Kultury Społecznej i Medialnej w Toruniu
Wyższe Seminarium Duchowne im. bł. ks. Stefana W. Frelichowskiego w Toruniu
Toruńska Wyższa Szkoła Przedsiębiorczości
Toruńska Szkoła Wyższa
Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy – Wydział Techniczny w Toruniu

Wybrane uczelnie niepubliczne

Wyższa Szkoła Gospodarki w Bydgoszczy

Kujawsko-Pomorska Szkoła Wyższa w Bydgoszczy

Państwowa Wyższa Szkoła Zawodowa we Włocławku

Wyższa Szkoła Bankowa w Toruniu

Wyższa Szkoła Filologii Hebrajskiej w Toruniu

Świecie

Wyższa Szkoła Menadżerska w Świeciu
Wyższa Szkoła Języków Obcych w Świeciu

Tuchola

Wyższa Szkoła Zarządzania Środowiskiem w Tucholi

Brodnica

Społeczna Akademia Nauk w Łodzi – Wydział Zamiejscowy w Brodnicy

Działalność badawczo-rozwojowa

W regionie istnieje wiele instytutów resortowych, zwłaszcza Ministerstwa Rolnictwa, w Toruniu istnieją placówki badawcze i badawczo-wdrożeniowe funkcjonujące w strukturze Polskiej Akademii Nauk. Rozwój innowacyjnej gospodarki w regionie wspomagają takie placówki jak: Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy, Centrum Transferu Technologii w Toruniu, Toruńska Agencja Rozwoju Regionalnego S.A. w Toruniu oraz placówki Naczelnej Organizacji Technicznej (Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz, Inowrocław).

Działalność naukowo-badawczą, zwłaszcza studia regionalno-historyczne, prowadzą także towarzystwa naukowe, a wśród nich: Bydgoskie Towarzystwo Naukowe, Towarzystwo Naukowe w Toruniu, Włocławskie Towarzystwo Naukowe oraz liczne stowarzyszenia społeczno-kulturalne.

Oświata

Gimnazjum i Liceum Akademickie w Toruniu

International School of Bydgoszcz

W 2010 r. w regionie funkcjonowało 705 szkół podstawowych, 397 gimnazjów, 149 zasadniczych szkół zawodowych, 124 licea ogólnokształcące, 28 liceów profilowanych, 153 technika, 7 średnich szkół artystycznych oraz 187 szkoły policealne^[22]. Nadzór prowadzi zlokalizowane w Bydgoszczy Kujawsko-Pomorskie Kuratorium Oświaty, zaś placówki doskonalenia nauczycieli zlokalizowane są m.in. w Bydgoszczy, Toruniu, Włocławku, Inowrocławiu, Szubinie i Nakle^[23]

W Toruniu swoją siedzibę ma jedyne w województwie i w kraju Gimnazjum i Liceum Akademickie. Placówka powstała w 1998 r., ale jej korzenie sięgają początku lat 90. XX w., kiedy to rozpoczęto prace nad kształtem i funkcją szkoły. GiLA jest szkołą prowadzoną przez Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu. Z kolei w Bydgoszczy funkcjonuje szkoła międzynarodowa International School of Bydgoszcz, prowadzona przez Uniwersytet Kazimierza Wielkiego, z językiem wykładowym angielskim, posiadająca uprawnienia do wystawiania świadectw uznawanych na całym świecie oraz matury międzynarodowej, założona dla dzieci oficerów wojsk NATO, przyjmująca również dzieci i młodzież polską^[24].

W 2011 r. samorząd województwa kujawsko-pomorskiego prowadził następujące szkoły i placówki oświatowe:

Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Bydgoszczy (do 2011), Strona
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabowidzącej i Niewidomej im. L. Braille’a w Bydgoszczy Strona
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy dla Dzieci i Młodzieży Słabosłyszącej i Niesłyszącej im. gen. S. Maczka w Bydgoszczy Strona
Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Bydgoszczy Strona
Pedagogiczna Biblioteka Wojewódzka w Bydgoszczy Strona
Okręgowy Ośrodek Dokształcania Zawodowego w Bydgoszczy Strona
Zespół Szkół Nr 33 Specjalnych dla Dzieci i Młodzieży Przewlekle Chorej w Bydgoszczy Strona
Publiczne Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych w Toruniu (do 2011), Strona
Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli w Toruniu Strona
Biblioteka Pedagogiczna im. gen. bryg. prof. Elżbiety Zawackiej w Toruniu Strona
Specjalny Ośrodek Szkolno-Wychowawczy im. J. Korczaka w Toruniu Strona
Medyczno-Społeczne Centrum Kształcenia Zawodowego i Ustawicznego w Toruniu Strona
Zespół Szkół Społecznych w Toruniu Strona
Kujawsko-Pomorskie Centrum Edukacji Nauczycieli we Włocławku Strona
Szkoła Policealna Medyczno-Społeczna w Inowrocławiu Strona
Zespół Szkół Specjalnych Nr 1 w Ciechocinku Strona

Transport

Transport drogowy

Droga ekspresowa S5 – wjazd do Bydgoszczy

Most drogowy im. Elżbiety Zawackiej w Toruniu

Węzeł „Białe Błota” – skrzyżowanie dróg ekspresowych S5 i S10

Most autostradowy w ciągu autostrady A1 pod Grudziądzem

Fragment autostrady A1 pod Toruniem

Transport drogowy

Województwo znajduje się w centralnej części kraju, gdzie przebiegają ważne paneuropejskie korytarze transportowe, zwłaszcza w kierunku południkowym:

Korytarz Transportowy nr VI, w ciągu autostrady A1 (E75), łączącej Gdańsk, Grudziądz, Toruń, Włocławek, Łódź, Katowice;
Korytarz Transportowy nr VIa, w którym planowana jest budowa drogi ekspresowej S5 (E261), łączącej Grudziądz, Bydgoszcz, Poznań i Wrocław;

W kierunku równoleżnikowym przebiega droga krajowa nr 10, docelowo droga ekspresowa S10, łącząca Warszawę, Toruń, Bydgoszcz i Szczecin.

Drogi krajowe w województwie kujawsko-pomorskim
Droga	Trasa	Obecna długość w województwie [km]	Uwagi
A1 E75	Gdańsk – Grudziądz – Toruń – Włocławek – Łódź – Katowice – Gorzyczki – granica państwa z Czechami
S5 E261	Nowe Marzy – Świecie – Bydgoszcz – Poznań – Wrocław – Lubawka – granica państwa z Czechami	82	odcinek Nowe Marzy – Bydgoszcz w budowie
10	granica państwa z Niemcami – Lubieszyn – Szczecin – Stargard – Piła – Bydgoszcz – Toruń – Lipno – Płońsk
15	Trzebnica – Jarocin – Gniezno – Inowrocław – Toruń – Brodnica – Ostróda
16	Dolna Grupa – Grudziądz – Łasin – Iława – Olsztyn – Ełk – Augustów – Ogrodniki – granica państwa z Litwą
25	Bobolice – Człuchów – Bydgoszcz – Inowrocław – Konin – Kalisz – Gęsia Górka
55	Stolno – Grudziądz – Kwidzyn – Malbork – Nowy Dwór Gdański
56	Trzeciewiec – Koronowo	20	cała w obrębie województwa
62	Strzelno – Włocławek – Płock – Nowy Dwór Mazowiecki – Siemiatycze
67	Lipno – Włocławek	26	cała w obrębie województwa
80	Pawłówek – Bydgoszcz – Zławieś Wielka – Toruń – Lubicz	66	cała w obrębie województwa
91	Gdańsk – Tczew – Nowe Marzy – Świecie – Toruń – Włocławek – Łódź – Częstochowa

Międzynarodowy Szlak rowerowy R1

Transport kolejowy

Kolej linowa Janikowo – Piechcin użytkowana przez JZS „Janikosoda” w Janikowie

Kolej doprowadzono na teren regionu w 1851 r. Była to Pruska Kolej Wschodnia, której Dyrekcja w latach 1849–1895 znajdowała się w Bydgoszczy. W 1862 r. oddano do użytku Kolej Warszawsko-Bydgoską, która łączyła jako pierwsza ziemie zaboru pruskiego i rosyjskiego. W II połowie XIX wieku wzniesiono trzy okazałe mosty kolejowe przez Wisłę (Toruń, Grudziądz, Fordon), z których most fordoński (dł. 1,33 km) był najdłuższą przeprawą w Rzeszy Niemieckiej, a do momentu zniszczenia w 1945 r. – najdłuższym w Polsce. W latach 1926–1933 wybudowano przebiegająca przez teren regionu magistralę węglową, stanowiącą najważniejszą linię towarową Polski międzywojennej, umożliwiającą eksport polskiego węgla przez port w Gdyni. Obecnie przez województwo przebiega w kierunku południkowym linia kolejowa nr 131 (magistrala węglowa) ulokowana w Korytarzu Transportowym C-E65 (Tczew – Bydgoszcz – Inowrocław – Zduńska Wola – Tarnowskie Góry – Pszczyna). Do ważniejszych tras kolejowych należy również linia nr 353 (Poznań – Inowrocław – Toruń – Olsztyn – Korsze) oraz nr 18 (Piła – Bydgoszcz – Toruń – Włocławek – Kutno). Najważniejsze, regionalne węzły kolejowe to Bydgoszcz, Toruń i Inowrocław.

Na terenie województwa działa Przemysłowa-Nizinna Kolej Linowa Janikowo-Piechcin należąca do Janikowskich Zakładów Sodowych „Janikosoda” – Soda Polska Ciech w Janikowie.

Tabor kolejowy

Województwo kujawsko-pomorskie jest właścicielem 45 pojazdów szynowych przejętych lub zakupionych przez urząd marszałkowski z których stanowią 26 elektrycznych zespołów trakcyjnych oraz 13 autobusów szynowych i pięć wagonów sterowniczych. Dodatkowo od 22 grudnia 2010 roku Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego jest właścicielem parowozu Ol49-3, którego nabył od spółki PKP Cargo. Przewoźnikiem obsługującym regionalny ruch pasażerski na zelektryfikowanych szlakach kolejowych jest Polregio, natomiast połączenia po niezelektryfikowanych liniach kolejowych obsługuje przewoźnik Arriva RP posiadający wyłącznie tabor spalinowy.

Seria	Typ	Liczba	Numery	Producent	Użytkownik	Źródło
ED72A	Pafawag 5Bs/6Bs	4	001, 003, 007, 020	Pafawag	Polregio
EN76	22WEc	6	048 ÷ 053	Pesa	Polregio
EN76B	22WEg	5	015 ÷ 019	Pesa	Polregio	^[25]
SA106	214M	13	001 ÷ 002, 004 ÷ 006, 010, 012 ÷ 014, 016 ÷ 019	Pesa	Arriva RP
SA123	401M	5	001 ÷ 005	Pesa	Arriva RP
Ol49		1	3	Fablok	UM

Transport kolejowy w województwie kujawsko-pomorskim

Terminal dworca Bydgoszcz Główna

Elektryczny zespół trakcyjny EN76-048 na stacji Toruń Główny

Skład SA106 005 w Grudziądzu

Stacja kolejowa w Nowej Wsi Wielkiej

Żnińska Kolej Powiatowa

Transport lotniczy

Na terenie województwa zlokalizowany jest Międzynarodowy Port Lotniczy im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy, który w 2011 r. oferował połączenia krajowe z Warszawą, międzynarodowe z lotniskami w Wielkiej Brytanii, Irlandii i Niemczech oraz połączenia sezonowe z kurortami w Turcji, Grecji, Bułgarii, Hiszpanii, Tunezji i Egipcie.

W regionie działają także lotniska cywilne i sportowe oraz lądowiska. Najpopularniejsze z nich to: Lotnisko Bydgoszcz-Biedaszkowo, Lotnisko Toruń-Bielany, Lotnisko Włocławek-Kruszyn, Lotnisko Grudziądz-Lisie Kąty oraz Lotnisko Inowrocław-Latkowo.

Transport lotniczy

Terminal portu lotniczego Bydgoszcz

Lotnisko Aeroklubu Pomorskiego w Toruniu

Lotnisko Aeroklubu Włocławskiego

Lotnisko Aeroklubu Bydgoskiego

Wystawa Air Fair w Wojskowych Zakładach Lotniczych nr 2 w Bydgoszczy

Żegluga śródlądowa

Region posiada tradycje związane z żeglugą śródlądową. W czasach staropolskich podstawową arterią dla przewozu towarów była Wisła, a w XIX wieku także droga wodna Wisła-Odra poprzez Kanał Bydgoski. Obecnie żegluga ma znaczenie głównie turystyczne.

Przez województwo przebiegają dwie z trzech prowadzących przez Polskę międzynarodowych dróg wodnych (MDW):

E40 – łącząca Bałtyk z Morzem Czarnym; na obszarze regionu pokrywa się z Wisłą;
E70 – łącząca Antwerpię w Belgii z Kłajpedą na Litwie, na obszarze regionu jest to droga wodna Wisła-Odra, prowadząca Notecią i Kanałem Bydgoskim, a następnie w dół Wisły.

Od 2000 r. prowadzona jest rewitalizacja szlaku wodnego E70, która doprowadziła m.in. do budowy szeregu przystani nad Notecią oraz rewitalizacji Bydgoskiego Węzła Wodnego. W Bydgoszczy znajduje się port handlowy żeglugi śródlądowej, zaś na Brdzie kursuje Bydgoski Tramwaj Wodny.

Transport śródlądowy

Port rzeczny w Bydgoszczy

Statek „Władysław Łokietek” Technikum Żeglugi Śródlądowej w Nakle nad Notecią

Statek wycieczkowy Katarzynka II w Toruniu

Śluza na Wiśle we Włocławku

Dom na wodzie wyprodukowany w Bydgoszczy

Gospodarka

Mondi Świecie – jeden z głównych polskich producentów papieru

Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz – producent tramwajów, autobusów szynowych, kolei (w tym dużych prędkości)

Toruńskie Zakłady Materiałów Opatrunkowych

Kompleks petrochemiczny Orlenu we Włocławku

Fabryka Unilever w Bydgoszczy

Nova Trading w Toruniu

Baza Paliw OLPP w Nowej Wsi Wielkiej

Geofizyka Toruń

Zakłady Tłuszczowe Kruszwica

Fabryka Cukiernicza Kopernik w Toruniu

Global Malt Polska w Bydgoszczy – jeden z głównych polskich producentów słodu do piwa

Ośrodkami gospodarczymi są miasta: Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, wraz z Grudziądzem i Inowrocławiem. Trzonem gospodarczym regionu jest Bydgosko-Toruński Okręg Przemysłowy. W sektorze przedsiębiorstw pracowało w 2011 r. 246,4 tys. osób, zaś liczba podmiotów gospodarczych wynosiła 185 tys.^[26], co stanowiło 4,6% ogółu podmiotów w kraju. Większość z nich jest zarejestrowana na terenie miast (około 75%), w tym ponad 50% w czterech największych miastach regionu (25% w Bydgoszczy). Gminy o najwyższych wskaźnikach przedsiębiorczości to Bydgoszcz wraz z powiatem bydgoskim oraz Toruń. W regionie funkcjonuje 1,7 tys. firm z kapitałem zagranicznym (10. miejsce w kraju)^[27].

Do dużych korporacji światowych, posiadających swoje przedsiębiorstwa w regionie należą: Lafarge (Piechcin), Sharp Corporation, Orion, Sumika (Łysomice), Alcatel-Lucent, Atos Orgin, Coca-Cola, Frosta, JPMorgan Chase, Can-Pack, Unilever (Bydgoszcz), Jabil Global Services (Bydgoszcz), Teleplan (Bydgoszcz), Nestlé (Toruń), Mondi Group (Świecie), Klose (Nowe)^[28].

Od 2006 r. terenie województwa funkcjonują obszary włączone w skład Pomorskiej Specjalnej Strefy Ekonomicznej (do 30 listopada 2020 r.)^[29]:

„Crystal Park” Łysomice k. Torunia (177,6 ha) – mieści kompleks japońskich przedsiębiorstw elektronicznych
Podstrefa Świecie (166 ha) – głównym inwestorem jest Mondi Świecie S.A.
Podstrefa Grudziądz (115,9 ha) – do inwestorów należy m.in. Polpak Papier Sp. z o.o.
Podstrefa Barcin (100 ha) – głównymi inwestorami są: Lafarge oraz Mapei
Podstrefa Bydgoszcz (35,9 ha)
Podstrefa Kowalewo Pomorskie (7,8 ha)
Podstrefa Toruń (7,2 ha)
Podstrefa Rypin (3,7 ha)

Do głównych parków przemysłowych województwa należą^[30]:

Przedsiębiorczość w regionie wspierają liczne instytucje i stowarzyszenia gospodarcze, m.in. agencje rozwoju regionalnego (Toruń), izby przemysłowo-handlowe (Bydgoszcz, Toruń, Włocławek, Grudziądz) i rolnicze (Przysiek), fundusze pożyczkowe (Bydgoszcz, Toruń), zrzeszenia i związki pracodawców oraz rzemiosła (Bydgoszcz), centra i kluby eksportera (Bydgoszcz, Toruń), Business Centre Club (Bydgoszcz, Toruń). Wśród instytucji łączących gospodarkę z nauką wyróżniają się: Regionalne Centrum Innowacyjności w Bydgoszczy i Interdyscyplinarne Centrum Nowoczesnych Technologii UMK w Toruniu^[31].

Statystyki gospodarcze

W 2012 r. produkt krajowy brutto woj. kujawsko-pomorskiego wynosił 71,5 mld zł, co stanowiło 4,4% PKB Polski. Produkt krajowy brutto na 1 mieszkańca wynosił 34,1 tys. zł (81,3% średniej krajowej), co plasowało kujawsko-pomorskie na 10. miejscu w kraju^[32]. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie mieszkańca woj. kujawsko-pomorskiego w 3. kwartale 2011 r. wynosiło 3141,02 zł, co lokowało je na 13. miejscu względem wszystkich województw^[33]. W końcu marca 2012 liczba zarejestrowanych bezrobotnych w województwie obejmowała ok. 149,5 tys. mieszkańców, co stanowi stopę bezrobocia na poziomie 17,8% do aktywnych zawodowo^[34].

Według danych z 2011 r. 7,4% mieszkańców w gospodarstwach domowych woj. kujawsko-pomorskiego miało wydatki poniżej granicy ubóstwa skrajnego (tzn. znajdowało się poniżej minimum egzystencji)^[35].

W 2011 do przedsiębiorstw o największych przychodach w województwie należały m.in.^[36]: Polski Cukier (zarząd w Toruniu), Neuca, ThyssenKrupp Energostal, Grupa TZMO S.A. (Toruń), Mondi Świecie S.A., Grupa Polomarket (siedziba w Giebni k. Pakości), Zakłady Tłuszczowe Kruszwica, Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, Jutrzenka, GK Lewiatan i Anwil S.A. (Włocławek), a także Zakłady Chemiczne Zachem w Bydgoszczy, Cereal Partners Poland Toruń-Pacific, Chemirol Mogilno i inne. W regionie swoje fabryki lub spółki posiadają także krajowe i międzynarodowe koncerny, zaliczane do firm o największych przychodach, m.in. Enea, Telefonika Kable, Unilever, Mlekpol, Can-Pack, Pilkington, Grupa Atlas, Schenker (Bydgoszcz), Grupa Kapitałowa Boryszew, OSM Łowicz (Toruń), Jabil Global Services (Bydgoszcz), Teleplan (Bydgoszcz), Pesa (Bydgoszcz), Ciech (Bydgoszcz, Inowrocław, Janikowo), Lafarge (Piechcin), Bonduelle (Gniewkowo).

Rolnictwo

Podstawą gospodarki rolnej w województwie kujawsko-pomorskim są korzystne dla jej rozwoju warunki przyrodnicze, w szczególności wysoki udział gruntów ornych (57%, wobec 45% przeciętnego w kraju) oraz wysoka kultura rolna. Region dysponuje znaczącym udziałem gruntów ornych wysokich klas bonitacyjnych – 76% ogólnej powierzchni, w tym 36,7% gleb szczególnie produktywnych i chronionych, klas od I do IIIb włącznie (czarne ziemie na Kujawach). W rolnictwie regionu dominuje sektor prywatny (95%), który reprezentuje m.in. około 90 tys. indywidualnych gospodarstw o powierzchni co najmniej 1 ha^[37].

Pod względem wartości produkcji towarowej z 1 ha użytków rolnych gospodarka rolna kujawsko-pomorskiego sytuuje się na drugim miejscu w kraju. Udział rolnictwa regionu w tworzeniu rolniczego produktu globalnego brutto jest wyższy niż przeciętnie w kraju i wynosi około 10%. Wyróżnia się produkcja buraków cukrowych (17% produkcji krajowej), rzepaku (13%) i zbóż (9%), natomiast w produkcji zwierzęcej: pogłowie trzody chlewnej i produkcja mięsa (2-3 miejsce w kraju)^[37].

Przemysł

W 2010 produkcja sprzedana przemysłu w woj. kujawsko-pomorskim wynosiła 44,8 mld zł, co stanowiło 4,5% produkcji przemysłu Polski. Sprzedaż produkcji budowlano-montażowej w kujawsko-pomorskim wynosiła 6,1 mld zł, co stanowiło 3,8% tej sprzedaży Polski^[38].

Przemysł województwa kujawsko-pomorskiego skupia 5,5% krajowego zatrudnienia (6. miejsce w kraju) i dostarcza 5,1% ogólnej wartości produkcji sprzedanej przemysłu (7 miejsce w kraju). Około jednej piątej produkcji sprzedanej regionu kierowane jest na eksport. 75% eksportu jest kierowane na rynek Unii Europejskiej, przy czym połowa trafia do Niemiec i krajów Beneluksu. Udział województwa w krajowym eksporcie wynosi 4,4%^[27].

Pod względem wartości produkcji przemysłowej dominujące miejsce zajmuje przemysł spożywczy (26% wkład do krajowego przychodu przemysłu spożywczego). Dużą rolę odgrywa także przemysł chemiczny (wkład 13%), celulozowo-papierniczy (wkład 8%), oraz elektromaszynowy. Województwo zajmuje pierwsze miejsce w kraju w zakresie produkcji: sody (100%), soli (79%), włókien syntetycznych (58%), tłuszczów roślinnych (22%) i cukru (17%). Duży udział posiada także w produkcji papieru (30%) i tektury (15%), wyrobów z tworzyw sztucznych (25%), wyrobów chemii gospodarczej (20%) oraz nawozów azotowych. Kujawsko-pomorskie charakteryzuje się także ponadprzeciętnym rozwojem inwestycji w zakresie odnawialnych źródeł energii (w 2010 r. znajdowało się tu 39% wszystkich polskich elektrowni wiatrowych, które wytwarzały 143 MW energii elektrycznej oraz 54 elektrownie wodne o łącznej mocy 211 MW)^[27].

Sektor spożywczy

Przemysł spożywczy w województwie jest dobrze powiązany z bazą surowcową. W branży tej ulokowały się liczne spółki z kapitałem zagranicznym. Do ważniejszych przedsiębiorstw tej branży należą m.in.^[39]: Polski Cukier (Toruń), Kopernik Toruń, Nestlé Toruń, Vinpol (Toruń), OSM Łowicz (Toruń), Bonduelle Gniewkowo, Cykoria S.A. Wierzchosławice, Zakłady Tłuszczowe Kruszwica, Jutrzenka, Mlekpol, Drobex, Frosta S.A., Vobro (Brodnica), Polmass, Abramczyk, Domat, Globalmalt (Bydgoszcz), Bydgoskie Zakłady Mięsne, Delecta, Kujawianka (Włocławek), OSM Cuiavia (Inowrocław), Wody Mineralne Ostromecko, Zakłady Mięsne w Nowem i Osiu, GM Polski Przemysł Mięsny i Drobiarski MAT S.A (Grudziądz), Brodnickie Zakłady Żelatyny, ROTR Rypin, Oerlemans Foods (Strzelno), Hage Polska (Osielsko) i inne^[28].

Sektor chemiczny

Na terenie województwa znajduje się szereg dużych przedsiębiorstw przemysłu chemicznego, które ulokowano tu m.in. z uwagi na bogactwa naturalne (sól, wapień) oraz korzystne dla wodochłonnego przemysłu warunki hydrograficzne (Wisła). Kujawsko-pomorskie wytwarza 13% przychodu krajowego przemysłu chemicznego^[27]. Do najważniejszych przedsiębiorstw tej branży należą m.in.^[40]: Anwil S.A. i Kujawska Fabryka Farb i Lakierów Nobiles (Włocławek), Nitrochem (Bydgoszcz), Linde AG (Eurogaz), Stomil Bydgoszcz oraz Unilever (Bydgoszcz), Soda Polska Ciech (Inowrocław, Janikowo), Inowrocławskie Kopalnie Soli Solino S.A., Elana S.A., Zakłady Laminatów Poliestrowych Trokotex (Toruń), Mondi Świecie S.A. i Kemira (Świecie) oraz szereg przedsiębiorstw z branży przetwórstwa tworzyw sztucznych, produkcji opakowań oraz form do ich wytwarzania, które zrzeszone są w Bydgoskim Klastrze Przemysłowym.

Sektor drzewno-papierniczy i meblowy

Branża drzewno-papiernicza i meblarska ma tradycje w regionie z uwagi na obecność dużych kompleksów leśnych, dostarczających surowca (Bory Tucholskie, Puszcza Bydgoska), jak i tradycje spławu drewna Wisłą oraz Kanałem Bydgoskim. Niektóre z przedsiębiorstw tej branży to^[28]: Mondi Świecie S.A., Bydgoskie Fabryki Mebli, Bydgoskie Zakłady Sklejek, Klose – Pomorska Fabryka Mebli (Nowe), Sits (Brodnica), Akcesoria Meblowe REJS (Rypin), HF Helvetia Furniture (Bydgoszcz), Gamet S.A. (Toruń), ETAP Meble (Bydgoszcz) i inne.

Sektor elektromaszynowy

W regionie działa holding Pojazdy Szynowe PESA Bydgoszcz, będący polskim dostawcą zespołów trakcyjnych i tramwajów. Do innych przedsiębiorstw tej branży należą m.in.^[41]: Apator, Towimor (Toruń), Makrum, Fabryka Obrabiarek do Drewna, Bydgoskie Zakłady Elektromechaniczne Belma, Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Bydgoska Fabryka Narzędzi „Befana”, Zakład Urządzeń Dozymetrycznych POLON-ALFA, Byfauch S.A., Tectro Polska (Bydgoszcz), Hydrotor S.A. (Tuchola), KFMR Krukowiak (Brześć Kuj.), Kujawska Fabryka Manometrów (Włocławek), Inofama (Inowrocław), Hydro-Vacuum S.A. (Grudziądz), Kohler + Bovenkamp Polska (Żnin), Istrail (Golub-Dobrzyń), Budkrusz (Aleksandrów Kuj.), Famor (Bydgoszcz) i inne.

Sektor elektrotechniczny i telekomunikacyjny

Regionalne przedsiębiorstwa branży elektrotechnicznej i telekomunikacyjnej zlokalizowane są przede wszystkim w Bydgoszczy i „Parku Kryształowym” w Ostaszewie pod Toruniem. Przedstawiciele tego typu przedsiębiorstw w Bydgoszczy to m.in.^[28]: Bydgoska Fabryka Kabli, Tyco Electronics, APW Poland, Eltra, Slican, Prettl Molding Polska, Volex Poland, Kolejowe Zakłady Łączności. W latach 2006–2009 w „Parku Kryształowym” wzniesiono zespół kilkunastu japońskich przedsiębiorstw – montowni sprzętu elektronicznego. Należą one do korporacji: Sharp Corporation, Orion Electric, Tenscho Electric Indistries, Sumitomo Chemical Co. Ltd, Tokai Pressing Co. Ltd i in.

Sektor budowlany i materiałów budowlanych

Największymi firmami budowlanymi w województwie kujawsko-pomorskim są^[28]: Budopol S.A., Projprzem S.A., Eltor (Bydgoszcz), Erbud, Marbud i Budlex (Toruń), Hydrobudowa (Włocławek), Melbud (Grudziądz), Alstal (Inowrocław). Do ważniejszych przedsiębiorstw produkujących materiały budowlane należą m.in.^[28]: Cementownia Kujawy (Bielawy), Solbet (Solec Kujawski), Grupa Atlas, Polbet i Kamal (Bydgoszcz), Prefabet Białe Błota, Baumat i Betor (Toruń), G+P Izomont (Włocławek), Kolejowe Zakłady Nawierzchniowe Cogifer Polska, Żegluga Bydgoska (Bydgoszcz).

Business Process Outsourcing

W województwie znajdują się międzynarodowe przedsiębiorstwa typu Business Process Outsourcing (BPO) oraz Share Service Center (SSC). Według opracowania Kujawsko-Pomorskiego Centrum Obsługi Inwestora najważniejszymi reprezentantami tej branży w kujawsko-pomorskim są^[42]:

Atos Origin (Bydgoszcz), doradztwo, integracja systemów i zarządzanie infrastrukturą informatyczną^[43]
Alcatel-Lucent Polska Sp. z o.o. (Bydgoszcz), doradztwo i wsparcie operacyjne w zakresie systemów informatycznych^[44]
JPMorgan Chase LTD (Bydgoszcz), zarządzanie finansami w zakresie handlu międzynarodowego i logistyki^[45]
Teleplan Polska Sp. z o.o. (Bydgoszcz), usługi serwisowe sprzętu elektronicznego, komputerowego i telekomunikacyjnego^[46]
Jabil Global Services (Bydgoszcz), największy w Europie aftermarket serwis, naprawa sprzętu elektronicznego, komputerowego, np.: Apple, Hp, Lenovo. W Bydgoszczy zatrudnia 810 fachowców^[47].

Spółki giełdowe z regionu

W 2011 r. na Warszawskiej Giełdzie Papierów Wartościowych notowane były następujące firmy z regionu^[48]: Drozapol Profil, Oponeo.pl, Makrum, Projprzem (Bydgoszcz), Apator, Neuca, NFI Krezus (Toruń), Mondi Świecie S.A., Hydrotor Przedsiębiorstwo Hydrauliki Siłowej (Tuchola), Zakłady Tłuszczowe Kruszwica oraz Trion (Inowrocław).

Kultura

W 2009 r. w województwie funkcjonowało 450 bibliotek^[49], 14 domów i 43 ośrodków kultury^[50], kilkanaście galerii sztuki, 16 kin, 29 muzeów^[51], 8 teatrów i instytucji muzycznych^[52] oraz było 233 zespołów artystycznych z 3,6 tys. członków^[50].

Do największych instytucji kultury w województwie należą instytucje muzyczne: Opera Nova w Bydgoszczy, Filharmonia Pomorska oraz Akademia Muzyczna im. Feliksa Nowowiejskiego w Bydgoszczy. Swój wkład w rozwój kultury regionu mają także sceny teatralne: Teatru Polskiego im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy, Teatru im. Wilama Horzycy i Baju Pomorskiego w Toruniu, a także Ośrodek Chopinowski w Szafarni. W największych miastach regionu znajdują się teatry, galerie i muzea. Do największych placówek, posiadających liczne oddziały należą muzea okręgowe: w Toruniu i w Bydgoszczy. W Bydgoszczy funkcjonuje ponadto m.in. Muzeum Wojsk Lądowych oraz Eksploseum na bazie reliktów DAG Fabrik Bromberg, zaś w Toruniu m.in. Muzeum Piśmiennictwa i Drukarstwa, Muzeum Artylerii, Planetarium i inne. Od 2008 r. w Toruniu działa Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu, a także od 2013 r. Centrum Nowoczesności Młyn Wiedzy.

Kultura w województwie

Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji

Centrum Sztuki Współczesnej Znaki Czasu w Toruniu

Teatr Polski im. Hieronima Konieczki w Bydgoszczy

Dom Kopernika w Toruniu – część Muzeum Okręgowego

Siedziba Muzeum Okręgowego im. Leona Wyczółkowskiego w Bydgoszczy

Teatr w Grudziądzu

Przedstawienie Teatru Wiczy w Toruniu

Książnica Kopernikańska w Toruniu

Wojewódzka i Miejska Biblioteka Publiczna w Bydgoszczy

Wojewódzki Ośrodek Kultury i Sztuki „Stara Ochronka” w Bydgoszczy

Galeria Miejska bwa w Bydgoszczy

Czerwony Spichlerz – Galeria Sztuki Nowoczesnej w Bydgoszczy

Kujawsko-Dobrzyński Park Etnograficzny w Kłóbce

Muzeum w Grudziądzu, dawniej klasztor benedyktynek

Muzeum Jana Kasprowicza w Inowrocławiu

Muzeum Archeologiczne w Biskupinie

Muzeum Etnograficzne im. Marii Znamierowskiej-Prüfferowej w Toruniu

Muzeum Ziemi Krajeńskiej w Nakle

(c) Cronwood at pl.wikipedia, CC-BY-SA-3.0

Muzeum w pałacu w Lubostroniu

Muzeum Piśmiennictwa i Drukarstwa w Toruniu

Muzeum Wojsk Lądowych w Bydgoszczy

Eksploseum w Bydgoszczy

Europejskie Centrum Pieniądza w Bydgoszczy

Planetarium im. Władysława Dziewulskiego w Toruniu

Muzeum Wodociągów w Bydgoszczy

Multikino w Bydgoszczy

Samorząd województwa kujawsko-pomorskiego jest organem finansującym następujące placówki kulturalne w województwie:

Obiekty kulturalne

Opera Nova w Bydgoszczy

Filharmonia Pomorska im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy

Teatr im. Wilama Horzycy w Toruniu

Teatr Baj Pomorski w Toruniu

Teatr Impresaryjny im. Włodzimierza Gniazdowskiego we Włocławku

Wydarzenia kulturalne

Akt Jedności podpisany podczas wystawy AutografExpo z okazji X rocznicy powstania województwa kujawsko-pomorskiego.

W każdym większym mieście regionu odbywają się cykliczne wydarzenia kulturalne oraz koncerty, lecz największe i najbardziej prestiżowe z nich odbywają się w Bydgoszczy i Toruniu. Do najstarszych festiwali należą: Festiwal Teatrów Polski Północnej w Toruniu (1959, od 1990 r. Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Kontakt”), Międzynarodowy Konkurs Pianistyczny im. Ignacego Jana Paderewskiego w Bydgoszczy (1961), Bydgoski Festiwal Muzyczny (1962) i kongres Musica Antiqua Europae Orientalis w Bydgoszczy (1966). Do najbardziej prestiżowych należy natomiast Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych Plus Camerimage, odbywający się w Toruniu (1993–1999 i od 2019). Inne bardziej znane to: Bydgoski Festiwal Operowy, Festiwal Prapremier, Bydgoskie Impresje Muzyczne, Camera Obscura, Artpop Festival Złote Przeboje Bydgoszcz, Międzynarodowe Toruńskie Spotkania Teatrów Lalek, Festiwal Muzyki i Sztuki Krajów Bałtyckich Probaltica w Toruniu, Tofifest. Wspólnym przedsięwzięciem elit kulturalnych obu miast jest Toruń-Bydgoszcz Harmonica Bridge, AutografExpo. Monopol obu największych miast regionu przełamują takie imprezy jak: Festyn Archeologiczny w Biskupinie, Festiwal Operowo-Operetkowy w Ciechocinku, czy Ogólnopolski Festiwal Młodzieżowych Orkiestr Dętych w Inowrocławiu.

Media

Media w województwie kujawsko-pomorskim

Siedziba TVP Bydgoszcz przy ul. Kujawskiej 7 w Bydgoszczy

Siedziba redakcji Polskiego Radia w Toruniu

Siedziba Polskiego Radia Pomorza i Kujaw w Bydgoszczy

Siedziba Radia Maryja w Toruniu

Siedziba redakcji TVP w Toruniu

Siedziba redakcji Nowości w Toruniu

W województwie kujawsko-pomorskim głównymi ośrodkami skupiającym media są: Bydgoszcz^[53], gdzie dominują media publiczne oraz Toruń, gdzie mają siedziby media niepubliczne. W Bydgoszczy znajdują się regionalne ośrodki Telewizji Polskiej (TVP Bydgoszcz) i Polskiego Radia publicznego (Polskie Radio Pomorza i Kujaw). Telewizja Bydgoszcz posiada redakcję zamiejscową i studio telewizyjne w Toruniu oraz korespondenta we Włocławku, Polskie Radio PiK swoje zamiejscowe redakcje wraz ze studiem posiada w Toruniu i Włocławku oraz korespondenta w Grudziądzu^[53].

Zasięg wojewódzki ma jeden tytuł prasowy wychodzący w Bydgoszczy: „Gazeta Pomorska” (nakład dzienny w 2014 r. 54 tys. egz.). Lokalnym dziennikiem obejmującym teren dawnego województwa bydgoskiego jest „Express Bydgoski” (nakład 18 tys. egz.)^[53] Znajduje się tu również lokalna redakcja „Gazety Wyborczej”, oddział Polskiej Agencji Prasowej^[54], a także rezydują tu korespondenci innych agencji m.in. Katolickiej Agencji Informacyjnej^[55]. W 2012 r. w Bydgoszczy wydano 91 tytułów gazet i czasopism w globalnym nakładzie 36,7 mln egzemplarzy, co stanowi 79% nakładu wychodzącego w województwie kujawsko-pomorskim^[53].

W Toruniu najpopularniejszym dziennikiem, obejmującym teren dawnych województw toruńskiego i włocławskiego są „Nowości” (nakład dzienny 19 tys. egz.)^[53], w mieście lokalne redakcje mają „Gazeta Wyborcza” oraz „Gazeta Pomorska”, biura korespondentów posiadają: „Rzeczpospolia”, Polska Agencja Prasowa i Katolicka Agencja Informacyjna. W Toruniu znajduje się siedziba prowadzonych przez redemptorystów ogólnokrajowych mediów: Radia Maryja i Telewizji Trwam. Ponadto istnieje tu regionalny oddział telewizji TVN i TVN24, lokalną stacją jest TV Toruń^[53].

Zarówno w Bydgoszczy, jak i w Toruniu, a w nieco mniejszym wymiarze także we Włocławku, Grudziądzu i Inowrocławiu znajdują się liczne redakcje stacji radiowych i siedziby internetowych portali informacyjnych^[53]. W miejscowościach będących siedzibami gmin i powiatów wydawane się periodyki regionalne, np. Tygodnik Lokalny „Pałuki” w Żninie, „Wiadomości Krajeńskie”, „Tygodnik Tucholski”, „Czas Brodnicy” i wiele innych.

Turystyka i wypoczynek

Logo województwa

Walory turystyczno-kulturowe

Zabytki województwa

Osada kultury łużyckiej w Biskupinie

Wieża krzyżacka w Brodnicy jest najwyższą gotycką wieżą na wschód od Wisły

Klasztor Benedyktynów w Mogilnie (XI w.)

Rotunda świętego Prokopa w Strzelnie (1133)

Bazylika kolegiacka św. Piotra i Pawła w Kruszwicy (1140)

Kościół Imienia Najświętszej Maryi Panny w Inowrocławiu (ok. 1200)

Kościół Świętej Trójcy i Najświętszej Marii Panny w Strzelnie (1216, zbarokizowany)

Kościół mariacki w Chełmnie (1320)

Bazylika mniejsza Wniebowzięcia Najświętszej Maryi Panny w Koronowie (XIII i XIV w.)

Kościół farny św. Katarzyny w Brodnicy (XIV w.)

Katedra św. Marcina i Mikołaja w Bydgoszczy (1466)

Kościół i klasztor pw. Zwiastowania Najświętszej Maryi Panny w Skępem (1508)

Kalwaria Pakoska (XVII w.)

Stare Miasto w Toruniu

Stare Miasto w Chełmnie

Spichrze w Grudziądzu (XV-XVI w.)

Spichrze w Bydgoszczy (XVIII w.)

Pałac Kronenbergów w Brzeziu

(c) Cronwood at pl.wikipedia, CC-BY-SA-3.0

Pałac Skórzewskich w Lubostroniu (1795)

Tężnie w Ciechocinku (1824-1859)

Województwo charakteryzuje się bogactwem materialnego dziedzictwa kultowego. Wśród obiektów pozostających pod ochroną konserwatorską znajdują się^[56]: obiekty budownictwa i architektury (23145 obiektów), cmentarze (1752), zabytkowa zieleń (1200), zabytki archeologiczne (41 425 stanowisk archeologicznych, 188 grodzisk). Według stanu z 2007 r. wpis do rejestru zabytków uzyskało 2742 obiektów nieruchomych w województwie^[57].

W regionie występuje kilka obszarów specyficznych pod względem cech kulturowych:

ziemia chełmińska – słynie z architektury gotyckiej, którą reprezentują pozostawione przez Krzyżaków liczne zamki obronne wzniesione z czerwonej cegły, obwarowania miejskie (Chełmno, Toruń, Grudziądz), budowle sakralne i ratusze. Najlepiej zachowane zamki krzyżackie można podziwiać w Golubiu (przełom XIII/XIV w.), Radzyniu Chełmińskim (pocz. XIV w.), Bierzgłowie (XIII w.) i Papowie Biskupim (koniec XIII w.) Wieże zamkowe zachowały się m.in. w Brodnicy i Świeciu. Do najbardziej reprezentatywnych budowli świeckich należy Ratusz Staromiejski w Toruniu (koniec XIV w.) oraz renesansowy Ratusz w Chełmnie. Do miejsc o najsilniej odciśniętym znamieniu gotyku z czasów krzyżackich należą Starówki w Chełmnie i Toruniu. Osobliwością tego obszaru są także zachowane XIX-wieczne pruskie zespoły fortyfikacji twierdz w Grudziądzu, Chełmnie i Toruniu.
Kujawy i Pałuki – obszar związany z dziedzictwem Piastów i zabytkami architektury romańskiej; występują tu m.in. cmentarzyska neolityczne, w tym megalityczne grobowce kujawskie (rezerwaty archeologiczne w Sarnowie i Wietrzychowicach) oraz osada obronna ludności kultury łużyckiej w Biskupinie uznana za Pomnik historii; z zabytków romańskich zachowały się klasztory benedyktynów, norbertanek i kanoników regularnych, m.in. w Mogilnie (fundacja z 1065 r.), Kruszwicy (kolegiata 1120-40), Strzelnie (rotunda św. Prokopa, klasztor norbertanek 1180-93), które pełniły bardzo ważną rolę cywilizacyjną w czasach kształtowania się państwowości polskiej oraz kościoły parafialne w Inowrocławiu i Kościelcu Kujawskim; rejon Kujaw i Pałuk ze względu na kultywowanie zwyczajów i obrzędów jest postrzegany jako enklawa o zachowanej tradycyjnej tożsamości lokalnej. Przez Kujawy Zachodnie i Pałuki biegnie Szlak Piastowski.
Dolina Wisły – obszar osadnictwa holenderskiego (mennonickiego) z XVII i XVIII w.; obejmuje elementy krajobrazu kulturowego z systemem kanałów odwadniających, obiektów hydrotechnicznych i „olęderskim” typem zabudowy; najlepiej zachowane relikty tego typu zabudowy zachowały się w nadwiślańskich wsiach: Wielka Nieszawka, Przyłubie, Otorowo, Łęgnowo, Chrystkowo, Wielkie Stwolno, Wielki Lubień, Wielkie Zajączkowo, Bratwin, Wielki Komórsk, Mały Komórsk, Mątawy, Tryl, Krusze i innych.

Fragment Starego Miasta w Toruniu wpisanego w 1997 roku na Listę Światowego Dziedzictwa Kulturowego UNESCO

Za pomniki historii zostały uznane następujące obiekty^[58]:

Biskupin (1994 r.) – zrekonstruowana osada obronna ludności kultury łużyckiej z okresu halsztackiego (700 – 400 lat p.n.e.)
Stare i Nowe Miasto Toruń (1994 r.) – miasto średniowieczne, jedno z najbogatszych w zabytki miast polskich, w 1997 roku wpisane na listę Światowego Dziedzictwa Kultury UNESCO; wśród zabytków wyróżnia się Ratusz Staromiejski, trzy gotyckie kościoły, mury miejskie, spichlerze i kamienice oraz ruiny zamku krzyżackiego; oprócz Starówki godny zwiedzenia jest również zespół fortów Twierdzy Toruń oraz Bydgoskie Przedmieście z XIX-wieczną neostylową zabudową;
Chełmno (2005 r.) – zachowane niemal w niezmienionym kształcie XIII-wieczne miasto lokacyjne, obwiedzione murami obronnymi, z 7 gotyckimi kościołami oraz renesansowym ratuszem.

Parkami kulturowymi w województwie są^[59]:

Park Kulturowy Wietrzychowice (utw. 2006) – kujawskie grobowce megalityczne;
Park Kulturowy Kalwaria Pakoska (2008);
Park Kulturowy „Kościół pw. św. Oswalda” w Płonkowie (2009);
Park Kulturowy Sarnowo (2010) – cmentarzysko grobowców kujawskich kultury pucharów lejkowatych.

Zabytki na terenie województwa

Ratusz Staromiejski w Toruniu

Bazylika katedralna św. Jana Chrzciciela i św. Jana Ewangelisty w Toruniu

Ratusz w Chełmnie

Katedra we Włocławku

Mysia Wieża w Kruszwicy

Oprócz wyżej wymienionych obiektów, godne zwiedzenia są również miasta^[60]:

Bydgoszcz – miasto lokowane w XIV w. słynące z symbiozy staromiejskiej zabudowy z rzeką Brdą oraz rozległego Śródmieścia z neostylową zabudową z przełomu wieków XIX i XX; w rejestrze zabytków znajdują się 223 obiekty, w tym w całości Stare Miasto, Wyspa Młyńska i Kanał Bydgoski; symbolem miasta jest zespół spichrzy nad Brdą, Wenecja Bydgoska oraz figura Łuczniczki z 1910 r.
Grudziądz – miasto średniowieczne, którego symbolem są spichrze nad Wisłą;
Włocławek – miasto nad Wisłą z eklektyczną zabudową; kluczowym zabytkiem jest bazylika katedralna Wniebowzięcia NMP;
Ciechocinek – jest jednym z najstarszych polskich uzdrowisk; kluczowym zabytkiem są tężnie wzniesione w połowie XIX wieku, zaś eklektyczną kurortową zabudowę otacza Park Zdrojowy.
Inowrocław – miasto uzdrowiskowe, którego wizytówką jest Park Solankowy oraz tężnie;
Golub-Dobrzyń – kluczowym zabytkiem jest zamek krzyżacki, w XVII wieku siedziba siostry króla Zygmunta III – Anny Wazówny.

Uzdrowiska

„Jaś i Małgosia” w parku Zdrojowym w Ciechocinku

Tężnie w parku Solankowym w Inowrocławiu

Reprezentantami architektury gotyckiej poza ziemią chełmińską są m.in.: katedra we Włocławku, katedra w Bydgoszczy, kościoły farne w Inowrocławiu, Brześciu Kujawskim, zespół pocysterski w Koronowie i inne. W regionie obecne są również zabytki architektury barokowej: klasztory benedyktynów w Bysławiu, bernardynów w Skępem, Świeciu i Trutowie, karmelitów bosych w Kcyni i Oborach, reformatów w Brodnicy, Grudziądzu, Łabiszynie, Pakości, Podgórzu i Włocławku oraz kolegia jezuickie w Bydgoszczy, Grudziądzu i Toruniu. Architekturę klasycystyczną reprezentują m.in. pałace szlacheckie: Mostowskich w Ostromecku, Zboińskich w Kikole, Skórzewskich w Lubostroniu i grupy pałacowe w Nawrze, Okalewie i Lubrańcu.

Na Kujawach stosunkowo liczne są ośrodki kultu religijnego: sanktuarium Matki Bożej Królowej Pokoju w Markowicach, sanktuarium Matki Bożej Pani Kujaw w Ostrowąsie, Matki Bożej Łaskawej w Pieraniu, Matki Bożej Łaskawej Niezawodnej Nadziei we Włocławku oraz Kalwaria Pakoska (w jej skład wchodzą 23 kaplice i barokowy kościół Ukrzyżowania z 1661 roku). Pozostałe sanktuaria katolickie to m.in.^[61]: sanktuarium Matki Bożej Pięknej Miłości w Bydgoszczy, Krzyża Świętego w Kcyni, NMP Królowej Krajny w Byszewie, Matki Bożej Uzdrowienia Chorych w Topolnie, Matki Bożej Częstochowskiej w Świeciu, Matki Bożej Bolesnej w Chełmnie, Matki Bożej Łaskawej w Grudziądzu, św. Juty w Bielczynach, Sanktuarium Maryjne w Rywałdzie, Matki Bożej Brzemiennej w Wąbrzeźnie, karmelitańskie w Oborach, Matki Bożej Trzykroć Przedziwnej w Bydgoszczy, Matki Bożej Nieustającej Pomocy w Toruniu, Matki Bożej Skępskiej Pani Mazowsza i Kujaw, a także sanktuaria Nowych Męczenników w Bydgoszczy, Sanktuarium Królowej Męczenników, Kalwaria bydgoska – Golgota XX wieku oraz Miłosierdzia Bożego w Toruniu. W Gąsawie, Straszewie, Wylatowie, Łowiczku, Włókach, Kozielcu i Żołędowie znajdują się zabytkowe, XVI-XVIII-wieczne kościoły drewniane.

Dostępne do zwiedzania ruiny zamków krzyżackich i polskich znajdują się w następujących miejscowościach^[62]: Bobrowniki, Brodnica, Golub, Dybów, Kruszwica, Lipienek, Nowe, Radzyń Chełm., Rogóźno, Papowo Biskupie, Pokrzywno, Raciążek, Radziki Duże, Szubin, Świecie, Toruń, Wąbrzeźno, Wenecja, Zamek Bierzgłowski, zaś ważniejsze zespoły pałacowo- i dworsko-parkowe w: Lubostroniu, Ostromecku, Pluskowęsach, Runowie Krajeńskim, Szafarni, Sokołowie. Wśród zabytków techniki znajdują się^[63]: Kanał Bydgoski (1774), Kanał Notecki i Górnonotecki (1882) wraz z systemem śluz, akwedukt Fojutowo (1848), Żnińska Kolej Powiatowa (1893-1911), elektrownie wodne z pocz. XX w. (Gródek, Żur) oraz mosty dawnych kolei wąskotorowych (Koronowo, Buszkowo).

Na terenie województwa znajdują się trzy uzdrowiska^[64]: Ciechocinek, Inowrocław i Wieniec-Zdrój. Spośród imprez związanych z wydarzeniami historycznymi, corocznie urządzane są rekonstrukcje bitew polsko-krzyżackich: pod Płowcami (1331) i pod Koronowem (1410).

Kreowaniem i upowszechnianiem wizerunku województwa jako regionu atrakcyjnego turystycznie zajmuje się Kujawsko-Pomorska Organizacja Turystyczna^[65]. Szczegółowa lista atrakcji turystycznych oraz zabytków znajduje się na oficjalnym portalu turystycznym województwa kujawsko-pomorskiego^[66].

Zamki w województwie kujawsko-pomorskim

Zamek krzyżacki w Świeciu

Zamek w Radzyniu Chełmińskim

(c) Kazimierz Mendlik, CC BY-SA 3.0

Zamek w Brodnicy

Zamek w Golubiu

Zamek Bierzgłowski

Walory przyrodniczo-krajobrazowe

Oprócz zabytków kulturowych, atrakcją regionu jest przyroda. Drugim, po Puszczy Białowieskiej zespołem leśnym w Polsce są Bory Tucholskie, w których znajduje się 900 jezior. Atrakcyjnymi szlakami kajakowymi są: Brda, Wda i Drwęca. Pojezierne tereny województwa obfitują w zbiorniki wodne, naturalne, jak i sztuczne. Na obszarach tych znajdują się liczne ośrodki wypoczynkowe, kempingi, kąpieliska, a także przystanie jachtowe (Zalew Koronowski, Gopło, Zbiornik Włocławski).

Panorama Więcborka

W 2003 r. Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku wyróżniło 8 najatrakcyjniejszych obszarów na terenie województwa^[67]:

Rejon Borów Tucholskich z rzeką Brdą i jej dopływami oraz Zalewem Koronowskim, rzeką Wdą z Zalewem Żurskim oraz licznymi jeziorami – obszar ten obejmuje powiat tucholski oraz część świeckiego i bydgoskiego; łączna liczba miejsc noclegowych sięga 7 tys., a korzysta z nich ok. 60 tys. turystów rocznie; jest to najważniejszy rejon w województwie pod względem stanu i zainwestowania bazy turystycznej.
Rejon Pojezierza Brodnickiego i przylegającej do niego doliny Drwęcy – obejmuje część powiatu brodnickiego z licznymi jeziorami i kompleksami leśnymi; liczba miejsc noclegowych sięga 2,5 tys., a korzysta z nich ok. 18 tys. turystów rocznie.
Rejon Jezior Żnińskich – obejmuje gminy Żnin i Gąsawa na Pałukach; ruch turystyczny koncentruje się w muzeum archeologicznym w Biskupinie oraz kolei wąskotorowej w Wenecji, które łączy Żnińska Kolej Powiatowa; niezależnie od tego rejon ten posiada 1,5 tys. miejsc noclegowych, z których korzysta 21 tys. turystów rocznie.
Rejon Przyjezierza i jeziora Gopło – obejmuje wschodnią część powiatu mogileńskiego i południową inowrocławskiego; turystyczny ruch pobytowy w sezonie letnim sięga 23 tys. osób w 2,2 tys. miejsc noclegowych; 50 tys. osób rocznie zwiedza Mysią Wieżę w Kruszwicy.
Rejon podmiejski Bydgoszczy – obejmuje powiat bydgoski, Puszczę Bydgoską, okolice Jeziora Jezuickiego i Borówno, Zalewu Koronowskiego i jezior byszewskich; baza letniskowa i turystyczna umożliwia wypoczynek ok. 100 tys. osób; stanowi obszar rekreacji oraz wypoczynku świątecznego dla Bydgoszczy.
Rejon Zalewu Włocławskiego – obejmuje otoczenie Wisły i kompleks Lasów Gostynińsko-Włocławskich; posiada słabo rozwiniętą bazę noclegową, stanowi podmiejski obszar wypoczynkowy dla Włocławka.
Rejon Doliny Dolnej Wisły – obszar o urozmaiconym krajobrazie z rzeźbą zboczową i bogatą roślinnością oraz licznymi grodziskami i ośrodkami krajoznawczymi; dysponuje skromną bazą noclegową, lecz bogatą siecią szlaków turystycznych, rowerowych oraz rezerwatów przyrody.
Rejon Pojezierza Krajeńskiego – obszar o bogato ukształtowanej rzeźbie terenu z licznymi jeziorami; ze skromnej bazy noclegowej korzysta rocznie ok. 5 tys. turystów.

Ponadto do atrakcyjnych obszarów turystycznych województwa KPBPPiR we Włocławku zaliczyło kolejnych 8 obszarów^[67]:

Zespół jezior okolic Rogowa, połączonych rzeką Wełną (m.in. jezioro Grochowiskie, Kaczkowskie, Kołdrąbskie, Lubieckie, Niedźwiady, Reckie, Rogowskie, Tonowskie, Wolskie, Zioło, Żernickie).
dolina rzeki Wisły
dolina rzeki Drwęcy
Okolice Górzna z licznymi wzgórzami i pagórkami, urozmaicone rynnami jeziornymi oraz lasami.
Jezioro Głuszyńskie z otaczającym kompleksem leśnym.
Okolice Zbójna z polem drumlinów.
Południowe krańce województwa – obszar pagórkowaty z jeziorami rynnowymi: Kromszewskim, Chodeckim, Ługowskim, Borzymowskim
Równina Urszulewska – obszar licznych jezior otoczonych lasami.

Kościoły drewniane w województwie kujawsko-pomorskim

Kościół św. Mikołaja w Gąsawie (1625)

Kościół św. Barbary w Chrostkowie (1694)

Kościół św. Marii Magdaleny we Włókach (1699)

Kościół Podwyższenia Krzyża Świętego w Żołędowie (1715)

Kościół św. Mikołaja Biskupa Sanktuarium Matki Bożej Łaskawej w Pieraniu (1738)

Certyfikowane produkty turystyczne

Pokazy świetlne podczas Bella Skyway Festival w Toruniu

Podziemna trasa turystyczna w Exploseum w Bydgoszczy

Certyfikaty przyznawane przez Polską Organizację Turystyczną od 2003 roku (po 10 obiektów rocznie) są gwarancją produktu turystycznego najwyższej jakości, kompleksowego i innowacyjnego. W kraju tytuł ten posiada ok. 100 atrakcji związanych z zabytkami, kulturą, wypoczynkiem, rekreacją, zabawą i nauką. Do 2017 roku Certyfikaty POT (tzw. Turystyczne Oscary) uzyskały następujące produkty turystyczne z województwa kujawsko-pomorskiego^[68]^[69]^[70]:

Festyn Archeologiczny w Biskupinie (2004 i 2015)^[71] – odbywający się corocznie w trzecim tygodniu września festyn w Muzeum Archeologicznym w Biskupinie z udziałem grup historycznych, połączony z warsztatami, pokazami i konkursami.
Chełmno (2008) – niezwykle cenne architektonicznie średniowieczne miasto, zwane miastem zakochanych za sprawą przechowywanych w kościele farnym pw. Wniebowzięcia NMP relikwii św. Walentego oraz szczególnie obchodzonego od 2002 roku – Dnia Świętego Walentego.
Żywe Muzeum Piernika w Toruniu (2008, a w 2017 Złoty Certyfikat) – wyróżniające się w skali Europy interaktywne muzeum, w którym goście w aktywny sposób uczestniczą w pokazach wypieku średniowiecznych toruńskich pierników.
Camerimage (2009) – Międzynarodowy Festiwal Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych, poświęcony sztuce operatorów filmowych; w latach 1993–1999 odbywał się w Toruniu, w 2000–2009 w Łodzi, a od 2010 w Bydgoszczy.
Fort IV Twierdzy Toruń (2009) – pruski fort Twierdzy Toruń zwany „Yorck Żółkiewski”, wyposażony w trasę turystyczną, miejsce organizacji imprez i wydarzeń kulturalnych.
Wenecka Noc z Parowozami (2009) – zwiedzanie Muzeum Kolei Wąskotorowej w Wenecji (największego skansenu tego typu w Europie) po zapadnięciu zmroku, w scenerii dymiących i podświetlonych lokomotyw; z Wenecji do Żnina i Biskupina kursuje zabytkowa Żnińska Kolej Powiatowa.
Planetarium im. Władysława Dziewulskiego w Toruniu (2010) – atrakcyjne pod względem popularnonaukowym i kulturalnym centrum popularyzacji kosmosu, położone na terenie Zespołu Staromiejskiego Torunia; chętnie odwiedzane przez miłośników astronomii z całego kraju i zagranicy.
Wyspa Młyńska w Bydgoszczy (2012) – przestrzenne i turystyczne serce Bydgoszczy, zielona enklawa pełna muzeów, otoczona bulwarami, jazami i kaskadami wodnymi, połączona kładkami ze Starym Miastem i Operą Nova.
Szlak Piastowski (2012) – trasa turystyczna prowadząca przez miejscowości związane z początkami państwa polskiego: Ostrów Lednicki, Gniezno, Poznań, a w kujawsko-pomorskim m.in.: Biskupin, Strzelno, Mogilno, Kruszwicę, Płowce, Włocławek.
Bella Skyway Festival (2014) – cykliczny festiwal światła odbywający się w sierpniu w Toruniu, eksponujący jego zabytki, związki z astronomią oraz osiągnięcia sztuki audiowizualnej; frekwencja widzów przekracza 300 tys. rocznie
Wielka Pętla Wielkopolski (2015) – wodny szlak turystyczny o długości 688 km, prowadzący Wartą, Notecią, jeziorem Gopło oraz kanałami: Ślesińskim, Górnonoteckim i Bydgoskim, oferujący przyrodnicze i kulturowe atrakcje Wielkopolski, Ziemi Lubuskiej oraz regionu Inowrocławia, Bydgoszczy i Nakła; wzdłuż trasy znajdują się dwa parki narodowe i osiem krajobrazowych oraz 35 marin i przystani.
Exploseum w Bydgoszczy (2016)^[72] – innowacyjne muzeum fabryki materiałów wybuchowych III Rzeszy wraz z podziemną trasą turystyczną prowadzoną w bunkrach zamaskowanych w Puszczy Bydgoskiej
Muzeum Mydła i Historii Brudu w Bydgoszczy (2017) – interaktywne muzeum przedstawiające jak ludzkość radziła sobie z higieną i utrzymaniem czystości; goście mogą samemu tworzyć kompozycje mydeł.

Wyróżnienie konkursie POT otrzymał:

Park Solankowy w Inowrocławiu (2013) – słynący z tężni solankowych oraz dywanów kwiatowych, rozległy park zdrojowy położony w centrum Uzdrowiska Inowrocław

Baza noclegowa

Bazę noclegową na terenie województwa stanowi około 500 obiektów, w tym ok. 150 ośrodków wczasowych położonych głównie w okolicach Zalewu Koronowskiego oraz na Pojezierzu Brodnickim. Najlepiej wyposażone w hotele i inne obiekty noclegowe są miasta: Bydgoszcz, Toruń i powiaty: aleksandrowski (Ciechocinek), bydgoski (okolice Zalewu Koronowskiego), brodnicki (Pojezierze Brodnickie), tucholski i świecki (Bory Tucholskie). Obsługa wypoczynku pobytowego w sezonie letnim skoncentrowana jest w trzech rejonach: Borach Tucholskich i dolinie Brdy (40%), Pałukach (15%) oraz Pojezierzu Brodnickim (13%), zaś najwięcej noclegów w hotelach udziela się w Toruniu i Bydgoszczy.

Bezpieczeństwo publiczne

W województwie kujawsko-pomorskim działa centrum powiadamiania ratunkowego z siedzibą w Bydgoszczy oraz oddziałem CPR w Toruniu, które obsługują zgłoszenia alarmowe kierowane do numerów alarmowych 112, 997, 998 i 999^[73]^[74].

Bezpieczeństwo publiczne

Komenda Wojewódzka Państwowej Straży Pożarnej w Toruniu

Wojewódzka Komenda Policji w Bydgoszczy

Budynek Prewencji Policji w Bydgoszczy

Jednostka Ratowniczo-Gaśnicza nr 2 w Toruniu

Lotnicze Pogotowie Ratunkowe w Bydgoszczy

Ochrona zdrowia

W 2009 r. na obszarze województwa znajdowały się 663 zakłady opieki zdrowotnej (72% w miastach), w tym 39 szpitali ogólnych (19 publicznych i 20 niepublicznych), 20 zakładów opiekuńczo-leczniczych, 8 zakładów pielęgnacyjno-opiekuńczych, 3 hospicja, 8 szpitali uzdrowiskowych i 21 sanatoriów^[75]. Miastem najbardziej wyposażonym w placówki służby zdrowia jest Bydgoszcz, gdzie funkcjonowało 134 zakładów opieki zdrowotnej, w tym 18 publicznych i 116 niepublicznych^[76], zaś większość sanatoriów skupiona jest w Ciechocinku i Inowrocławiu.

Do największych szpitali w województwie należą:

w Bydgoszczy: Szpital Uniwersytecki nr 1 im. dr. A. Jurasza, Szpital Uniwersytecki nr 2 im. dr J. Biziela, 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką, Centrum Onkologii im. prof. F. Łukaszczyka, Wojewódzki Szpital Dziecięcy im. J. Brudzińskiego, Kujawsko-Pomorskie Centrum Pulmonologii, Wojewódzki Szpital Obserwacyjno-Zakaźny im. T. Borowicza, Wielospecjalistyczny Szpital Miejski im dr. Emila Warmińskiego, Zakład Opieki Zdrowotnej Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i Administracji
w Toruniu: Wojewódzki Szpital Zespolony im. L. Rydygiera, Szpital Specjalistyczny dla Dzieci i Dorosłych, Szpital Obserwacyjno-Zakaźny, Szpital Psychiatryczny, Regionalne Centrum Stomatologii, Specjalistyczny Szpital Miejski im. M. Kopernika
we Włocławku: Szpital Wojewódzki
w Grudziądzu: Regionalny Szpital Specjalistyczny im. W. Biegańskiego
w Inowrocławiu: Szpital Powiatowy im. L. Błażka
w Świeciu: Wojewódzki Szpital dla Nerwowo i Psychicznie Chorych im. J. Bednarza

Ochrona zdrowia w województwie kujawsko-pomorskim

Szpital Uniwersytecki nr 1 im. Antoniego Jurasza w Bydgoszczy

Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Dzieci i Dorosłych w Toruniu

Centrum Onkologii im. prof. Franciszka Łukaszczyka w Bydgoszczy

Wojewódzki Szpital Zespolony – Szpital Obserwacyjno-Zakaźny w Toruniu

10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy

Wojsko

Budynek Szkoły Wojennej (1913) i Bydgoskiej Szkoły Podchorążych (1920-1938), siedziba Pomorskiego Okręgu Wojskowego (1945-2007), a od 2007 Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych

Mapa Pomorskiego Okręgu Wojskowego z siedzibą w Bydgoszczy (1945-2007) po reorganizacji w 2001 roku

Centrum Szkolenia Sił Połączonych NATO w Bydgoszczy

W kujawsko-pomorskiem najwięcej jednostek i instytucji wojskowych znajduje się w garnizonie Bydgoszcz, który w 2014 roku był drugim co do wielkości garnizonem w Polsce^[77]. Znajduje się tu także większość instytucji NATO obecnych w Polsce.

W Bydgoszczy znajdują się następujące instytucje wojskowe^[78]: Inspektorat Wsparcia Sił Zbrojnych – jednostka bezpośrednio podporządkowana Dowódcy Generalnemu Rodzajów Sił Zbrojnych, 1 Pomorska Brygada Logistyczna im. Kazimierza Wielkiego, Batalion Dowodzenia Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych, Centrum Doktryn i Szkolenia Sił Zbrojnych, 1 Wojskowy Szpital Polowy (jeden z dwóch w kraju), Wojewódzki Sztab Wojskowy, Wojskowa Komenda Uzupełnień, Komenda garnizonu, 11. Wojskowy Oddział Gospodarczy, 22 Ośrodek Dowodzenia i Naprowadzania, 2 Rejon Wsparcia Teleinformatycznego Sił Powietrznych, Centralna Grupa Działań Psychologicznych, 2. Wojskowy Ośrodek Metrologii, Region Wsparcia Teleinformatycznego (obejmuje 3 województwa), Oddział Żandarmerii Wojskowej, Rejonowy Zarząd Infrastruktury (obejmuje 2 województwa), Rejonowe Warsztaty Techniczne, Wojskowa Agencja Mieszkaniowa (oddział obejmujący 2 województwa), 10 Wojskowy Szpital Kliniczny z Polikliniką w Bydgoszczy, Wojskowy Ośrodek Medycyny Prewencyjnej (jeden z 5 w kraju), Wojskowa Ochrona Pożarowa (obejmuje 2 województwa), Wojskowe Zakłady Lotnicze nr 2, Orkiestra Wojskowa w Bydgoszczy, Muzeum Wojsk Lądowych.

Ponadto w Bydgoszczy zlokalizowane są instytucje NATO^[78]: Centrum Szkolenia Sił Połączonych Joint Force Training Center, gdzie prowadzi się szkolenia oficerów z wszystkich państw NATO oraz Partnerstwa Wschodniego, 3. Batalion Łączności NATO, Centrum Eksperckie Policji Wojskowej NATO, dowództwo jednostki Szpicy NATO.

W Toruniu znajdują się następujące instytucje wojskowe^[78]: Centrum Szkolenia Artylerii i Uzbrojenia im. gen. Józefa Bema, Ośrodek Strzelców Wyborowych, Centrum Szkolenia Wojsk Obrony Terytorialnej, 1. Baza Materiałowo-Techniczna, w tym 12. Wojskowy Oddział Gospodarczy im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza, Warsztaty Techniczne, 6. Samodzielny Oddział Geograficzny im. gen. dyw. Karola Otto Kniaziewicza, Wojskowa Komenda Transportu, Komenda Garnizonu, Placówka Żandarmerii Wojskowej, Wojskowa Komenda Uzupełnień, Archiwum Wojskowe, orkiestra wojskowa. Ponadto w Toruniu znajduje się poligon artyleryjski (12400 ha) oraz zbiory muzealne wojsk artyleryjskich i rakietowych Muzeum Wojsk Lądowych.

W Grudziądzu znajdują się^[78]: Centralny Ośrodek Szkolenia Młodszych Specjalistów Logistyki, 1 Okręgowe Warsztaty Techniczne, 8 Batalion Walki Radioelektronicznej, placówka Żandarmerii Wojskowej, Wojskowa Komenda Uzupełnień,.

W Inowrocławiu znajdują się^[78]: 1 Brygada Lotnictwa Wojsk Lądowych, 56 Baza Lotnicza, 2. Pułk Inżynieryjny, placówka Żandarmerii Wojskowej, Wojskowa Komenda Uzupełnień.

Poza tym na terenie województwa zlokalizowany jest 3. Batalion Drogowo-Mostowy w Chełmnie, Wojskowa Komenda Uzupełnień we Włocławku i 4 Pułk Chemiczny oraz Wojskowa Komenda Uzupełnień w Brodnicy.

Rzymskokatolickie parafie garnizonowe na terenie województwa należą do Dekanatu Wojsk Lądowych lub do Dekanatu Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych:

Ponadto parafia św. Michała Archanioła w Ciechocinku wchodzi w skład Prawosławnego Ordynariatu Wojska Polskiego.

Wojsko w województwie kujawsko-pomorskim

Święto Wojsk Rakietowych i Artylerii na poligonie pod Toruniem

1 Pomorska Brygada Logistyczna w Bydgoszczy

Kompania honorowa Inspektoratu Wsparcia Sił Zbrojnych w Bydgoszczy

(c) I, Bogitor, CC-BY-SA-3.0

Muzeum Artylerii w Toruniu

Śmigłowiec 1 Brygady Lotnictwa Wojsk Lądowych w Inowrocławiu

Sport

Derby żużlowe 2009: Polonia Bydgoszcz – Unibax Toruń

Mistrzostwa Świata Juniorów w Lekkoatletyce 2008 w Bydgoszczy

Wielka Wioślarska o Puchar Brdy w 2010 r. (na pierwszym planie osada Uniwersytetu Oxford z Wlk. Brytanii)

Z regionem wiążą się tradycje sportowe, związane zwłaszcza ze sportami wodnymi, motorowymi oraz lekką atletyką. Sportowymi twarzami regionu są multimedaliści olimpijscy: Teodor Kocerka, Teresa Ciepły, Robert Sycz, Beata Mikołajczyk, Dariusz Białkowski, Magdalena Fularczyk-Kozłowska i inni znani sportowcy m.in.: Zbigniew Boniek – członek reprezentacji narodowej na Mundialach (1978, 1982, 1986), Tomasz Gollob – żużlowiec, mistrz świata i wielu innych. Infrastrukturę sportową w województwie tworzą m.in.: Hala sportowo-widowiskowa w Toruniu (ok. 9,1 tys. widzów), Hala Łuczniczka w Bydgoszczy (6,1 tys. widzów), Hala Mistrzów Sportu we Włocławku (4,2 tys.), Hala w Inowrocławiu (2,7 tys.), Artego Arena w Bydgoszczy (1,5 tys. widzów), stadiony żużlowe w Bydgoszczy i Toruniu, stadion piłkarsko-lekkoatletyczny „Zawiszy Bydgoszcz” im. Zdzisława Krzyszkowiaka, a także lodowiska: Tor-Tor w Toruniu i Torbyd w Bydgoszczy, tory regatowe w Bydgoszczy i Kruszwicy i inne.

W 2018 roku w najwyższych klasach rozgrywek popularnych dyscyplin sportowych znajdowały się następujące zespoły z regionu^[79]:

Ekstraklasa w futsalu – FC Toruń
Koszykówka mężczyzn – Anwil Włocławek, Pierniki Toruń
Koszykówka kobiet – Energa Toruń, Artego Bydgoszcz
Siatkówka mężczyzn – Łuczniczka Bydgoszcz
Siatkówka kobiet – Pałac Bydgoszcz, Budowlani Toruń
Polska Superliga Tenisa Stołowego – Zooleszcz Gwiazda Bydgoszcz
Hokej na trawie – Pomorzanin Toruń, LKS Rogowo, LKS Gąsawa
Sport żużlowy – Unibax Toruń, GKM Grudziądz
Krajowa Liga Zapaśnicza – Lotto Zapasy Bydgoszcz
Ekstraliga baseballowa – Dęby Osielsko

Do liczących się klubów sportowych należy Bydgostia Bydgoszcz, która od 25 lat (1993-2017) jest nieprzerwanie drużynowym mistrzem Polski w wioślarstwie^[80], a także zespoły grające na zapleczu najwyższych klas rozgrywkowych: Olimpia Grudziądz (piłka nożna), KKP Bydgoszcz (piłka nożna kobiet), Astoria Bydgoszcz i KSK Noteć Inowrocław (koszykówka mężczyzn), Nesta Mires Toruń (hokej na lodzie), KST Energa-Manekin Toruń, ASTS OLIMPIA-UNIA Grudziądz, LUKS AGRO-SIED Chełmno i IKTS NOTED Inowrocław (tenis stołowy), Joker Świecie (siatkówka), Polonia Bydgoszcz (żużel).

Obiekty sportowe na terenie województwa

Stadion im. Zdzisława Krzyszkowiaka – piłkarsko-lekkoatletyczny

Motoarena Toruń im. Mariana Rosego

Hala Mistrzów we Włocławku

Hala sportowo-widowiskowa w Toruniu

Hala sportowo-widowiskowa Łuczniczka w Bydgoszczy

Administracja i polityka

Samorząd wojewódzki

Siedziba Urzędu Marszałkowskiego w Toruniu

Organem uchwałodawczym jest Sejmik Województwa Kujawsko-Pomorskiego, składający się z 33 radnych. W związku ze spadkiem ludności województwa poniżej 2 milionów osób, od roku 2018 sejmik liczy 30 radnych^[81].

Sejmik wybiera organ wykonawczy województwa, którym jest zarząd województwa, składający się z 5 członków z przewodniczącym mu marszałkiem. Siedzibą sejmiku województwa jest Toruń.

W 2020 wydatki samorządu wojewódzkiego wyniosą 1 mld 133 mln zł, a dochody 1 mld 111 mln zł^[82].

Marszałkowie województwa:

Nr	Marszałek województwa	Okres urzędowania
Nr	Marszałek województwa	od	do
1	Waldemar Achramowicz (SLD-UP)^[83]	01.01.1999	24.11.2006
2	Piotr Całbecki (PO)	24.11.2006

Administracja rządowa

Siedziba Urzędu Wojewódzkiego w Bydgoszczy

Siedziba Delegatury Urzędu Wojewódzkiego w Toruniu

Organem administracji rządowej jest Wojewoda Kujawsko-Pomorski, wyznaczany przez Prezesa Rady Ministrów. Siedzibą wojewody jest Bydgoszcz^[84], gdzie znajduje się Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki w Bydgoszczy. W ramach urzędu działają także 2 delegatury: w Toruniu i we Włocławku.

Do obszarów działania danych delegatur należą:

delegatura w Toruniu należą powiaty: brodnicki, chełmiński, golubsko-dobrzyński, grudziądzki, toruński, wąbrzeski oraz miasta na prawach powiatu: Grudziądz i Toruń.
delegatura we Włocławku należą powiaty: aleksandrowski, lipnowski, radziejowski, rypiński, włocławski oraz Włocławek^[85].

Wojewodowie Kujawsko-Pomorscy:

Nr	Wojewoda	Okres urzędowania
Nr	Wojewoda	od	do
1	Józef Rogacki (AWS/SKL)	01.01.1999	21.10.2001
2	Romuald Kosieniak (SLD-UP)	21.10.2001	26.01.2006
3	Józef Ramlau (PiS)	26.01.2006	24.07.2006
	Marzenna Drab (PiS) ^(p.o.)	24.07.2006	07.11.2006
4	Zbigniew Hoffmann (PiS)	07.11.2006	29.11.2007
5	Rafał Bruski (PO)	29.11.2007	13.12.2010
6	Ewa Mes (PSL)	14.12.2010	08.12.2015
7	Mikołaj Bogdanowicz (PiS/Porozumienie)	08.12.2015

Współpraca międzynarodowa

Porozumienia międzyregionalne i listy intencyjne zawarte przez województwo kujawsko-pomorskie^[86]:

Region	Kraj	Data podpisania umowy
Regiony partnerskie
Wenecja Euganejska	Włochy	13.10.1999
Marche	Włochy	15.11.1999
rejon kiejdański	Litwa	16.02.2000
Jõgevamaa	Estonia	23.10.2000
Midi-Pyrénées	Francja	25.03.2002
Obwód chmielnicki	Ukraina	24.09.2004
Obwód żytomierski	Ukraina	26.09.2004
Styria	Austria	27.04.2005
Obwód zachodniokazachstański	Kazachstan	19.03.2007
Nawarra	Hiszpania	18.06.2008
Listy intencyjne
Östergötland, Sörmland, Värmland	Szwecja	29.09.1999
Kozani	Grecja	17.09.2000
Hubei	Chiny	26.08.2007

Zobacz też

Przypisy

↑ ^a ^b ^c ^d ^e Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-11-24] .
↑ Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa – Dz.U. 1998.96.603, z dnia 28 lipca 1998 r. mówi: „Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń”.
↑ MarcinM. Kowalkowski MarcinM., Papież dialogu patronem województwa, kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2017-03-27] (pol.).
↑ Formalnie biskupi chełmińscy mieszkali na zamku w Lubawie.
↑ ^a ^b Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne w Bydgoszczy. Praca zbiorowa pod red. Antoniego Swinarskiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Oddział w Poznaniu 1973, s. 240, 241.
↑ Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2014-07-24. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.
↑ Gopło największe...
↑ geoportal.gov.pl. geoportal.gov.pl. [dostęp 2013-07-27].
↑ Poza południowymi skrawkami, leżącymi na Wysoczyźnie Kłodawskiej.
↑ Raport o stanie lasów w Polsce 2012. „Raport o Stanie Lasów w Polsce”, s. 78, 2013. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. ISSN 1641-3229.
↑ Główny Urząd Statystyczny – oddział w Bydgoszczy: Wybrane dane o podregionach i powiatach
↑ ^a ^b ^c ^d Miasto na prawach powiatu.
↑ Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 188, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).
↑ wyszukiwarka w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2019-01-12].
↑ Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 184, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).
↑ Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 189, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).
↑ Krzysztof Borkowski: Polskie Drzewa. Wyd. I. Poznań: DALPO, 2014, s. 128–138. ISBN 978-83-61766-08-7.
↑ „Dąb Rzeczypospolitej” przetrwał wieki, spłonął., tvn24.pl [dostęp 2021-02-19] .
↑ Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 190, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w10_22.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ ^a ^b http://www.stat.gov.pl dostęp 2011-11-07.
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w10_01.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ http://www.kuratorium.bydgoszcz.uw.gov.pl/baza.php?&vselected=5386&vff=0&vsort=0&vdir=0&vfilter1=4%2C61&vfilter3=57&vnr=0 dostęp 2015-07-21.
↑ http://www.isob.ukw.edu.pl/www/index.php?lang=pl dostęp 2015-06-25.
↑ https://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/nowe-elfy2-w-kujawskopomorskiem-region-chce-kupowac-pojazdy-wodorowe-110899.html
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w23_06.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ ^a ^b ^c ^d Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 40–41.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Złota Setka Pomorza i Kujaw. XV edycja – 2010. Najlepsze firmy i samorządy z regionu. Dodatek do Gazety Pomorskiej 23 maja 2010 r.
↑ https://web.archive.org/web/20121028131002/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=85&pierwszy=99&dzial= dostęp 2012-05-27.
↑ https://web.archive.org/web/20120526023623/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&pierwszy=230 dostęp 2012-05-27.
↑ https://web.archive.org/web/20150319104616/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&pierwszy=64 dostęp 2012-05-27.
↑ Rocznik Statystyczny Województw 2014. „Rocznik Statystyczny Województw”, s. 625, 2015-01-12. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1230-5820.
↑ Obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 28 listopada 2011 r. (M.P. z 2011 r. nr 108, poz. 1099).
↑ Bezrobotni oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów (Stan na koniec marca 2012 r.). Główny Urząd Statystyczny, 2012-04-26. [dostęp 2012-05-20].
↑ Ubóstwo w Polsce w 2011r. Główny Urząd Statystyczny, 2012-05-31. s. 15. [dostęp 2012-06-08].
↑ https://web.archive.org/web/20171104021211/http://www.lista500.polityka.pl/rankings/show/region:2 dostęp 2011-11-10.
↑ ^a ^b Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 41–42.
↑ Rocznik Statystyczny Województw 2011 (wybrane tablice), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 24 stycznia 2012, s. 58–59, ISSN 1230-5820 .
↑ http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=258&pierwszy=70&dzial=120 dostęp 2012-05-27.
↑ http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=379&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.
↑ http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=380&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.
↑ https://web.archive.org/web/20150402103349/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=388&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.
↑ Strona Atos Origin. [dostęp 2021-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-05)].
↑ Strona Alcatel-Lucent. [dostęp 2021-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-12)].
↑ Strona JPMorgan Chase.
↑ Strona Teleplan Polska.
↑ Strona Jabil Global Services.
↑ http://www.gpw.pl/lista_spolek?search=1&query=&country=&voivodship=16&sector=&x=18&y=17 dostęp 2011-11-10.
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_01.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ ^a ^b http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_07.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_02.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ http://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_04.pdf dostęp 2011-11-17.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Studium Uwarunkowań Rozwoju Przestrzennego Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. opr. Deloitte 2014, s. 137.
↑ https://web.archive.org/web/20130124212956/http://www.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_www.pap.pl&_PageID=1&s=kontakt.tresc&dz=kontakt.korespondenci&_CheckSum=447282877 dostęp 2015-04-29.
↑ http://system.ekai.pl/kair/?screen=redakcja dostęp 2015-04-28.
↑ Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13.
↑ http://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/KUJ-rej.pdf dostęp 2012-05-27.
↑ http://www.nid.pl/idm,81,lista-obiektow-uznanych-przez-prezydenta-rp-za-pomniki-historii.html dostęp 2012-05-27.
↑ http://www.nid.pl/UserFiles/File/Istniejace_Parki_Kulturowe_31_12__2011.pdf dostęp 2012-05-27.
↑ Bykowski Włodzimierz, Bykowski Wieńczysław: Kujawsko-pomorskie dla każdego. Przewodnik turystyczny po najciekawszych miejscach województwa. Wydawnictwo Apeiron, ISBN 83-919091-1-5. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. ISBN 83-919299-5-7. 6-8.
↑ Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13–23.
↑ Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 16.
↑ Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 18.
↑ Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 9.
↑ http://www.k-pot.pl/ dostęp 2012-05-27.
↑ http://www.kujawsko-pomorskie.pl/ dostęp 2012-05-27.
↑ ^a ^b Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 30, 42–44.
↑ http://www.radiopik.pl/2,63009,kujawsko-pomorskie-atrakcje-turystyczne-wsrod-na dostęp 2017-11-24.
↑ https://web.archive.org/web/20171201033731/https://www.polska.travel/certyfikowane/produkty-certyfikowane-w-wojewodztwie-kujawsko-pomorskim/ dostęp 2017-11-24.
↑ https://web.archive.org/web/20171201030953/https://pdf.polska.travel/najlepsze_produkty_turystyczne_pl/?_ga=2.186707745.862234486.1511531536-230111086.1511531536#p=4 dostęp 2017-11-24.
↑ https://www.pot.gov.pl/nowosci/l/wiadomosci/wiadomosci-z-pot/znamy-laureatow-konkursu-na-najlepszy-produkt-turystyczny dostęp 2017-11-24.
↑ https://www.pot.gov.pl/nowosci/l/wiadomosci/wiadomosci-z-pot/certyfikaty-pot-dla-najlepszych-produkt%C3%B3w-turystycznych-rozdane dostęp 2017-11-24.
↑ Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].
↑ Regulamin organizacyjny Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. bydgoszcz.uw.gov.pl. [dostęp 2016-09-30].
↑ STRONA TYTULOWA_8.cdr.
↑ http://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_cechter.display?p_id=222565&p_token=0.9736937580042309 dostęp 2011-11-17.
↑ http://www.bydgoszcz.pl/miasto/aktualnosci/aktualnosci-2015-marzec/Wi_cej_si__sojuszniczych_w_Bydgoszczy.aspx#1 dostęp 2015-03-16.
↑ ^a ^b ^c ^d ^e pomorska.pl, dostęp 2015-03-30.
↑ Bydgoszcz w tyle za Toruniem. W tej lidze wygrywamy aż 8 do 4 [dostęp 2016-09-24] (pol.).
↑ Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia.
↑ Województwo się kurczy, więc radnych sejmiku będzie mniej.
↑ 1 mld 111 mln zł dochodów – rekordowy budżet województwa.
↑ 2 kadencje.
↑ (Art. 3.) Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603).
↑ (§ 5. Statut KPUW w Bydgoszczy) Zarządzenie Nr 98/2009 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 1 czerwca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego z 2009 r., Nr 60, poz. 1219).
↑ Regiony partnerskie. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. [dostęp 2011-11-17].

Bibliografia

Biegański Zdzisław: Kształt terytorialno-administracyjny regionu kujawsko-pomorskiego w XIX i XX wieku., [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Zmiana planu zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego – opracowanie ekofizjograficzne, grudzień 2007.
Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003.
Sudziński Ryszard: Problemy rozwoju i integracji głównych miast regionu kujawsko-pomorskiego z perspektywy historycznej, [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Mietz Andrzej: Województwo kujawsko-pomorskie – pytanie o region, [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.
Umiński Janusz: Geneza województwa kujawsko-pomorskiego, [w:] Prace Komisji Historii Bydgoskiego Towarzystwa Naukowego. T. XVII. Związki Kujaw i Pomorza na przestrzeni wieków. Zbiór studiów pod red. Zdzisława Biegańskiego i Włodzimierza Jastrzębskiego.

Linki zewnętrzne

Kujawsko-Pomorski Urząd Wojewódzki
Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Interaktywna mapa hipsometryczna Województwa Kujawsko-Pomorskiego
Województwo kujawsko-pomorskie w liczbach, Polska w liczbach [dostęp 2015-05-20] (pol.), liczba ludności w oparciu o dane GUS.

[populacja2020-1] Wyniki badań bieżących – Baza Demografia – Główny Urząd Statystyczny, demografia.stat.gov.pl [dostęp 2020-11-24] .

[2] Art. 3. Ustawy o wprowadzeniu zasadniczego trójstopniowego podziału terytorialnego państwa – Dz.U. 1998.96.603, z dnia 28 lipca 1998 r. mówi: „Siedzibą wojewody i sejmiku województwa są: 2) w województwie kujawsko-pomorskim – wojewody – Bydgoszcz, sejmiku województwa – Toruń”.

[3] MarcinM. Kowalkowski MarcinM., Papież dialogu patronem województwa, kujawsko-pomorskie.pl [dostęp 2017-03-27] (pol.).

[4] Formalnie biskupi chełmińscy mieszkali na zamku w Lubawie.

[Miastahist-5] Województwo bydgoskie. Krajobraz, dzieje, kultura, gospodarka. Kujawsko-Pomorskie Towarzystwo Kulturalne w Bydgoszczy. Praca zbiorowa pod red. Antoniego Swinarskiego. Państwowe Wydawnictwo Naukowe. Oddział w Poznaniu 1973, s. 240, 241.

[6] Powierzchnia i ludność w przekroju terytorialnym w 2014 r.. „Powierzchnia i Ludność w Przekroju Terytorialnym”, 2014-07-24. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1505-5507.

[7] Gopło największe...

[8] rtal.gov.pl. geoportal.gov.pl. [dostęp 2013-07-27].

[9] Poza południowymi skrawkami, leżącymi na Wysoczyźnie Kłodawskiej.

[10] Raport o stanie lasów w Polsce 2012. „Raport o Stanie Lasów w Polsce”, s. 78, 2013. Warszawa: Centrum Informacyjne Lasów Państwowych. ISSN 1641-3229.

[11] Główny Urząd Statystyczny – oddział w Bydgoszczy: Wybrane dane o podregionach i powiatach

[GRO-12] Miasto na prawach powiatu.

[13] Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 188, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).

[kujawsko-pomorskie-14] wyszukiwarka w Centralnym Rejestrze Form Ochrony Przyrody. Generalna Dyrekcja Ochrony Środowiska. [dostęp 2019-01-12].

[15] Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 184, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).

[16] Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 189, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).

[17] Krzysztof Borkowski: Polskie Drzewa. Wyd. I. Poznań: DALPO, 2014, s. 128–138. ISBN 978-83-61766-08-7.

[18] „Dąb Rzeczypospolitej” przetrwał wieki, spłonął., tvn24.pl [dostęp 2021-02-19] .

[19] Ochrona środowiska 2020, WiesławaW. Domańska, Warszawa: GUS, 30 listopada 2020, tab. 190, ISSN 0867-3217 [dostęp 2021-02-19] (pol. • ang.).

[20] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w10_22.pdf dostęp 2011-11-17.

[stat.gov.pl-21] ttp://www.stat.gov.pl dostęp 2011-11-07.

[22] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w10_01.pdf dostęp 2011-11-17.

[23] ttp://www.kuratorium.bydgoszcz.uw.gov.pl/baza.php?&vselected=5386&vff=0&vsort=0&vdir=0&vfilter1=4%2C61&vfilter3=57&vnr=0 dostęp 2015-07-21.

[24] ttp://www.isob.ukw.edu.pl/www/index.php?lang=pl dostęp 2015-06-25.

[25] ttps://www.rynek-kolejowy.pl/wiadomosci/nowe-elfy2-w-kujawskopomorskiem-region-chce-kupowac-pojazdy-wodorowe-110899.html

[26] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w23_06.pdf dostęp 2011-11-17.

[PZG-27] Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 40–41.

[ZS-28] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f Złota Setka Pomorza i Kujaw. XV edycja – 2010. Najlepsze firmy i samorządy z regionu. Dodatek do Gazety Pomorskiej 23 maja 2010 r.

[29] ttps://web.archive.org/web/20121028131002/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=85&pierwszy=99&dzial= dostęp 2012-05-27.

[30] ttps://web.archive.org/web/20120526023623/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&pierwszy=230 dostęp 2012-05-27.

[31] ttps://web.archive.org/web/20150319104616/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&pierwszy=64 dostęp 2012-05-27.

[32] Rocznik Statystyczny Województw 2014. „Rocznik Statystyczny Województw”, s. 625, 2015-01-12. Warszawa: Główny Urząd Statystyczny. ISSN 1230-5820.

[33] Obwieszczenie Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego z dnia 28 listopada 2011 r. (M.P. z 2011 r. nr 108, poz. 1099).

[34] Bezrobotni oraz stopa bezrobocia według województw, podregionów i powiatów (Stan na koniec marca 2012 r.). Główny Urząd Statystyczny, 2012-04-26. [dostęp 2012-05-20].

[35] Ubóstwo w Polsce w 2011r. Główny Urząd Statystyczny, 2012-05-31. s. 15. [dostęp 2012-06-08].

[36] ttps://web.archive.org/web/20171104021211/http://www.lista500.polityka.pl/rankings/show/region:2 dostęp 2011-11-10.

[PZR-37] Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 41–42.

[38] Rocznik Statystyczny Województw 2011 (wybrane tablice), Warszawa: Główny Urząd Statystyczny, 24 stycznia 2012, s. 58–59, ISSN 1230-5820 .

[39] ttp://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=258&pierwszy=70&dzial=120 dostęp 2012-05-27.

[40] ttp://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=379&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.

[41] ttp://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=380&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.

[42] ttps://web.archive.org/web/20150402103349/http://www.coi.kujawsko-pomorskie.pl/static.php?lang=pl&dokument=388&pierwszy=70&dzial=121 dostęp 2012-05-27.

[43] Strona Atos Origin. [dostęp 2021-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2008-07-05)].

[44] Strona Alcatel-Lucent. [dostęp 2021-05-13]. [zarchiwizowane z tego adresu (2017-09-12)].

[45] Strona JPMorgan Chase.

[46] Strona Teleplan Polska.

[47] Strona Jabil Global Services.

[48] ttp://www.gpw.pl/lista_spolek?search=1&query=&country=&voivodship=16&sector=&x=18&y=17 dostęp 2011-11-10.

[49] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_01.pdf dostęp 2011-11-17.

[autonazwa1-50] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_07.pdf dostęp 2011-11-17.

[51] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_02.pdf dostęp 2011-11-17.

[52] ttp://www.stat.gov.pl/cps/rde/xbcr/bydgosz/ASSETS_10w12_04.pdf dostęp 2011-11-17.

[BTOFmedia-53] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e ^f ^g Studium Uwarunkowań Rozwoju Przestrzennego Bydgosko-Toruńskiego Obszaru Funkcjonalnego. opr. Deloitte 2014, s. 137.

[54] ttps://web.archive.org/web/20130124212956/http://www.pap.pl/palio/html.run?_Instance=cms_www.pap.pl&_PageID=1&s=kontakt.tresc&dz=kontakt.korespondenci&_CheckSum=447282877 dostęp 2015-04-29.

[55] ttp://system.ekai.pl/kair/?screen=redakcja dostęp 2015-04-28.

[56] Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13.

[57] ttp://www.nid.pl/pl/Informacje_ogolne/Zabytki_w_Polsce/rejestr-zabytkow/zestawienia-zabytkow-nieruchomych/KUJ-rej.pdf dostęp 2012-05-27.

[58] ttp://www.nid.pl/idm,81,lista-obiektow-uznanych-przez-prezydenta-rp-za-pomniki-historii.html dostęp 2012-05-27.

[59] ttp://www.nid.pl/UserFiles/File/Istniejace_Parki_Kulturowe_31_12__2011.pdf dostęp 2012-05-27.

[60] Bykowski Włodzimierz, Bykowski Wieńczysław: Kujawsko-pomorskie dla każdego. Przewodnik turystyczny po najciekawszych miejscach województwa. Wydawnictwo Apeiron, ISBN 83-919091-1-5. Towarzystwo Przyjaciół Dolnej Wisły. ISBN 83-919299-5-7. 6-8.

[61] Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 13–23.

[62] Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 16.

[63] Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 18.

[64] Kujawsko-pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku. Strategia rozwoju turystyki w województwie kujawsko-pomorskim. Diagnoza uwarunkowań i stanu rozwoju działalności turystycznych. 2003, s. 9.

[65] ttp://www.k-pot.pl/ dostęp 2012-05-27.

[66] ttp://www.kujawsko-pomorskie.pl/ dostęp 2012-05-27.

[PZT-67] Kujawsko-Pomorskie Biuro Planowania Przestrzennego i Regionalnego we Włocławku: Plan zagospodarowania przestrzennego województwa kujawsko-pomorskiego, czerwiec 2003, s. 30, 42–44.

[68] ttp://www.radiopik.pl/2,63009,kujawsko-pomorskie-atrakcje-turystyczne-wsrod-na dostęp 2017-11-24.

[69] ttps://web.archive.org/web/20171201033731/https://www.polska.travel/certyfikowane/produkty-certyfikowane-w-wojewodztwie-kujawsko-pomorskim/ dostęp 2017-11-24.

[70] ttps://web.archive.org/web/20171201030953/https://pdf.polska.travel/najlepsze_produkty_turystyczne_pl/?_ga=2.186707745.862234486.1511531536-230111086.1511531536#p=4 dostęp 2017-11-24.

[71] ttps://www.pot.gov.pl/nowosci/l/wiadomosci/wiadomosci-z-pot/znamy-laureatow-konkursu-na-najlepszy-produkt-turystyczny dostęp 2017-11-24.

[72] ttps://www.pot.gov.pl/nowosci/l/wiadomosci/wiadomosci-z-pot/certyfikaty-pot-dla-najlepszych-produkt%C3%B3w-turystycznych-rozdane dostęp 2017-11-24.

[73] Wykaz NKA dla lokalizacji Ab. Służb Alarmowych 112. uke.gov.pl. [dostęp 2014-12-27].

[74] Regulamin organizacyjny Kujawsko-Pomorskiego Urzędu Wojewódzkiego. bydgoszcz.uw.gov.pl. [dostęp 2016-09-30].

[75] STRONA TYTULOWA_8.cdr.

[76] ttp://www.stat.gov.pl/bdl/app/dane_cechter.display?p_id=222565&p_token=0.9736937580042309 dostęp 2011-11-17.

[KPwojsko1-77] ttp://www.bydgoszcz.pl/miasto/aktualnosci/aktualnosci-2015-marzec/Wi_cej_si__sojuszniczych_w_Bydgoszczy.aspx#1 dostęp 2015-03-16.

[KPwojsko2-78] ↑ ^a ^b ^c ^d ^e pomorska.pl, dostęp 2015-03-30.

[79] Bydgoszcz w tyle za Toruniem. W tej lidze wygrywamy aż 8 do 4 [dostęp 2016-09-24] (pol.).

[80] Regionalne Towarzystwo Wioślarskie Bydgostia.

[81] Województwo się kurczy, więc radnych sejmiku będzie mniej.

[82] 1 mld 111 mln zł dochodów – rekordowy budżet województwa.

[83] 2 kadencje.

[84] (Art. 3.) Ustawa z dnia 24 lipca 1998 r. (Dz.U. z 1998 r. nr 96, poz. 603).

[85] (§ 5. Statut KPUW w Bydgoszczy) Zarządzenie Nr 98/2009 Wojewody Kujawsko-Pomorskiego z dnia 1 czerwca 2009 r. (Dz. Urz. Woj. Kujawsko-Pomorskiego z 2009 r., Nr 60, poz. 1219).

[86] Regiony partnerskie. Urząd Marszałkowski Województwa Kujawsko-Pomorskiego. [dostęp 2011-11-17].

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

[13]

[14]

[15]

[16]

[17]

[18]

[19]

[20]

[21]

[22]

[23]

[24]

[25]

[26]

[27]

[28]

[29]

[30]

[31]

[32]

[33]

[34]

[35]

[36]

[37]

[38]

[39]

[40]

[41]

[42]

[43]

[44]

[45]

[46]

[47]

[48]

[49]

[50]

[51]

[52]

[53]

[54]

[55]

[56]

[57]

[58]

[59]

[60]

[61]

[62]

[63]

[64]

[65]

[66]

[67]

[68]

[69]

[70]

[71]

[72]

[73]

[74]

[75]

[76]

[77]

[78]

[79]

[80]

[81]

[82]

[83]

[84]

[85]

[86]

Miasta na prawach powiatu	Bydgoszcz Grudziądz Toruń Włocławek
Miasta powiatowe	Aleksandrów Kujawski Brodnica Chełmno Golub-Dobrzyń Inowrocław Lipno Mogilno Nakło nad Notecią Radziejów Rypin Sępólno Krajeńskie Tuchola Wąbrzeźno Świecie Żnin
Miasta gminne do 8 tys. mieszkańców	Barcin Brześć Kujawski Chodecz Dobrzyń nad Wisłą Gniewkowo Górzno Izbica Kujawska Jabłonowo Pomorskie Janowiec Wielkopolski Kamień Krajeński Kcynia Kowal Kowalewo Pomorskie Lubień Kujawski Lubraniec Łabiszyn Łasin Mrocza Nieszawa Nowe Pakość Piotrków Kujawski Pruszcz Radzyń Chełmiński Skępe Strzelno Więcbork
Miasta gminne powyżej 8 tys. mieszkańców	Chełmża Ciechocinek Janikowo Koronowo Kruszwica Solec Kujawski Szubin

Miasta na prawach powiatu	Bydgoszcz (siedziba wojewody) Grudziądz Toruń (siedziba sejmiku) Włocławek
Powiaty	aleksandrowski brodnicki bydgoski chełmiński golubsko-dobrzyński grudziądzki inowrocławski lipnowski mogileński nakielski radziejowski rypiński sępoleński świecki toruński tucholski wąbrzeski włocławski żniński
Inne zagadnienia	Podział administracyjny Herb Flaga

Województwa	dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
Siedziby wojewodów i sejmików	Białystok Bydgoszcz Gdańsk Gorzów Wielkopolski Katowice Kielce Kraków Lublin Łódź Olsztyn Opole Poznań Rzeszów Szczecin Toruń Warszawa Wrocław Zielona Góra
Podziały administracyjne województw	dolnośląskie kujawsko-pomorskie lubelskie lubuskie łódzkie małopolskie mazowieckie opolskie podkarpackie podlaskie pomorskie śląskie świętokrzyskie warmińsko-mazurskie wielkopolskie zachodniopomorskie
Herby województw	dolnośląskie (g) (p) kujawsko-pomorskie (g) (p) lubelskie (g) (p) lubuskie (g) (p) łódzkie (g) (p) małopolskie (g) (p) mazowieckie (g) (p) opolskie (g) (p) podkarpackie (g) (p) podlaskie (g) (p) pomorskie (g) (p) śląskie (g) (p) świętokrzyskie (g) (p) warmińsko-mazurskie (g) (p) wielkopolskie (g) (p) zachodniopomorskie (g) (p)
Flagi województw	dolnośląskie (g) (p) kujawsko-pomorskie (g) (p) lubelskie (g) (p) lubuskie (g) (p) łódzkie (g) (p) małopolskie (g) (p) mazowieckie (g) (p) opolskie (g) (p) podkarpackie (g) (p) podlaskie (g) (p) pomorskie (g) (p) śląskie (g) (p) świętokrzyskie (g) (p) warmińsko-mazurskie (g) (p) wielkopolskie (g) (p) zachodniopomorskie (g) (p)
Województwa proponowane	17. województwo częstochowskie staropolskie środkowopolskie (wschodniowielkopolskie) środkowopomorskie Warszawa
Inne jednostki podziału	powiaty gminy

Navigation

Województwo kujawsko-pomorskie

Historia

Geografia

Położenie administracyjne

Położenie fizycznogeograficzne

Morfologia

Topografia

Stosunki wodne

Klimat

Bogactwa naturalne

Gleby

Roślinność

Lasy

Podział administracyjny

Urbanizacja

Demografia

Religia

Ochrona przyrody

Zanieczyszczenie środowiska

Parki krajobrazowe

Rezerwaty przyrody

Obszary chronionego krajobrazu

Pomniki przyrody

Sieć Natura 2000

Inne formy ochrony przyrody

Ośrodki akademickie

Działalność badawczo-rozwojowa

Oświata

Transport

Transport drogowy

Transport kolejowy

Tabor kolejowy

Transport lotniczy

Żegluga śródlądowa

Gospodarka

Statystyki gospodarcze

Rolnictwo

Przemysł

Sektor spożywczy

Sektor chemiczny

Sektor drzewno-papierniczy i meblowy

Sektor elektromaszynowy

Sektor elektrotechniczny i telekomunikacyjny

Sektor budowlany i materiałów budowlanych

Business Process Outsourcing

Spółki giełdowe z regionu

Kultura

Wydarzenia kulturalne

Media

Turystyka i wypoczynek

Walory turystyczno-kulturowe

Walory przyrodniczo-krajobrazowe

Certyfikowane produkty turystyczne

Baza noclegowa

Bezpieczeństwo publiczne

Ochrona zdrowia

Wojsko

Sport

Administracja i polityka

Samorząd wojewódzki

Administracja rządowa

Współpraca międzynarodowa

Zobacz też

Przypisy

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Author

Author

Legenda