Kukułka (roślina)

Kukułka
Ilustracja
Kukułka szerokolistna
Systematyka[1][2]
Domena

eukarionty

Królestwo

rośliny

Podkrólestwo

rośliny zielone

Nadgromada

rośliny telomowe

Gromada

rośliny naczyniowe

Podgromada

rośliny nasienne

Nadklasa

okrytonasienne

Klasa

Magnoliopsida

Nadrząd

liliopodobne (≡ jednoliścienne)

Rząd

szparagowce

Rodzina

storczykowate

Podrodzina

storczykowe

Rodzaj

kukułka

Nazwa systematyczna
Dactylorhiza Neck. ex Nevski
Trudy Bot. Inst. Akad. Nauk SSSR, Ser. 1, Fl. Sist. Vyss Rast. 4: 332. 1937
Typ nomenklatoryczny

Dactylorhiza umbrosa (Kar. & Kir.) Nevski.[3]

Kukułka bzowa

Kukułka, stoplamek, storczyk (Dactylorhiza Neck. ex Nevski) – rodzaj bylin z rodziny storczykowatych (Orchidaceae). Obejmuje w zależności od ujęcia systematycznego od 28 gatunków zbiorowych[4] do około 75 drobnych gatunków[5][6]. Klasyfikacja w obrębie rodzaju jest bardzo problematyczna – rośliny te są bardzo zmienne i łatwo się krzyżują – w różnych ujęciach poszczególne taksony opisywane są w randze odrębnych gatunków, podgatunków lub odmian[6]. Zasięg rodzaju obejmuje głównie strefę borealną i umiarkowaną półkuli północnej[4][7]. W Polsce w zależności od ujęcia występuje od ok. 8 do 15 gatunków[8].

Znaczenie użytkowe mają bulwy korzeniowe spożywane i przygotowywane w postaci napoju jako salep. Niektóre gatunki są też uprawiane jako rośliny ozdobne[9].

Rozmieszczenie geograficzne

Kukułka plamista
Kukułka krwista

Rodzaj ma rozległy zasięg na półkuli północnej, ale większość gatunków występuje w strefie borealnej i umiarkowanej Eurazji. Jeden gatunek – ozorka zielona Dactylorhiza viridis ma zasięg okołobiegunowy. Poza nim w Ameryce Północnej rośnie na Alasce i Aleutach przechodzący z Azji D. aristata[6][5] oraz introdukowana z Eurazji kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis[5]. W Europie, w zależności od ujęcia, rośnie od 13[9] do 30 gatunków[10].

Gatunki występujące w Polsce[8]

Pierwsza nazwa naukowa w ujęciu listy roślin naczyniowych Polski[8], druga według The Plants of the World (jeśli jest odmienna)[4]

  • kukułka bałtycka Dactylorhiza baltica (Klinge) N. I. Orlova ≡ D. majalis subsp. baltica (Klinge) H.Sund.
  • kukułka bzowa Dactylorhiza sambucina (L.) Soó
  • kukułka Fuchsa Dactylorhiza fuchsii (Druce) Soó ≡ D. maculata subsp. fuchsii (Druce) Hyl.
  • kukułka krwista Dactylorhiza incarnata (L.) Soó
  • kukułka plamista Dactylorhiza maculata (L.) Soó
  • kukułka Ruthego Dactylorhiza ruthei R. Ruthe & M. Schulze in R. Ruthe) Soó ≡ D. × kerneri (Soó) Soó
  • kukułka sudecka Dactylorhiza sudetica (Poech ex Rchb.f.) Aver. ≡ D. maculata subsp. maculata
  • kukułka szerokolistna Dactylorhiza majalis (Rchb.) P. F. Hunt & Summerh.
  • ozorka zielona Coeloglossum viride (L.) Hartman ≡ Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase
Gatunki o problematycznym statusie w Polsce[8]
  • kukułka karkonoska Dactylorhiza psychrophila (Schltr.) Holub ex Soó ≡ D. maculata subsp. fuchsii (Druce) Hyl.
  • kukułka lapońska Dactylorhiza lapponica (Laest. ex Hartm.) Soó ≡ D. majalis subsp. lapponica (Laest. ex Hartm.) H.Sund.
  • kukułka Russowa Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub
  • kukułka sercowata Dactylorhiza cordigera (Fr.) Soó ≡ D. majalis subsp. cordigera (Fr.) H.Sund.
  • kukułka Traunsteinera Dactylorhiza traunsteineri (Saut.) Soó ≡ D. majalis subsp. lapponica (Laest. ex Hartm.) H.Sund.
  • kukułka zaniedbana Dactylorhiza praetermissa (Druce) Soó ≡ D. majalis subsp. praetermissa (Druce) D.M.Moore & Soó

Morfologia

Pęd
Do 50 cm wysokości pęd wyrastający z palczasto podzielonej bulwy.
Liście
Osadzone skrętoległe na łodydze, lancetowate (od wąskolancetowatych do niemal jajowatych), najczęściej pokryte ciemnofioletowymi plamami.
Kwiaty
Zebrane w kształtny, gęsty kłos osadzony na szczycie łodygi. Warżka kwiatu szeroka o ciemniejszych wzorach skierowana w dół, opatrzona ostrogą. Niektóre gatunki tego rodzaju wykształciły kwiaty o specyficznych kolorach i kształtach lub zapachach, przywabiających owady. Kwiaty nie zawierają nektaru.
Owoce
Torebka z dużą ilością bardzo drobnych nasion, rozsiewanych przez wiatr.
Korzeń
W postaci dwudzielnej, palczastej bulwy.

Systematyka

Jeden z rodzajów plemienia Orchidinae w obrębie podrodziny storczykowych (Orchideae) z rodziny storczykowatych (Orchidaceae)[11][12].

Zaliczane tu gatunki w latach 30.–40. XX wieku włączane były do rodzaju storczyk Orchis[6], jednak późniejsze analizy wykazały że najbliższym (siostrzanym) krewnym rodzaju Dactylorhiza jest gółka Gymnadenia. Oba te rodzaje łączone są w podplemię Dactylorhizinae[13]. W obrębie Dactylorhiza zagnieżdżony jest, wyróżniany dawniej jako odrębny, monotypowy rodzaj ozorka Coeloglossum gatunek Dactylorhiza viridis. Tworzy on klad bazalny w obrębie rodzaju wraz z siostrzanym gatunkiem Dactylorhiza iberica[13].

Wykaz gatunków w ujęciu The Plants of the World[4]
  • Dactylorhiza × abantiana H.Baumann & Künkele
  • Dactylorhiza × altobracensis (Coste & Soulié) Soó
  • Dactylorhiza × alutiiqorum (A.Baum & H.Baum) J.M.H.Shaw
  • Dactylorhiza aristata (Fisch. ex Lindl.) Soó
  • Dactylorhiza armeniaca Hedrén
  • Dactylorhiza × aschersoniana (Hausskn.) Borsos & Soó
  • Dactylorhiza × baicalica Aver.
  • Dactylorhiza × balabaniana H.Baumann
  • Dactylorhiza × bayburtiana H.Baumann
  • Dactylorhiza × beckeriana (Höppner) Soó
  • Dactylorhiza × boluiana H.Baumann
  • Dactylorhiza × braunii (Halácsy) Borsos & Soó
  • Dactylorhiza cantabrica H.A.Pedersen
  • Dactylorhiza × claudiopolitana (Simonk.) Borsos & Soó
  • Dactylorhiza × conigera (Norman) B.Bock
  • Dactylorhiza × csatoi (Soó) Soó
  • Dactylorhiza cyrnea W.Foelsche & Cord-Landwehr
  • Dactylorhiza czerniakowskae Aver.
  • Dactylorhiza × daunia W.Rossi, Ard., Cianchi, Piemont. & Bullini
  • Dactylorhiza × delamainii (G.Keller ex T.Stephenson) Soó
  • Dactylorhiza × dinglensis (Wilmott) Soó
  • Dactylorhiza × drucei (A.Camus) Eccarius
  • Dactylorhiza × dubreuilhii (G.Keller & Jeanj.) Soó
  • Dactylorhiza × dufftiana (M.Schulze) Soó
  • Dactylorhiza elata (Poir.) Soó
  • Dactylorhiza × erdingeri (A.Kern.) B.Bock
  • Dactylorhiza × estonica Jagiello & Kuusk
  • Dactylorhiza euxina (Nevski) Czerep.
  • Dactylorhiza × flixensis (Gsell) Soó
  • Dactylorhiza foliosa (Rchb.f.) Soó
  • Dactylorhiza × formosa Soó
  • Dactylorhiza × fourkensis B.Willing & E.Willing
  • Dactylorhiza × gabretana (A.Fuchs) Soó
  • Dactylorhiza gervasiana (Tod.) H.Baumann & Künkele
  • Dactylorhiza × godferyana (Soó) Peitz
  • Dactylorhiza graggeriana (Soó) Soó
  • Dactylorhiza × grandis (Druce) P.F.Hunt
  • Dactylorhiza × guilhotii (E.G.Camus) B.Bock
  • Dactylorhiza × guillaumeae C.Bernard
  • Dactylorhiza × gustavssonii H.Baumann
  • Dactylorhiza × hallii (Druce) Soó
  • Dactylorhiza hatagirea (D.Don) Soó
  • Dactylorhiza iberica (M.Bieb. ex Willd.) Soó
  • Dactylorhiza incarnata (L.) Soó – kukułka krwista
  • Dactylorhiza × influenza (Sennholz) Soó
  • Dactylorhiza insularis (Sommier) Landwehr
  • Dactylorhiza isculana Seiser
  • Dactylorhiza × jenensis (Brand) Soó
  • Dactylorhiza × juennensis Perko
  • Dactylorhiza kafiriana Renz
  • Dactylorhiza × katarana H.Baumann
  • Dactylorhiza × kerneri (Soó) Soó – kukułka Ruthego
  • Dactylorhiza kulikalonica Chernyak.
  • Dactylorhiza × lehmannii (Klinge) Soó
  • Dactylorhiza maculata (L.) Soó – kukułka plamista
  • Dactylorhiza magna (Czerniak.) Ikonn.
  • Dactylorhiza majalis (Rchb.) P.F.Hunt & Summerh. – kukułka szerokolistna
  • Dactylorhiza × megapolitana (Bisse) Soó
  • Dactylorhiza × metsowonensis B.Baumann & H.Baumann
  • Dactylorhiza × mixta (Asch. & Graebn.) B.Bock
  • Dactylorhiza × ornonensis (G.Keller & Jeanj.) Soó
  • Dactylorhiza × perez-chiscanoi F.M.Vázquez
  • Dactylorhiza phoenissa (B.Baumann & H.Baumann) P.Delforge
  • Dactylorhiza × rizeana Renz & Taubenheim
  • Dactylorhiza romana (Sebast.) Soó
  • Dactylorhiza × rombucina (Cif. & Giacom.) Soó
  • Dactylorhiza × ruppertii (M.Schulze) Borsos & Soó
  • Dactylorhiza russowii (Klinge) Holub – kukułka Russowa
  • Dactylorhiza salina (Turcz. ex Lindl.) Soó
  • Dactylorhiza × salteri (T.Stephenson) Soó
  • Dactylorhiza sambucina (L.) Soó – kukułka bzowa
  • Dactylorhiza × senayi (Alleiz.) Soó
  • Dactylorhiza × serbica (H.Fleischm.) Soó
  • Dactylorhiza sibirica Efimov
  • Dactylorhiza × sivasiana E.Baumann & Künkele ex Renz & Taubenheim
  • Dactylorhiza × sooi (Ruppert ex Soó) Soó
  • Dactylorhiza × szaboiana (Soó) Soó
  • Dactylorhiza × transiens (Druce) Soó
  • Dactylorhiza urvilleana (Steud.) H.Baumann & Künkele
  • Dactylorhiza × vallis-peenae Kümpel
  • Dactylorhiza × venusta (T.Stephenson & T.A.Stephenson) Soó
  • Dactylorhiza × viridella (Hesl.-Harr.) Oddone
  • Dactylorhiza viridis (L.) R.M.Bateman, Pridgeon & M.W.Chase – ozorka zielona
  • Dactylorhiza × vitosana H.Baumann
  • Dactylorhiza × vogtiana H.Baumann
  • Dactylorhiza × vorasica B.Willing & E.Willing

Zagrożenie i ochrona

Przynajmniej część gatunków występowała często i licznie w Polsce jeszcze do połowy XX wieku. Przekształcanie użytków zielonych związane z ich osuszaniem, nawożeniem i obsiewaniem spowodowało znaczne zmniejszenie liczby stanowisk. Obecnie wszystkie gatunki kukułek występujące w Polsce objęte są ochroną gatunkową. Ze względu na zagrożenie wyginięciem niektóre gatunki wpisane są do Polskiej czerwonej księgi roślin. Z powodu zagrożenia storczyków pozyskaniem ze stanowisk naturalnych i przenoszeniem do uprawy, wszystkie gatunki wpisane zostały do załącznika II Konwencji CITES. Obrót handlowy nimi podlega ograniczeniom.

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
  2. ↑ Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-08-03] (ang.).
  3. ↑ Dactylorhiza. Tropicos.org. [dostęp 2015-12-13].
  4. ↑ a b c d Dactylorhiza Neck. ex Nevski. [w:] Plants of the World online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2022-06-28].
  5. ↑ a b c Charles J. Sheviak, Paul M. Catling, Susan J. Meades & Richard M. Bateman: Dactylorhiza Necker ex Nevski. [w:] Flora of North America [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-06-28].
  6. ↑ a b c d Anne and Simon Harrap: Orchids of Britain and Ireland. London: A&C Black Publishers Ltd, 2009, s. 273-275. ISBN 978-1-408-10571-9.
  7. ↑ Xinqi Chen, Stephan W. Gale & Phillip J. Cribb: Dactylorhiza Necker ex Nevski. [w:] Flora of China [on-line]. eFloras.org. [dostęp 2022-06-28].
  8. ↑ a b c d Zbigniew Mirek i inni, Vascular plants of Poland. An annotated checklist, Kraków: W. Szafer Institute of Botany, Polish Academy of Sciences, 2020, s. 68, ISBN 978-83-62975-45-7.
  9. ↑ a b David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 273. ISBN 978-1-107-11502-6.
  10. ↑ Helmut Baumann, Siegfried Künkele, Richard Lorenz: Storczyki Europy i obszarów sąsiednich. Warszawa: MULTICO Oficyna Wydawnicza, 2010, s. 206. ISBN 978-83-7073-698-9.
  11. ↑ Florida Museum of Natural History: Orchid Tree: a phylogeny of epiphytes (mostly) on the tree of life. [dostęp 2010-08-03]. (ang.).
  12. ↑ Genus Dactylorhiza Neck. ex Nevski. [w:] Germplasm Resources Information Network (GRIN) [on-line]. USDA. [dostęp 2022-06-29].
  13. ↑ a b Richard M. Bateman, Alexander R. M. Murphy, Peter M. Hollingsworth, Michelle L. Hart, Ian Denholm, Paula J. Rudall. Molecular and morphological phylogenetics of the digitate-tubered clade within subtribe Orchidinae s.s. (Orchidaceae: Orchideae). „Kew Bulletin”. 73, 2018. 

Media użyte na tej stronie

Wikispecies-logo.svg
Autor: (of code) -xfi-, Licencja: CC BY-SA 3.0
The Wikispecies logo created by Zephram Stark based on a concept design by Jeremykemp.
Dactylorhiza majalis 130508a.jpg
Autor: Bernd Haynold, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dactylorhiza majalis, Virngrund, Deutschland
Dactylorhiza sambucina 040531Bw.jpg
Autor: Strobilomyces, Licencja: CC BY-SA 3.0
Dactylorhiza sambucina (yellow and purple/red forms growing together) in Andorra.
Dactylorhiza incarnata 19.jpg
Autor: Joachim Lutz, Licencja: CC BY-SA 4.0
Fleischfarbenes Knabenkraut (Dactylorhiza incarnata), Karlsruhe/Kastenwört, 21.05.2017
Dactylorhiza maculata subsp. maculata 04.jpg
Autor: Dominicus Johannes Bergsma, Licencja: CC BY-SA 3.0
Orchis. (Dactylorhiza maculata subsp. maculata) Plant in the Netherlands is on the red list.