Kulczyba

Kulczyba
Ilustracja
Strychnos toxifera
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządastropodobne
Rządgoryczkowce
Rodzinaloganiowate
Rodzajkulczyba
Nazwa systematyczna
Strychnos Linnaeus
Sp. Pl. 189. 1 Mai 1753[3]
Typ nomenklatoryczny

S. nux-vomica L.[3]

Strychnos brasiliensis
Strychnos dalzellii var. lanceolaris

Kulczyba (Strychnos L.) – rodzaj roślin z rodziny loganiowatych Loganiaceae. Obejmuje ok. 190[2][4] lub 203[5] gatunki (najbardziej zróżnicowany rodzaj w obrębie rodziny[2]). Najwięcej gatunków występuje w Afryce równikowej, gdzie jest ich ok. 75[4], poza tym rodzaj obecny jest w Ameryce Środkowej i północnej oraz środkowej części Ameryki Południowej, w całej Afryce subsaharyjskiej, w Azji południowej i południowo-wschodniej, na Nowej Gwinei oraz w północnej i wschodniej Australii[5]. Większość gatunków występuje w nizinnych lasach równikowych[6], część rośnie na sawannach[7].

Rodzaj o największym znaczeniu ekonomicznym w rodzinie[6]. Rośliny te dostarczają silnie trujących alkaloidów takich jak strychnina i brucyna, używanych m.in. do trucia strzał (zob. kurara) i ryb[6][4] (niezależnie stosowane przez ludy miejscowe zarówno na Starym, jak i Nowym Świecie)[4]. Już w niewielkich dawkach powodują one paraliż mięśni i śmierć. Wykorzystywane są w trutkach na gryzonie[8]. W małych dawkach strychnina stymuluje ośrodkowy układ nerwowy i stosowana jest przy omdleniach, zatruciach eterem i chloroformem, poprawia też zdolność widzenia[8]. Podstawowym źródłem strychniny są nasiona kulczyby wroniego oka[4]. Mimo silnie trujących nasion sam miąższ owoców bywa nietoksyczny[4] i niektóre gatunki o większych i mniejszych owocach są jadalne (S. cocculoides, S. madagascariensis, S. pungens, S. spinosa[7]). Przypuszcza się, że owoce kulczyby mogły być wzmiankowane w Biblii jako owoce drzewa poznania dobra i zła[4] (jabłoń domowa dotarła do basenu Morza Śródziemnego dopiero ok. 1 tys. lat p.n.e.[9]). Rośliny te stosowane są także jako lecznicze. Drewno Strychnos colubrina stosowane jest przy ukąszeniach żmij[8], a wraz z korą do leczenia malarii[4]. Aborygeni w północnej Australii jadali owoce kulczyby i używali ich miąższu do leczenia chorób skóry[6]. Nasionami Strychnos potatorum pociera się od wewnątrz naczynia w celu użycia ich do klarowania wody pitnej[8]. Część gatunków wykorzystywana jest jako źródło drewna[4].

Morfologia

Nasiona kulczyby wronie oko
Strychnos colubrina
Strychnos colubrina
Pokrój
Liany, krzewy i drzewa (na sawannach do 10 m wysokości, w lasach równikowych osiągające co najmniej 20 m[6] lub 35 m[7] oraz do 100 cm pierśnicy[7]), z cierniami lub bez, często z wąsami czepnymi wyrastającymi w kątach liści[10], zwijającymi się, drewniejącymi i grubiejącymi w miejscu wygięcia[8]. Pędy nagie lub z włoskami pojedynczymi[6].
Liście
Naprzeciwległe[11], ogonkowe lub krótkoogonkowe[10], zwykle z wyraźnymi poduszeczkami liściowymi[7], z przylistkami zwykle zredukowanymi do wąskiego, orzęsionego rąbka łączącego nasady ogonków[10]. Blaszka liściowa pojedyncza, całobrzega[11], kształtu od okrągłego do wąskoeliptycznego[7]. Wiązki przewodzące drugiego rzędu w liczbie 3–7, łukowate, często wyraźne[10], oddzielające się blisko nasady blaszki[5]. Blszaka często skórzasta[7].
Kwiaty
Zwykle zebrane luźne lub gęste w kwiatostany wiechowate lub wierzchotkowate szczytowe lub wyrastające w kątach liści[6]. Przysadki łuskowate. Kwiaty są promieniste (czasem działki kielicha są nierównej wielkości[6]), 4 i 5-krotne, siedzące lub szypułkowe[10]. Kielich zrosłodziałkowy, z działkami mniej lub bardziej zodzielonymi[5]. Korona zrośnięta u dołu w krótszą lub dłuższą rurkę z rozpostartymi łatkami na szczycie[10]. Płatki koloru białego do żółtego, zielonkawe, rzadko pomarańczowe lub żółtobrązowe[6]. Pręciki przyrośnięte do rurki korony, krótsze lub dłuższe od niej, z nitkami cienkimi i różnego kształtu pylnikami (kulistymi do wąsko podługowatych). Zalążnia powstaje z dwóch owocolistków i zwykle jest dwukomorowa, rzadko z jedną komorą. W komorach z kilkoma lub licznymi zalążkami. Szyjka słupka walcowata, na końcu z główkowatym lub dwudzielnym znamieniem[10].
Owoce
Różnej wielkości, kuliste (zazwyczaj)[6] lub podługowate jagody, czerwone lub pomarańczowe po dojrzeniu (czasem żółte, zielone, brązowe lub czarne[6]). O skórce grubej[6] i twardej[5]. W środku zwykle z miąższem pomarańczowym, zawierającym pojedyncze do 15 nasion. Te duże (od 0,5 do 3 cm średnicy[7]), zwykle spłaszczone, koliste lub owalne w zarysie[10], czasem kulistawe[5], ze skórzastą łupiną[10]. Zarodek drobny[5].

Systematyka

Strychnos decussata
Strychnos madagascariensis
Strychnos potatorum
Strychnos psilosperma
Strychnos pungens
Strychnos wallichiana

Jeden z trzech rodzajów z plemienia Strychneae Dumort. wyróżnianego w obrębie rodziny loganiowatych Loganiaceae Martius. W obrębie rodzaju wyróżniano tradycyjnie 12 sekcji, ale nie są one monofiletyczne[6].

Wykaz gatunków[5]
  • Strychnos aculeata Soler.
  • Strychnos acuta Progel
  • Strychnos aenea A.W.Hill
  • Strychnos afzelii Gilg
  • Strychnos alvimiana Krukoff & Barneby
  • Strychnos amazonica Krukoff
  • Strychnos andamanensis A.W.Hill
  • Strychnos angolensis Gilg
  • Strychnos angustiflora Benth.
  • Strychnos araguaensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos asperula Sprague & Sandwith
  • Strychnos asterantha Leeuwenb.
  • Strychnos atlantica Krukoff & Barneby
  • Strychnos axillaris Colebr.
  • Strychnos bahiensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos barnhartiana Krukoff
  • Strychnos barteri Soler.
  • Strychnos benthamii C.B.Clarke
  • Strychnos bicolor Progel
  • Strychnos bifurcata Leeuwenb.
  • Strychnos boonei De Wild.
  • Strychnos borneensis Leenh.
  • Strychnos brachiata Ruiz & Pav.
  • Strychnos brachistantha Standl.
  • Strychnos brasiliensis (Spreng.) Mart.
  • Strychnos bredemeyeri (Schult.) Sprague & Sandwith
  • Strychnos campicola Gilg ex Leeuwenb.
  • Strychnos camptoneura Gilg & Busse
  • Strychnos canthioides Leeuwenb.
  • Strychnos castelnaeana Baill.
  • Strychnos cathayensis Merr.
  • Strychnos cayennensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos cerradoensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos chlorantha Progel
  • Strychnos chromatoxylon Leeuwenb.
  • Strychnos chrysophylla Gilg
  • Strychnos cocculoides Baker
  • Strychnos cogens Benth.
  • Strychnos colombiensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos colubrina L.
  • Strychnos congolana Gilg
  • Strychnos coriacea Thwaites
  • Strychnos croatii Krukoff & Barneby
  • Strychnos cuminodora Leeuwenb.
  • Strychnos cuniculina Leeuwenb.
  • Strychnos curtisii King & Gamble
  • Strychnos daclacensis C.K.Tran
  • Strychnos dale De Wild.
  • Strychnos dalzellii C.B.Clarke
  • Strychnos dantaensis Manoel, Carrijo & E.F.Guim.
  • Strychnos darienensis Seem.
  • Strychnos davidsei Krukoff & Barneby
  • Strychnos decussata (Pappe) Gilg
  • Strychnos densiflora Baill.
  • Strychnos diaboli Sandwith
  • Strychnos dinhensis Pierre ex Dop
  • Strychnos dinklagei Gilg
  • Strychnos diplotricha Leeuwenb.
  • Strychnos divaricans Ducke
  • Strychnos dolichothyrsa Gilg ex Onochie & Hepper
  • Strychnos duckei Krukoff & Monach.
  • Strychnos ecuadoriensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos elaeocarpa Gilg ex Leeuwenb.
  • Strychnos erichsonii R.H.Schomb. ex Progel
  • Strychnos eugeniifolia Monach.
  • Strychnos fallax Leeuwenb.
  • Strychnos fendleri Sprague & Sandwith
  • Strychnos flavescens King & Gamble
  • Strychnos floribunda Gilg
  • Strychnos froesii Ducke
  • Strychnos fulvotomentosa Gilg
  • Strychnos gardneri A.DC.
  • Strychnos gerrardii N.E.Br.
  • Strychnos glabra Sagot ex Progel
  • Strychnos gnetifolia Gilg ex Onochie & Hepper
  • Strychnos goiasensis Krukoff & Barneby
  • Strychnos gossweileri Exell
  • Strychnos grayi Griseb.
  • Strychnos gubleri G.Planch.
  • Strychnos guianensis (Aubl.) Mart.
  • Strychnos henningsii Gilg
  • Strychnos hirsuta Spruce ex Benth.
  • Strychnos icaja Baill.
  • Strychnos ignatii Bergius
  • Strychnos innocua Delile
  • Strychnos jacarepiensis Manoel & E.F.Guim.
  • Strychnos javariensis Krukoff
  • Strychnos jobertiana Baill.
  • Strychnos johnsonii Hutch. & M.B.Moss
  • Strychnos kasengaensis De Wild.
  • Strychnos krukoffiana Ducke
  • Strychnos lanata A.W.Hill
  • Strychnos lanceolaris Miq.
  • Strychnos ledermannii Gilg & Gilg-Ben.
  • Strychnos leenhoutsii Tirel
  • Strychnos lobelioides Krukoff & Barneby
  • Strychnos longicaudata Gilg
  • Strychnos lucens Baker
  • Strychnos lucida R.Br.
  • Strychnos luzonensis Elmer
  • Strychnos madagascariensis Poir.
  • Strychnos maingayi C.B.Clarke
  • Strychnos malacoclados C.H.Wright
  • Strychnos malacosperma Ducke & Fróes
  • Strychnos malchairii De Wild.
  • Strychnos matopensis S.Moore
  • Strychnos mattogrossensis S.Moore
  • Strychnos medeola Sagot ex Progel
  • Strychnos melanocarpa Gilg & Gilg-Ben.
  • Strychnos melastomatoides Gilg
  • Strychnos melinoniana Baill.
  • Strychnos mellodora S.Moore
  • Strychnos memecyloides S.Moore
  • Strychnos millepunctata Leeuwenb.
  • Strychnos mimfiensis Gilg ex Leeuwenb.
  • Strychnos minor Dennst.
  • Strychnos mitis S.Moore
  • Strychnos mitscherlichii M.R.Schomb.
  • Strychnos moandaensis De Wild.
  • Strychnos mostueoides Leeuwenb.
  • Strychnos myrtoides Gilg & Busse
  • Strychnos nana E.S.Brandão
  • Strychnos narcondamensis A.W.Hill
  • Strychnos ndengensis Pellegr.
  • Strychnos neglecta Krukoff & Barneby
  • Strychnos ngouniensis Pellegr.
  • Strychnos nicaraguensis Huft
  • Strychnos nigricans Progel
  • Strychnos nigritana Baker
  • Strychnos nitida G.Don
  • Strychnos nux-blanda A.W.Hill
  • Strychnos nux-vomica L. – kulczyba wronie oko
  • Strychnos odorata A.Chev.
  • Strychnos oiapocensis Fróes
  • Strychnos oleifolia A.W.Hill
  • Strychnos ovata A.W.Hill
  • Strychnos pachycarpa Ducke
  • Strychnos panamensis Seem.
  • Strychnos panganensis Gilg
  • Strychnos parviflora Spruce ex Benth.
  • Strychnos parvifolia A.DC.
  • Strychnos peckii B.L.Rob.
  • Strychnos penninervis A.Chev.
  • Strychnos pentantha Leeuwenb.
  • Strychnos phaeotricha Gilg
  • Strychnos poeppigii Progel
  • Strychnos polyantha Pierre ex Dop
  • Strychnos polytrichantha Gilg
  • Strychnos potatorum L.f.
  • Strychnos progeliana Krukoff & Barneby
  • Strychnos pseudoquina A.St.-Hil.
  • Strychnos psilosperma F.Muell.
  • Strychnos puberula McPherson
  • Strychnos pubiflora Krukoff
  • Strychnos pungens Soler.
  • Strychnos ramentifera Ducke
  • Strychnos recognita Krukoff & Barneby
  • Strychnos retinervis Leeuwenb.
  • Strychnos ridleyi King & Gamble
  • Strychnos romeu-belenii Krukoff & Barneby
  • Strychnos rondeletioides Spruce ex Benth.
  • Strychnos rubiginosa A.DC.
  • Strychnos rufa C.B.Clarke
  • Strychnos rupicola Pierre ex Dop
  • Strychnos samba P.A.Duvign.
  • Strychnos sandwithiana Krukoff & Barneby
  • Strychnos scheffleri Gilg
  • Strychnos schultesiana Krukoff
  • Strychnos schunkei Krukoff & Barneby
  • Strychnos setosa Krukoff & Barneby
  • Strychnos solerederi Gilg
  • Strychnos solimoesana Krukoff
  • Strychnos sonlaensis C.K.Tran
  • Strychnos soubrensis Hutch. & Dalziel
  • Strychnos spinosa Lam.
  • Strychnos splendens Gilg
  • Strychnos staudtii Gilg
  • Strychnos subcordata Spruce ex Benth.
  • Strychnos tabascana Sprague & Sandwith
  • Strychnos talbotiae S.Moore
  • Strychnos tarapotensis Sprague & Sandwith
  • Strychnos tchibangensis Pellegr.
  • Strychnos ternata Gilg ex Leeuwenb.
  • Strychnos tetragona A.W.Hill
  • Strychnos thorelii Pierre ex Dop
  • Strychnos tomentosa Benth.
  • Strychnos torresiana Krukoff & Monach.
  • Strychnos toxifera R.H.Schomb. ex Lindl.
  • Strychnos tricalysioides Hutch. & M.B.Moss
  • Strychnos trichocalyx A.W.Hill
  • Strychnos trichoneura Leeuwenb.
  • Strychnos tseasnum Krukoff & Barneby
  • Strychnos umbellata (Lour.) Merr.
  • Strychnos urceolata Leeuwenb.
  • Strychnos usambarensis Gilg ex Engl.
  • Strychnos vanprukii Craib
  • Strychnos variabilis De Wild.
  • Strychnos villosa A.W.Hill
  • Strychnos vitiensis A.W.Hill
  • Strychnos wallichiana Steud. ex A.DC.
  • Strychnos xantha Leeuwenb.
  • Strychnos xylophylla Gilg
  • Strychnos zenkeri Gilg ex Baker

Przypisy

  1. ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  2. ↑ a b c Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2021-03-04] (ang.).
  3. ↑ a b Strychnos. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2019-12-06].
  4. ↑ a b c d e f g h i David J. Mabberley: Mabberley's Plant-Book. Cambridge University Press, 2017, s. 890-891. ISBN 978-1-107-11502-6.
  5. ↑ a b c d e f g h Strychnos L.. W: Plants of the World Online [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
  6. ↑ a b c d e f g h i j k l m K. Kubitzki (red.): The Families and Genera of Vascular Plants. XV. Flowering Plants. Eudicots. Springer-Verlag, 2018, s. 517. ISBN 978-3-319-93604-8.
  7. ↑ a b c d e f g h Strychnos L.. W: Flora Zambesiaca [on-line]. Royal Botanic Gardens, Kew. [dostęp 2019-12-07].
  8. ↑ a b c d e Wielka Encyklopedia Przyrody. Rośliny kwiatowe 2. Warszawa: Muza SA, 1998, s. 162-163. ISBN 83-7079-778-4.
  9. ↑ Jonathan Roberts: Powab jabłka. Fascynujące dzieje owoców i warzyw. Warszawa: Świat Książki, 2003, s. 34. ISBN 83-7311-783-0.
  10. ↑ a b c d e f g h i Strychnos Linnaeus. W: Flora of China [on-line]. eFlora. Missouri Botanical Garden, St. Louis, MO & Harvard University Herbaria, Cambridge, MA.. [dostęp 2019-12-07].
  11. ↑ a b Heywood V. H., Brummitt R. K., Culham A., Seberg O.: Flowering plant families of the world. Ontario: Firely Books, 2007, s. 194-195. ISBN 1-55407-206-9.

Media użyte na tej stronie

Strychnos madagascariensis 2 (4350927134).jpg
(c) Ton Rulkens, CC BY-SA 2.0
The dried fruit pulp of Strychnos madagascariensis is an important food in times of hunger in Machaze district of Mozambique. Local name of the fruit: "Macuacua"; tree: "Mucuacua"
Strychnos psilosperma blooms.jpg
Autor: Mark Marathon, Licencja: CC BY-SA 4.0
Strychnos psilosperma flower
Strychnos nux-vomica 001.JPG
Autor: H. Zell, Licencja: CC BY-SA 3.0
Strychnos nux-vomica, Strychnine tree, seeds. Private collection, therefore not geocoded.
Strychnos dalzellii var. lanceolaris at Palappuzha (17).jpg
Autor: Vinayaraj, Licencja: CC BY-SA 4.0
Photos from Peravoor and around 2018 - by Vinayaraj
Strychnos toxifera - Köhler–s Medizinal-Pflanzen-267.jpg
Gift-Brechnuss. A Blatt und Blütenzweig, nat. Gr. 1 Blüte, vergrössert; 2 Staubblatt, vergrössert; 3 Narbe, vergrössert.
Strychnos pungens02.jpg
Autor: Maria Langner, Licencja: CC BY-SA 4.0
Strychnos pungens - Loskop Dam Nature Reserve near Groblersdal, South Africa
Strychnos potatorum 05.jpg
Autor: Vinayaraj, Licencja: CC BY-SA 4.0
Strychnos potatorum
Strychnos decussata 1c.JPG
Autor: Consultaplantas, Licencja: CC BY-SA 4.0
Jardín Botánico de Barcelona.
Strychnos colubrina 07.JPG
Autor: Vinayaraj, Licencja: CC BY-SA 3.0
Strychnos colubrina