Kult cara Mikołaja II i jego rodziny

Ikona przedstawiająca carską rodzinę

Kult Mikołaja II i jego rodziny funkcjonuje oficjalnie w Rosyjskim Kościele Prawosławnym od momentu kanonizacji ostatniego cara, jego żony Aleksandry Fiodorowny, syna Aleksego oraz córek Olgi, Tatiany, Marii i Anastazji. Miała ona miejsce 20 sierpnia 2000. Wszyscy członkowie rodziny carskiej zostali uznani za świętych cierpiętników^[a] carskich (ros. Царственные страстотерпцы) i włączeni do Soboru Świętych Nowomęczenników i Wyznawców Rosyjskich. Nieformalne formy czci ostatniego cara i jego bliskich były odnotowywane jeszcze przed tą datą. Kanonizacja wzbudziła jednak żywe kontrowersje i była szeroko dyskutowana przez teologów prawosławnych.

Kult Mikołaja II przybiera, obok form typowych dla prawosławnego oddawania czci świętym (pisanie i kult ikon, publiczne nabożeństwa), także formy krytykowane przez prawosławną hierarchię – nadawanie carowi niekanonicznych tytułów oraz wezwanie do pokuty całego narodu rosyjskiego za jego zabójstwo.

W 1981 Mikołaja II, jego rodzinę i służących kanonizował niekanoniczny^[b] Rosyjski Kościół Prawosławny poza granicami Rosji, sankcjonując tym samym kult powszechny wśród rosyjskiej białej emigracji.

Nieformalny kult

W ZSRR i Rosji

W ocenie niektórych autorów nieformalny kult Mikołaja II i jego rodziny zapoczątkował jeszcze patriarcha moskiewski i całej Rusi Tichon. 21 lipca 1918, w czasie Świętej Liturgii w soborze Kazańskiej Ikony Matki Bożej w Moskwie oznajmił on wiernym o rozstrzelaniu ostatniego cara^[c]. Tichon stwierdził, że abdykując, Mikołaj II działał z miłości do Rosji i dla jej dobra, podkreślał także, że były car nie opuścił kraju, lecz pragnął cierpieć razem z nim i pogodził się ze swoim losem, nie podejmując żadnych działań na rzecz jego poprawy^[1].

Według oficjalnego stanowiska Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego wypowiedź Tichona można interpretować jako przyzwolenie na kult Mikołaja II^[2]. Zaczął on od tego momentu funkcjonować wśród prawosławnych mieszkańców ZSRR. Wielu z nich umieszczało fotografie Romanowów obok ikon w swoich domach, pojawiły się także pierwsze, jeszcze niekanoniczne, ich ikony^[1]. Z czasem zaczęły być one spotykane także w cerkwiach^[3]. Czcicielem rodziny carskiej był uznany następnie za świętego biskup Atanazy (Sacharow) (zm. 1962)^[4].

W Jekaterynburgu miejscami nieformalnego kultu stały się miejsce rozstrzelania Mikołaja II i jego rodziny^[5] oraz uroczysko Ganina Jama, gdzie Czeka ukryła ich szczątki^[6]. 16 lipca 1989 na miejscu zniszczonego domu Ipatiewa, miejsca przetrzymywania Romanowów w Jekaterynburgu, odbył się spontaniczny molebień do „męczenników carskich”. Wielu jego uczestników zostało pobitych i aresztowanych przez miejscowe władze. Mimo tego następnego dnia w tym samym miejscu zebrały się tysiące wiernych, zaś dwóch duchownych odprawiło nabożeństwo pokutne^[5]. 18 sierpnia 1990 na miejscu domu Ipatiewa wzniesiono pierwszy krzyż, przy którym wierni zbierali się w celu wspólnej modlitwy. Krzyż ten był kilkakrotnie niszczony przez nieznanych sprawców, a następnie wznoszony ponownie. 5 października 1990, według wiernych będących świadkami tego wydarzenia, w momencie stawiania nowego, metalowego krzyża, z nieba w jego kierunku spłynęło nadnaturalne światło^[5]. Rok później, w rocznicę zabójstwa Mikołaja II i jego rodziny przez Jekaterynburg przeszła procesja, zakończona odprawioną przez arcybiskupa jekaterynburskiego i kurgańskiego Melchizedeka wielką panichidą. Hierarcha ten wspominał opisywane wydarzenie jako początek jawnego, odbywającego się za zgodą Cerkwi, kultu ostatniego cara^[5]. 25 stycznia 1993 arcybiskup Melchizedek stwierdził publicznie, że Mikołaj II i jego rodzina są czczeni lokalnie w Jekaterynburgu, chociaż ich świętości nie potwierdził dotąd Rosyjski Kościół Prawosławny. 17 lipca tego samego roku po raz pierwszy odprawiono Świętą Liturgię w miejscu tajnego pochówku Romanowów^[5]. Również w 1993 Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego pobłogosławił projekt wzniesienia cerkwi na miejscu domu Ipatiewa, wymieniając wśród grzechów narodu rosyjskiego także carobójstwo^[5].

Wśród Rosjan na emigracji

(c) G. Debognies z niderlandzkiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0

Cerkiew św. Hioba w Brukseli

Przekonanie, że zamordowany car i jego rodzina powinni zostać uznani za świętych, było obecne w środowisku rosyjskich emigrantów od lat 30. XX wieku^[7]. W 1938 w Brukseli wzniesiono cerkiew św. Hioba, poświęconą w 1950 przez zwierzchnika Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego poza granicami Rosji, metropolitę Anastazego. W obiekcie tym przechowywane są przedmioty należące do zamordowanych członków rodziny carskiej, traktowane jak relikwie^[8].

O istnieniu szeroko rozpowszechnionego kultu cara Mikołaja II wśród Rosjan przebywających na emigracji mówił w wywiadzie w 1991 zwierzchnik struktur Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w Wielkiej Brytanii, metropolita suroski Antoni^[9].

Kanonizacja

Serbski Kościół Prawosławny

Według niektórych źródeł^[3] Mikołaja II i jego rodzinę kanonizował Serbski Kościół Prawosławny. Miało to wynikać ze szczególnego kultu, jakim postać ostatniego cara Rosji darzyli prawosławni Serbowie. Wydana przez monaster Spotkania Włodzimierskiej Ikony Matki Bożej w Moskwie broszura poświęcona carowi informuje, że kwestia uznania Mikołaja II za świętego została po raz pierwszy podjęta przez Serbski Kościół Prawosławny w 1938, z inicjatywy miejscowej emigracji rosyjskiej, nie stwierdza jednak, jaką podjęto w tej kwestii decyzję^[10]. Rosyjski teolog prawosławny Aleksiej Osipow zaprzecza, jakoby Patriarchat Serbski kanonizował Mikołaja II i jego rodzinę^[11].

Rosyjski Kościół Prawosławny poza granicami Rosji

Rosyjski Kościół Prawosławny poza granicami Rosji kanonizował Mikołaja II i jego rodzinę jako nowomęczenników w 1981. Do grona świętych zaliczył także ich służących^[12] Annę Diemidową, Aleksieja Truppa i Jewgienija Botkina, chociaż niektórzy z nich nie byli wyznania prawosławnego^[2]. Kanonizacji tej niemal do ostatniej chwili towarzyszyły kontrowersje, miała ona zarówno zwolenników, jak i przeciwników^[7].

Rosyjski Kościół Prawosławny

Przebieg procesu kanonizacyjnego

Metropolita kruticki i kołomieński Juwenaliusz przewodniczył Synodalnej Komisji ds. Kanonizacji w czasie prowadzenia przez nią prac nad uznaniem świętości rodziny ostatniego cara

Wniosek o kanonizację Mikołaja II i jego rodziny przedstawiła Soborowi Biskupów Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego Synodalna Komisja ds. Kanonizacji, kierowana przez metropolitę krutickiego i kołomieńskiego Juwenaliusza, w lutym 1997. Komisja ds. Kanonizacji prowadziła wstępne badania nad życiem i wysiłkami ascetycznymi (cs. podwigi) Romanowów od 1992, gdy otrzymała stosowne polecenie Soboru Biskupów. Odrębna komisja, powołana specjalnie do tego celu, zajęła się zbadaniem dokumentów dotyczących okoliczności śmierci i pochówku Romanowów. Efekty prac przedstawił metropolita Juwenaliusz na kolejnym Soborze Biskupów. W 1997 wydano również drukiem zbiór dokumentów związanych z dotychczasowymi badaniami nad życiem Romanowów^[13]. O ile wątpliwości nie budziła kwestia kanonizacji dzieci Mikołaja II, jako niewinnych ofiar morderstwa, część biskupów stanowczo sprzeciwiała się perspektywie uznania za świętych samego cara i jego żony. Arcybiskup niżnonowogrodzki i arzamaski Mikołaj podkreślał, że właśnie Mikołaj II sprzeciwiał się reformom w Rosyjskim Kościele Prawosławnym na początku XX w., uniemożliwił m.in. zwołanie w 1906 Soboru Lokalnego^[13]. Przeciwnicy kanonizacji twierdzili także, że abdykacja Mikołaja II przyczyniła się do wybuchu w Rosji wojny domowej^[13] – było to powtórzenie stanowiska zmarłego w 1995 metropolity petersburskiego i ładoskiego Jana^[11].

W latach poprzedzających kanonizację Mikołaja II pojawił się szereg informacji o cudach, do jakich miało dojść dzięki jego modlitewnemu wstawiennictwu^[3]. Miały one charakter uzdrowień, ocalenia rodzin przed rozpadem lub uchronienia mienia cerkiewnego przed członkami niekanonicznych związków wyznaniowych^[2]. Ważność tych cudów potwierdzał metropolita kruticki i kołomieński Juwenaliusz, podkreślając przede wszystkim przypadek niewyjaśnionego wyciekania mirry z ikony Mikołaja II^[14] oraz pojawiania się na ikonicznych wizerunkach Romanowów krwawych znamion^[2]. Po 1991, a przed oficjalną decyzją o uznaniu ostatniego cara za świętego, mimo niepotwierdzenia jego kultu przez Cerkiew wielu kapłanów odprawiało nabożeństwa z modlitwami do niego, zaś media cerkiewne wspominały go jak świętego. Niekanoniczną ikonę rodziny carskiej przewieziono na Athos^[11]. Kult cara był rozpowszechniony wśród świeckich prawosławnych^[3].

Argumenty przeciwników kanonizacji

Kwestia kanonizacji budziła żywe kontrowersje. Aleksiej Osipow wymienia podstawowe argumenty jej przeciwników^[11]:

1. Mikołaj II jako car-samowładca nie miał prawa abdykować, ani tym bardziej podjąć takiej decyzji w imieniu małoletniego syna. Był to z jego strony wielki grzech, zawierający w sobie wyrzeczenie się daru łaski bożej, przekazanego w momencie koronacji. Poprzez swoją abdykację Mikołaj II zniszczył w Rosji samowładztwo, jeden z tradycyjnych filarów państwa rosyjskiego, uświęcony przez tradycję i Cerkiew.
2. Mikołaj II nie zlikwidował instytucji Świątobliwego Synodu Rządzącego, zgadzając się tym samym na dalsze kierowanie Cerkwią przez świeckich oberprokuratorów – takiego ustroju cerkiewnego nie przewidują prawosławne kanony. Co więcej, tolerował interwencje innych osób (m.in. Rasputina) w życie wewnętrzne Rosyjskiego Kościoła. Ponadto w wyniku jego reform z lat 1905–1906 poprawiła się sytuacja wszystkich działających w Rosji związków wyznaniowych, poza Rosyjskim Kościołem Prawosławnym, który nadal pozostawał pod całkowitą kontrolą państwa, nie uzyskawszy zgody na zwołanie Soboru Lokalnego i wybór patriarchy^[d].
3. Reformy Mikołaja II, wprowadzone w życie po rewolucji 1905, doprowadziły do dyskredytacji prawosławia i samowładztwa, rozwoju zapożyczonych z zachodu idei mistycyzmu, okultyzmu, liberalizmu, antyklerykalizmu, antymonarchizmu i ateizmu, przyczyniły się do upadku moralności.
4. Mikołaj II i jego rodzina nie zerwali kontaktów z Rasputinem do samej jego śmierci, chociaż wywoływały one w społeczeństwie rosnące zgorszenie, a szereg osób z otoczenia cara (w tym duchownych, m.in. kanonizowani w 1992 metropolita Włodzimierz (Bogojawleński) i mniszka Elżbieta, siostra carycy), polityków, członków rodu Romanowów wskazywał władcy na ten fakt i apelował o usunięcie Rasputina z dworu.
5. Religijność rodziny carskiej, mimo zachowania form typowych dla prawosławia, miała charakter „międzywyznaniowego mistycyzmu”. Romanowowie utrzymywali jedynie oficjalne kontakty z hierarchami i kapłanami Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, przyjmowali natomiast na dworze i głęboko szanowali francuskiego spirytystę Philippe’a, następnie zaś Rasputina. Mieli również związki z masonerią; car rzadko czytał Biblię, nigdy nie sięgał po teksty Ojców Kościoła. Skłonność Mikołaja II do fatalizmu nakazuje wątpić w jego pełne zrozumienie prawd wiary prawosławnej.
6. W liście do matki, Marii Fiodorowny, Mikołaj II pisał, iż nie jest w stanie wybaczyć generałowi Ruzskiemu, co jest postępowaniem niewłaściwym z punktu widzenia etyki chrześcijańskiej.

Opisywane zjawiska były krytykowane za życia cara przez duchownych uznanych następnie za świętych prawosławnych (Hilarion (Troicki) pisał o „poniżeniu Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego” w ostatnich latach Imperium Rosyjskiego, Jan Kronsztadzki o upadku moralnym wywołanym reformami po rewolucji 1905^[11]).

Osipow zarzucał również zwolennikom kanonizacji nadawanie jej politycznego charakteru, podkreślając, że śmierć Mikołaja II nie nastąpiła w czasie prześladowań za wiarę, lecz została mu zadana przez przeciwników politycznych; sama śmierć wskutek zabójstwa nie jest podstawą dla kanonizacji. W jego ocenie także pełna pokory i pokuty postawa byłego cara i jego rodziny przed śmiercią nie wystarczy dla uznania ich świętości, ponieważ wielu ludzi w obliczu nieszczęścia przyjmuje podobną^[11]. Teolog odrzuca popularne twierdzenie o przyjęciu przez Mikołaja II dobrowolnego męczeństwa za swój naród, nadmieniając, że car dopuszczał możliwość wyjazdu za granicę, a następnie spokojnego życia na Krymie po zakończeniu walk wewnętrznych w Rosji^[11]. Podkreśla także, że cuda przypisywane wstawiennictwu rodziny carskiej nie zostały potwierdzone przez Cerkiew, zaś żaden z kanonizowanych duchownych, znający cara za życia, nie wyraził wówczas poglądu o jego świętości^[11].

Argumenty zwolenników kanonizacji

Przyczyny, dla których Synodalna Komisja ds. Kanonizacji uznała Mikołaja II za godnego zaliczenia w poczet świętych wymienił metropolita kruticki i kołomieński Juwenaliusz^[2]:

• Mikołaj II zginął z rąk przeciwników politycznych, lecz w okresie uwięzienia czerpał siłę z wiary prawosławnej. Rosyjski Kościół Prawosławny w przeszłości dokonywał już kanonizacji w podobnych przypadkach – takim świętym nadaje się tytuł cierpiętników.
• Polityka wyznaniowa Mikołaja II stanowiła kontynuację działań jego poprzedników, jednak właśnie w okresie jego rządów hierarchia cerkiewna podjęła kwestię organizacji Soboru Lokalnego, o czym nie było mowy w ciągu poprzednich dwóch stuleci.
• Mikołaj II współfinansował budowę nowych cerkwi i monasterów (w czasie jego panowania otwarto 250 klasztorów), także poza granicami Rosji, uczestniczył w uroczystościach cerkiewnych.
• Rodzina Mikołaja II wyróżniała się swoją pobożnością. W duchu prawosławnych wychowywały się dzieci cara i carycy. Ich religijność wykraczała poza zwykłe zachowywanie tradycji – wiadomo o ich regularnym uczestnictwie w nabożeństwach, corocznych rekolekcjach, pielgrzymkach do cudownych ikon i relikwii, odprawianiu specjalnie dla nich nabożeństw w soborze Fiodorowskiej Ikony Matki Bożej w Carskim Siole.
• Pobożność Mikołaja II sprawiła, że w czasie jego panowania doszło do większej liczby kanonizacji świętych, niż w ciągu poprzednich dwustu lat. Car osobiście czynił starania na rzecz kanonizacji Serafina z Sarowa, Joazafa z Biełgorodu i Jana z Tobolska.
• Jako władca Mikołaj II kierował się zasadami moralnymi wynikającymi z nauczania Kościoła prawosławnego. Wbrew rozpowszechnionej opinii nie nakazał strzelać do uczestników manifestacji kierowanej przez Gieorgija Gapona (tzw. Krwawa niedziela w Petersburgu), również jego działania w czasie I wojny światowej wynikały z poczucia obowiązku przed Bogiem i narodem.
• Abdykacja Mikołaja II nie może być porównywana ze zrzeczeniem się godności duchownej, gdyż prawo kanoniczne nie mówi o konsekwencjach zrzeczenia się władzy świeckiej. Wydarzenie to należy oceniać w szerszym społeczno-politycznym kontekście. Podpisując akt abdykacji, car nie miał zamiaru doprowadzić do wojny domowej, a wręcz obawiał się, że wywoła ją, jeśli odmówi.
• Nieliczne osoby znające prywatnie rodzinę carską podkreślały wzajemną miłość i zgodę jej członków.
• Rodzina carska nawiązała bliskie kontakty z Rasputinem, gdyż wierzyła każdemu, kto mógłby pomóc cierpiącemu na hemofilię Aleksemu Nikołajewiczowi. Mikołaj II nie był bezkrytyczny wobec Rasputina, ulegał jednak w tej kwestii wpływom żony, poszukującej wszędzie ratunku dla syna. Nie ma jednak dowodów, by stosunki między Rasputinem a Romanowami przybrały naganne z punktu widzenia Cerkwi formy.
• Życie Romanowów w miesiącach odosobnienia cechowała głęboka pobożność; to ona pozwoliła Mikołajowi II z pokorą przyjmować zmianę swojego położenia, a w konsekwencji także nieuchronną śmierć.
• Głębokie przywiązanie do wiary cechowało nie tylko Mikołaja II, ale i jego żonę i dzieci. Aleksandra Fiodorowna oraz jej dwie starsze córki Olga i Tatiana w czasie I wojny światowej dobrowolnie podjęły pracę sióstr miłosierdzia.

Komisja ds. Kanonizacji podkreślała, że wnioskując o ogłoszenie świętym Mikołaja II nie chce angażować się w politykę i uświęcać ustroju monarchicznego jako takiego^[2].

Sobór Biskupów nie rozstrzygnął kwestii kanonizacji Mikołaja II i jego rodziny i zdecydował o przeniesieniu dyskusji w ten sprawie na planowany na rok 2000 Sobór Lokalny. Z nieznanych powodów sobór ten nie został zwołany – w projektowanym terminie odbył się jedynie kolejny Sobór Biskupów. Mimo wcześniejszych ustaleń, hierarchowie podjęli na nowo dyskusję o kanonizacji ostatniego cara i zdecydowali o uznaniu go za świętego, razem z całą najbliższą rodziną. Metropolita niżnonowogrodzki Mikołaj nie był obecny na soborze z powodu choroby^[13]. Jako jedyny wątpliwości w kwestii świętości ostatniego cara wyrażał jeden z hierarchów z eparchii na zachodzie Ukrainy^[3]. Ostatecznie jednak akt kanonizacji został przyjęty jednogłośnie, w jawnym głosowaniu, 14 sierpnia 2000^[3].

Ceremonia kanonizacji miała miejsce 20 sierpnia 2000. Rodzina carska została kanonizowana razem z grupą 860^[3] męczenników i wyznawców rosyjskich żyjących w XX wieku. W oficjalnym uzasadnieniu tej decyzji zapisano, iż Mikołaj II i jego rodzina szczerze dążyli do kierowania się w życiu zasadami ewangelicznymi, zaś „zwyciężające zło światło wiary Chrystusowej” uwidoczniło się w cierpieniach rodziny carskiej w czasie przyjmowanego z pokorą uwięzienia, a następnie męczeńskiej śmierci^[13]. Decyzja Soboru Biskupów była szeroko komentowana w środkach masowego przekazu^[3].

Istnieją informacje, jakoby rodzina carska była już przed 2000 czczona lokalnie^[e] w eparchiach jekaterynburskiej, odeskiej, tulczyńskiej, briańskiej i ługańskiej^[3]. Informacjom tym zaprzecza Aleksiej Osipow^[11].

Jak pisał Osipow, dyskusje wokół kanonizacji Mikołaja II nie miały merytorycznego charakteru; zwolennicy kanonizacji wywierali jawny nacisk na odpowiednie organy cerkiewne, by ostatni car został ogłoszony świętym. W ich wypowiedziach padały nawet oskarżenia osób o innych poglądach o herezję^[11]. Z kolei metropolita kruticki i kołomieński Juwenaliusz twierdził, że jedyny nacisk na Cerkiew miał charakter moralny. Podkreślił, że w ciągu trzech lat (1997–2000) przedstawiciele Kościoła otrzymali 22 873 prośby od wiernych z Rosji i zza granicy, by uznać ostatniego cara za świętego^[14].

Rosyjski Kościół Prawosławny nie kanonizował służących rodziny carskiej, towarzyszących jej w okresie uwięzienia i rozstrzelanych razem z nią. Decyzję tę uargumentowano brakiem dostatecznych dowodów pobożnego życia służących oraz brakiem świadectw o funkcjonowaniu ich nieformalnego kultu czy częstego wspominania ich w modlitwach przez wiernych^[2]. W 2016 r. kanonizowano natomiast nadwornego lekarza Mikołaja II Jewgienija Botkina^[15].

Kult

Główne ośrodki

Cerkiew na Krwi w Jekaterynburgu

• Ośrodkiem kultu Mikołaja II i jego rodziny jest Jekaterynburg – miejsce ich ostatniego uwięzienia i śmierci. Na miejscu domu, gdzie była rodzina carska była przetrzymywana w ostatnich miesiącach życia, a następnie została stracona, wzniesiono cerkiew Wszystkich Świętych w Ziemi Rosyjskich Jaśniejących zwaną cerkwią na Krwi^[5].
• Na miejscu pierwszego pochówku Romanowów w uroczysku Ganina Jama powstał monaster Świętych Cierpiętników Carskich^[6].
• W cerkwi św. Mikołaja przy ulicy Bułatnikowskij projezd w Moskwie znajduje się ikona Romanowów, z której miała dwukrotnie (w 2002 i 2003) w niewytłumaczony sposób wydzielać się mirra^[16]. Taki sam wizerunek znajduje się w cerkwi św. Mikołaja w Moskwie przy ulicy Bolszaja Ordynka^[17]. Kult Mikołaja II i jego rodziny jeszcze przed ich formalną kanonizacją funkcjonował w cerkwi Wniebowstąpienia Pańskiego w moskiewskim rejonie Basmannym^[18] .

Szczególne praktyki

Ogólnonarodowa pokuta za carobójstwo

W 1993 Rosyjski Kościół Prawosławny wydał list pasterski, w którym jego najwyżsi hierarchowie „w imieniu zmarłych i żywych dzieci Cerkwi” ogłosili skruchę przed Bogiem i ludźmi z powodu grzechu carobójstwa. Stwierdzając, że grzech ten stanowił przekroczenie zarówno prawa boskiego, jak i ludzkiego, podkreślali, że trwa on w „duszy narodu”. Wezwali do skruchy wszystkich Rosjan, niezależnie od poglądów politycznych, ocen historii, stosunku do monarchii i do postaci Mikołaja II^[19]. Podobny apel został powtórzony w 1998^[19].

Wezwania do ogólnonarodowej pokuty za carobójstwo, przekonanie, iż cały naród rosyjski musi w szczególny sposób wyrazić żal z powodu doprowadzenia do śmierci ostatniego cara stały się praktyką charakterystyczną dla kultu ostatniego cara^[11]. W praktykach tego typu brali udział duchowni Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego^[20], jak również duchowieństwo niekanonicznych związków wyznaniowych powołujących się na tradycję prawosławną^[21]. Jawne wezwania do nich są dostrzegalne od 2004^[19]. Masowe akty pokuty odbywają się w miejscowości Tajninskoje pod Moskwą (co miesiąc co najmniej od 1998^[21]), przy pomniku Mikołaja II, jak również w innych miejscowościach Federacji Rosyjskiej^[19]. Według organizatorów tego typu wydarzeń cały naród rosyjski został przeklęty w momencie zabójstwa cara i nie zdejmie z siebie tej klątwy (będzie ona przechodziła z pokolenia na pokolenie), dopóki wspólnie nie wyrazi skruchy za ten czyn^[19]. Zwolennicy masowej pokuty często powołują się na słowa patriarchy moskiewskiego i całej Rusi Tichona oraz biskupa San Francisco Jana wzywających do „osądzenia” zabójstwa cara^[19].

W 2005 Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego stwierdził, że listy z 1993 i 1998 to wystarczające formy wyrażenia skruchy z powodu carobójstwa i organizowanie kolejnych masowych aktów pokuty jest niecelowe^[19]. Negatywne opinie o nich wyrażali również indywidualnie patriarcha moskiewski i całej Rusi Aleksy II^[19], metropolita woroneski i borysoglebski Sergiusz^[20], metropolita kijowski i całej Ukrainy Włodzimierz^[19], arcybiskup lwowski i halicki Augustyn^[19]. Również Osipow pisał o niekanoniczności tego typu aktów, gdyż ludzie, którzy nie mieli żadnego wpływu na śmierć cara nie powinni uważać siebie za winnych tego wydarzenia ani pokutować z tego powodu^[11]. Ks. Aleksandr Usatow pisał, iż prawosławna tradycja nie nakazuje pokutować za cudze grzechy, a jedynie modlić się w intencji innych osób, by ich winy zostały odpuszczone. Dotyczy to przy tym jedynie prawosławnych chrześcijan, którzy przed śmiercią starali się odpokutować za własne grzechy. Przekonanie o przejmowaniu przez kolejne pokolenia odpowiedzialności za winy przodków nie daje się pogodzić z nauką Cerkwi^[f][19]. Zdaniem tego samego autora słowa prawosławnych hierarchów przywoływane jako wezwania do pokuty są nadinterpretowane. Zarówno patriarcha Tichon, jak i biskup Jan w jego ocenie oczekiwali od wiernych jedynie moralnego potępienia zabójstwa cara (podobnie, jak każdego innego zabójstwa)^[19]. Również list Cerkwi z 1993 dotyczył jego zdaniem wyłącznie tych wiernych, którzy w dowolny sposób mieli związek ze śmiercią cara lub np. usprawiedliwiali ją^[19]. Formą pokuty za zabójstwo cara jest już fakt uznania jego świętości przez Sobór Biskupów w 2000^[19].

Święty Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego stwierdził również w 2005, że niedopuszczalne jest łączenie kultu Mikołaja II z głoszeniem, iż jedyną uprawnioną formą ustroju politycznego jest w Rosji monarchia^[19].

Tytulatura

Oficjalny tytuł nadany Mikołajowi II w momencie kanonizacji brzmi święty carski cierpiętnik. To samo odnosi się również do pozostałych członków jego rodziny^[3]. Mimo tego w mediach, także związanych z Cerkwią, spotyka się niewłaściwe w tym kontekście posługiwanie się tytułem świętego męczennika^[16].

W modlitwach i tekstach paraliturgicznych (jak również w drukowanych żywotach i innych źródłach), niezatwierdzonych przez odpowiednie organy Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego, Mikołaj II bywa określany przy pomocy innych tytułów uznawanych przez teologów prawosławnych za wątpliwe lub całkowicie niewłaściwe^[11]. Jeszcze przed kanonizacją w kontekście tym pojawiały się tytuły car-odkupiciel, pierwszy świecki w ziemskiej Cerkwi, pierwszy orędownik Rusi Niebieskiej przed Tronem Wszechmogącego^[11]. Spotykane są również formuły wielkomęczennik^[22]

Relikwie

Rosyjski Kościół Prawosławny nie uznaje autentyczności szczątków Romanowów wydobytych z mogiły w uroczysku Ganina Jama, mimo faktu, że zostały one przebadane przez rosyjskich i zagranicznych antropologów, którzy potwierdzili tożsamość zabitych^[23]. W związku z tym szczątki wydobyte z grobu i pochowane ponownie w soborze Świętych Piotra i Pawła w Petersburgu nie mogą być traktowane jako święte relikwie^[13].

Uwagi

Przypisy