Kult obrazów

Starobabilońska plakietka przedstawiająca boginię Isztar
Pantokrator, obraz Chrystusa z bazyliki Hagia Sophia
Katolicy modlący się przed obrazem Matki Boskiej Częstochowskiej
Obraz bogini Lakszmi używany do kultu w hinduizmie

Kult obrazów, kult wizerunków, ikonolatria – element kultu religijnego większości religii przejawiający się wykorzystaniem materialnych wytworów kultury – sztuk plastycznych – w różnorakich przejawach indywidualnego i grupowego życia religijnego. W węższym, ale powszechniejszym rozumieniu termin odnosi się do elementu doktryny chrześcijańskiej.

Religioznawstwo

Istnieją następujące zasadnicze powody wykorzystania sztuk plastycznych w religii:

  • psychologiczny – wynikający z potrzeby materializacji wyobrażeń religijnych
  • dydaktyczny – wynikający w potrzeby utrwalania i przybliżania treści religijnych
  • kultyczny – wynikający z potrzeby złożenia ofiary religijnej – w tym wypadku wytworu plastycznego

Cechami charakterystycznymi wykorzystania dzieł plastycznych w kulcie religijnym są: pierwszeństwo treści dzieła nad jego formą oraz wtórne znaczenia dzieła wobec istoty kultu, to znaczy, że w żadnej religii przedmiot wiary nie jest wytworem plastycznym[1].

Kult obrazów (wizerunków) znany jest od najdawniejszej starożytności (Egipt, Mezopotamia, Grecja, Rzym) i obecny w różnych formach jest we wszystkich nurtach religijnych (religie plemienne, pogaństwo, hinduizm, buddyzm, chrześcijaństwo). Część religii monoteistycznych sprzeciwia się jednak temu elementowi kultu religijnego.

Chrześcijaństwo

Spór o cześć obrazów (ikonoklazm), który trwał w VIII i IX wieku w Bizancjum i państwie Franków ukształtował zasadniczy stosunek religii chrześcijańskiej do obrazów i innych dzieł plastycznych. Ostateczne rozstrzygnięcie w tej sprawie wydał Sobór nicejski II w 787 roku powiołując się m.in. na Bazylego Wielkiego:

Orzekamy z całą dokładnością i zgodnie, że przedmiotem kultu nie tylko powinny być wizerunki drogocennego i ożywiającego Krzyża, ale tak samo czcigodne i święte obrazy malowane, ułożone w mozaikę lub innym sposobem wykonane, które ze czcią umieszcza się w kościołach, na sprzęcie liturgicznym, na szatach, na ścianach czy na desce, w domach czy przy drogach z wyobrażeniami Pana naszego Jezusa Chrystusa, Boga i Zbawcy, świętej Bogarodzicy, godnych czci Aniołów oraz wszystkich świętych i świątobliwych mężów. (...) „Kult bowiem obrazu skierowany jest do wzoru”, a kto składa hołd obrazowi, ten go składa Istocie, którą obraz przedstawia.

Sobór Nicejski II[2]

Sobór podkreślił jednak, że kult obrazów może odnosić się jedynie do osoby przedstawionej na obrazie, a nie do samego obrazu. Ustalono wówczas także zasady tworzenia ikon, wykluczające dowolność i zezwalające na "pisanie" (gr. περιγράϕω, perigrapho) obrazów tylko osobom duchownym. Postacie na ikonach powinny mieć duże szerokie oczy, całe ciało osłonięte odzieniem – jedynie odsłonięte twarze i czasem dłonie. Figury miał okalać czarny kontur, karnacja postaci winna być ciemna, święci mieli posiadać długie brody, schematycznie zarysowane szaty nie powinny uwidaczniać kośćca, powinien być stosowany umowny światłocień.

Stanowisko soboru nicejskiego uznają wspólnie katolicy[3] i prawosławni[4][5][6]. W związku ze sporem Franków z Bizancjum stanowisko to powtórzone zostało przez sobór konstantynopolitański IV, a po podziale chrześcijaństwa i reformacji przez rzymskokatolicki sobór trydencki[7]. W odróżnieniu jednak od prawosławia katolicyzm oprócz kultu obrazów dopuścił również w kulcie rzeźby i płaskorzeźby oraz pozwolił na daleko idącą dowolność artystyczną w tworzeniu wizerunków. Prawosławie zaś dopuszcza jedynie kult obrazów (ikon) tworzonych zgodnie z zasadami soboru nicejskiego II, które według tej interpretacji są pisane, nie malowane[8].

W praktyce Kościół katolicki w obrębie tzw. pobożności ludowej dopuszcza również szczególne traktowanie samych obrazów (zwyczaj całowania lub dotykania świętych obrazów, świętych miejsc, relikwii lub świętych przedmiotów, urządzania pielgrzymek i procesji, przebywania pewnej drogi "w sposób szczególny", a mianowicie boso lub na kolanach, składania ofiar, świec i wotów, noszenia wyróżniających strojów, klękania i leżenia twarzą do ziemi, noszenia medalików i znaków wiary)[9][10].

Odrzucanie

Pomijając poglądy areligijne, wykorzystanie dzieł plastycznych w kulcie negowane jest w niektórych religiach i odłamach religijnych. Stanowisko takie wynika z dosłownej interpretacji fragmentów Biblii, np. Księgi Wyjścia 20,4-5 (np. średniowieczny ikonoklazm[11], waldensi[12], albigensi[12], husytyzm[12][13], protestantyzm[14][15], bracia polscy[16], Świadkowie Jehowy[17][18][19]) lub z poglądów dualistycznych (np. Zaratusztrianizm), a także z traktowania kultu wizerunków jako bałwochwalstwa sprzecznego z istotą monoteizmu (np. judaizm[20], islam[21]).

Ponadto, według teorii ewolucjonistycznych genezy religii stanowisko negujące jest również etapem ewolucji religii (np. w judaizmie – przejście z politeizmu do monoteizmu) lub etapem rozwoju doktryny (np. w chrześcijaństwie ikonoklazm).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Marian Rusecki, Istota i geneza religii, s. 135.
  2. ↑ Breviarium fidei, s. 523.
  3. ↑ ks. Marian Kowalewski: Mały słownik teologiczny. Poznań–Warszawa–Lublin: Drukarnia i Księgarnia św. Wojciecha, 1960, s. 158.
  4. ↑ O świętych ikonach. W: Beniamin (Krasnopiewkow): Nowe Tablice, czyli o Cerkwi, liturgii, nabożeństwach i utensyliach cerkiewnych. Kraków: Wydawnictwo Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2007, s. 79. ISBN 978-83-233-2394-5.
  5. ↑ Dulia. W: Edward Pace: The Catholic Encyclopedia. T. 5. Nowy Jork: Robert Appleton Company, 1909. (ang.)
  6. ↑ Veneration of Images. W: Adrian Fortescue: The Catholic Encyclopedia. T. 7. Nowy Jork: Robert Appleton Company, 1910. (ang.)
  7. ↑ Fundacja Opoka, Kłopoty Kościoła ze świętymi obrazami, Fundacja Opoka, 26 września 2001 [dostęp 2022-05-30].
  8. ↑ Pisanie ikon - Poradnia językowa PWN, sjp.pwn.pl [dostęp 2022-05-29] (pol.).
  9. ↑ Liturgista.pl, www.liturgista.pl [dostęp 2022-05-30] (pol.).
  10. ↑ Kongregacja ds. Kultu Bożego i Dyscypliny Sakramentów, Dyrektorium o pobożności ludowej i liturgii. Zasady i wskazania, Poznań 2003, nr 208.
  11. ↑ Początki ikonoklazmu, histmag.org [dostęp 2022-05-29].
  12. ↑ a b c Malcolm Lambert, Herezje średniowieczne : od reformy gregoriańskiej po reformację, Gdańsk: Marabut, 2002, ISBN 83-7233-043-3, OCLC 749360552 [dostęp 2022-05-29].
  13. ↑ Paweł Kras, Husyci w piętnastowiecznej Polsce, Lublin: Tow. Nauk. Katolickiego Uniwersytetu Lubelskiego, 1998, ISBN 83-87703-21-4, OCLC 43332677 [dostęp 2022-05-29].
  14. ↑ Obrazy, wizerunki i krucyfiksy | Dekada Reformacji, luter2017.pl [dostęp 2022-05-29].
  15. ↑ Ikonoklazm staropolski, www.wilanow-palac.pl [dostęp 2022-05-29].
  16. ↑ Zbigniew Ogonowski, Socynianizm : dzieje, poglądy, oddziaływanie, Warszawa 2015, ISBN 978-83-7545-604-2, OCLC 940422949 [dostęp 2022-05-29].
  17. ↑ Obrazy. W: Prowadzenie rozmów na podstawie Pism [on-line]. Biblioteka Internetowa Strażnicy. s. 209–213.
  18. ↑ Watchtower, Czy kult wizerunków jest właściwy?, jw.org [dostęp 2019-12-10].
  19. ↑ Watchtower, Czy modlić się do świętych?, jw.org.
  20. ↑ Fundacja Opoka, Sprzeciw Starego Testamentu wobec obrazów, Fundacja Opoka, 16 maja 2008 [dostęp 2022-05-29].
  21. ↑ ikonoklazm muzułmański, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2022-05-29].

Bibliografia

  • Marian Rusecki: Istota i geneza religii. Cz. Religia a piękno i estetyka. Religia a kultura. Warszawa: Verbinum, 1989. ISBN 83-85009-51-5.
  • Breviarium fidei. Wybór doktrynalnych wypowiedzi Kościoła. Stanisław Głowa, Ignacy Bieda. Poznań: Księgarnia św. Wojciecha, 1998. ISBN 83-7015-360-7.

Media użyte na tej stronie

Queen of the Night (Babylon).jpg
The relief of Bernie (“Queen of the Night”), according to one version, is the image of Lilith; beginning of II millennium BC e. British museum
Częstochowa - Jasna Góra, Kaplica Najświętszej Marii Panny AL15.JPG
Autor: Aneta Lazurek, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Częstochowa, kaplica pw. NMP, 1430-1460, 1518-1523, 1640-1660, 1930