Kult roślin w Indiach

Kult roślin w Indiach ma długą historię. W religiach dharmicznych od tysiącleci wiele gatunków roślin pojawia się nie tylko w mitach, lecz również współcześnie stanowi istotną część kultu religijnego. Wielu z nich przypisuje się znaczenie magiczne i lecznicze. Prawie wszystkie rośliny uznane za święte wykorzystywane są również szeroko w ajurwedzie, tradycyjnym systemie medycyny hinduskiej.

Kwiaty, liście i owoce

Poszczególne części roślin (kwiaty, gałązki, liście, czasami owoce) są ofiarowywane podczas obrzędów w świątyniach. Powszechne w Indiach jest użycie pięciu rodzajów świętych liści podczas ceremonii religijnych:

• pipalu
• gularu
• pilkhanu
• bargadu
• mango

Większość z roślin posiada symboliczny związek z jakimś bóstwem^[1], np. niezwykle toksyczna i halucynogenna datura zostaje powiązana ze "straszliwym" (Bhajrawa) bogiem Śiwą, lotos z łaskawą boginią Lakszmi itd. Istnieje wiele wzmianek w Puranach, starożytnych tekstach mitologicznych. Łuk Kamy, boga miłości, jest ozdobiony kwiatami pięciu roślin: asioki, mango, navamal lika (Ixora parviflora), padmy - różowego lotosu (Nelumbe nucifera) i kamali, niebieskiego lotosu (Nympha stellata).

Istnieje wiele skodyfikowanych zasad stosowania kwiatów podczas obrzędów, np. z pewnymi wyjątkami nie używa się kwiatów, które spadły na ziemię, boginiom ofiaruje się najczęściej kwiaty w kolorze czerwonym itd. Obowiązują różne tabu: kwiatów sirisa (Albizzia lebbeck) nie można używać podczas pudży na cześć Ganeśa, zaś widźaja sala (Pterocarpus marsupium) w obrzędach na cześć Śiwy). Obrzędy wykonywane są w ściśle określonym czasie, tzn. zgodnie z tradycyjnym hinduskim kalendarzem świąt i wskazaniami astrologii indyjskiej.

Nazwa indyjska	Nazwy botaniczne	Bóstwo	Znaczenie kultowe	Grafika
Tulsi, tulasi	Bazylia azjatycka, Ocimum tenuiflorum	Kryszna	Uschnięte i opadłe liście tulasi ofiarowywane są Wisznu (Krysznie) wraz z pożywieniem podczas codziennych rytuałów. Intonuje się wtedy modlitwę Tulasi Pranam, której znaczenie jest następujące: "Ofiarowuję moje wielokrotne pokłony Wrindzie, Śrimati Tulasi Dewi, która jest bardzo droga Keśawie. O bogini, obdarzasz służbą oddania dla Kryszny i posiadasz najwyższą prawdę." Podczas wisznuickiej pudźi, liście składane jako ofiara upawastra (oznaczająca ubrania dla bóstwa)[2].
Dhatūrā	Bieluń, Datura	Śiwa[3]	Kwiaty datury często są widoczne w płomiennym kręgu, otaczającym tańczącego Śiwę; datura jest tabu dla Wisznu[1]
Amla, amalaka, ambala, nelli	Phyllanthus emblica, Emblica officinalis	Brahma	Wyrosła z łez Brahmy
Dźuhi, usimalligai	Jaśmin	Dewi	Kwiaty jaśminu mogą być ofiarowywane wszystkim bóstwom
Padma, pundarika	Lotos Nelumbo nucifera	Budda, Lakszmi, Murugan	Symbol czystości - dzięki mikroskopijnym strukturom woskowym na powierzchni nie przylega doń brud, mimo że rośnie w mulistych zbiornikach wodnych
Nil kamala	Nymphaea stellata tzw. niebieski lotos	Lakszmi
Venu, bams	Bambus	Śiwa, Wisznu	Atrybut Kryszny
Paćuli	Paczuli	Kryszna	Paczuli rozpropagował na Zachodzie zwłaszcza ruch Hare Kryszna, według którego jest to roślina, którą zamieszkuje Kryszna[4].
Gańdźa	Konopie indyjskie, Cannabis sativa	Śiwa	Palone rytualnie przez sadhu śiwaickich, zwłaszcza podczas święta Śiwaratri[5]	.
Ćandana	Sandałowiec	Wszystkie bóstwa	Pastą z drzewa sandałowego naciera się posągi bóstw
Haldi	Ostryż, Kurkuma	Durga	Pastą z kurkumy naciera się posągi bóstw, najbardziej spektakularny obrzęd tego typu odbywa się podczas Mahamasztakabhiśeka w Śrawanabelagola, gdy pastą z kurkumy nacierany jest olbrzymi kamienny posąg Gomateśwary[6].
Gurhal	Ketmia róża chińska	Kali	Kwiaty hibiskusa ofiaruje się zwłaszcza podczas obchodów święta Durga pudźa[7]
Pan	Pieprz żuwny, pieprz betelowy, betel, Piper betle	Lakszmi	Jest obiektem kultu w tradycji Barui w Bengalu. Jego znaczenie religijne opisane jest w tekście Radźnirghantha[8]. Jego liście wykorzystywane są w trakcie hinduistycznej ceremonii ślubnej.
Kuśa	Trawa kuśa, Desmostachya bipinnata, Pos cynosuroides		Stosowana jest w prawie wszystkich ceremoniach pudźa i jadźńa
Durwa	Trawa durwa, Agrostis linearis	Ganeśa	Jest ofiarowana Ganesi podczas obrzędów
Kaner	Oleander	Śiwa Dewi	W Tamilnadu czasem jako sthalawryksza. Kwiaty ofiarowane zarówno Siwie, jak i Dewi (w przypadku oleandru, lotosu i róży kwiaty nie muszą być czerwone)[9]
Palaś	Butea monosperma	Brahma, Śiwa, Wisznu; Kali	Z drewna robi się święte naczynia i laski bramińskie; czerwone kwiaty ofiarowane są podczas krwawych ofiar na cześć bogini Kali; liście (brahma pattra) służą braminom po inicjacji jako talerze do jedzenia; suche gałązki używane są podczas obrzędu homa[10].
Pakur, pakar, pilkhan[11][12]	Ficus lacor		Liście należą do pięciu najbardziej świętych
Sim, soma latā	Sarcostema acidum		Sfermentowany sok tej rośliny spożywano rytualnie w starożytności pod nazwą soma[13]
Ak, arka, erukku	Calotropis gigantea	Śiwa	Kwiaty ofiarowane są podczas Śiwapudźa	(c) Forest & Kim Starr, CC BY 3.0
Arka	Asclepias gigantica	Rawi
Ikh	Trzcina cukrowa	Ganeśa	Jednym z atrybutów Ganeśa jest łuk zrobiony z łodygi trzciny cukrowej, z którego strzela ukwieconymi strzałami (puszpaśara), wskazując właściwą drogę[14]
Kaćnar[15]	Bauhinia zmienna	Śiwa	Kwiaty ofiarowywane są Śiwie[16]	(c) Forest & Kim Starr, CC BY 3.0
Nagalingam, nagapuszpam	Czerpnia gujańska	Śiwa	Kwiat przypomina kaptur tysiącgłowej kobry nad Śiwalingą
Aparadźita	Clitoria ternatea	Durga	Kwiat przypomina żeńskie organy płciowe, z tego względu roślina jest uważana za wcielenie bogini Durgi[17].
Pannir	Guettarda speciosa	Murugan, Śiwa, Wisznu	W Tirućendur wiernym oferowany jest wibhutiprasadam (święty popiół) z liści panniru.
Punnai, sultan ćampa	Calophyllum inophyllum	Murugan, Śiwa	Kwiaty są składane w ofierze Śiwie podczas porannej pudży

Drzewa

• Kult drzew na Półwyspie Indyjskim datowany jest od czasów przedaryjskich. Drzewa symbolizują płodność, witalność i moc siły wegetacji^[18].

Reprezentowały też łącznik pomiędzy niebiosami i ziemią^[19].

• Wzmianki o szczególnych drzewach obfitują w mitologii indyjskiej. W niebiańskim ogrodzie boga Indry, zwanym Nandana, znajduje się pięć specjalnie wyróżnionych drzew (pańćawryksza):
  • mandara (Erythrina sricta), której cień uwalnia od dolegliwości i zmartwień;
  • paridźata (Nyctanthes arbor-tristis);
  • samantaka, wzmacniająca męską płodność;
  • harićandana, czyli sandałowiec (Santalum album), który pomijając już piękny zapach, odstrasza złe duchy;
  • kalpataru, posiadające moc spełniania życzeń (Sisyrinchium bermudianum).

Niektóre drzewa związane są w z poszczególnymi bóstwami lub postaciami mitologicznymi, np. mędrzec Markandeja schronił się w konarach bargadu podczas potopu.

• Kodeks prawny Manusmryti zawiera listę kar za krzywdzenie drzew^[20].
• W wielu świątyniach ważnym elementem kultowym jest święte drzewo, tzw. sthala wrykszam^[21].
• Niezależnie od kultu świątynnego, w Indiach zachowała się tradycja utrzymywania świętych gajów, co służyło między innymi zachowaniu gatunków szczególnie ważnych ze względu na swoje właściwości lecznicze. Przykładowo w Ghatach Zachodnich w stanie Maharasztra istnieje ponad 200 świętych gajów, zwykle poświęconych Matce Ziemi^[18]. Zabronione są tam polowania, wypas zwierząt, a drewno pozyskać można dopiero jak drzewo uschnie.
• Kult drzew stanowi również ważny element hinduizmu ludowego i śaktyzmu, według którego drzewa zamieszkują żeńskie duchy, zwane jakszi.

Nazwa indyjska	Nazwy botaniczne	Bóstwa	Znaczenie kultowe	Grafika
Vata, wad, bargad	Figowiec bengalski (Ficus indica)	Brahma	Symbolizuje nieśmiertelność - dzięki swym korzeniom powietrznym może się rozrastać praktycznie w nieskończoność. Związany jest również z Kryszną, który bawił się pod nim w dzieciństwie
Pippala, pipal, aśvattha	Figowiec pagodowy (Ficus religiosa)	Budda, Wisznu, Śiwa[22]. | Według tradycji pod tym drzewem Budda osiągnął oświecenie. W hinduizmie drzewo to jest łącznikiem między ziemią a niebiosami oraz symbolem trimurti i wiedzy duchowej[23].
Bilva, bel	Kleiszcze smakowite (Aegle marmelos)	Śiwa[24]	Liście klejowca wykorzystywane są do celów rytualnych podczas święta Mahaśiwaratri. Wtedy dekoruje się nimi szczyt lingi w świątyniach śiwaickich.
Matulinga	Cytron (Citrus medica)	Śiwa	W hinduizmie drzewo to, pod nazwą sanskrycką matulinga, stanowi atrybut w przedstawieniach postaci boga Śiwy[25]. Symbolizuje niezliczone atomy, będące nasionami, z których powstał wszechświat[25].
Śiwalingi, lingini[26]	Dipocyclos palmatus	Śiwa	Używane w magii sympatycznej - ponieważ nasiona przypominają kształtem męskie genitalia, znachorzy zalecają ich spożywanie ciężarnym kobietom, pragnącym urodzić męskiego potomka[27].
Harada, haritaki	Terminalia chebula	Indra	W mitologii: gdy Indra pił amrytę, kropla nektaru spadła na ziemię i wyrosła haritaki[28].
Rudraksza	Mala wąskolistna (Elaeocarpus angustifolius)	Śiwa	Z owoców wykonuje się różaniec śiwaicki[29].	(c) Kapilsubbu, CC-BY-SA-3.0
Kadamba[30]	Neolamarckia cadamba	Radha i Kryszna; Dewi (Parwati)	Ze względu na powiązanie tego drzewa z historią miłości Radhy i Kryszny powszechnie jest uważane za drzewo zakochanych; niezależnie od tego wiele bogiń określanych jest atrybutem "kadamba vane vasini" (mieszkająca w gaju kadambowym)[31].	(c) I, J.M.Garg, CC BY-SA 3.0
Paridźata	Nyctanthes arbor-tristis	Wisznu, Lakszmi	To jedno z pięciu rodzajów drzew kalpawryksza rosnących w dewaloce. Jest wzmiankowane w micie amrytamanthana i Wisznupuranie.	(c) I, J.M.Garg, CC BY-SA 3.0
Aśoka	Saraca indica	Wisznu, Budda	W tekstach sanskryckich często mylona z drzewem śala, pod którym narodził się Budda Siakjamuni.
Dźambul, dźamun, dźambolan	Czapetka kuminowa (Syzygium cumini)	Rama	Rama podczas swego wieloletniego wygnania żywił się owocami drzewa dźambu, z tego powodu uważane są one, zwłaszcza w Gudżaracie, za pokarm bogów.
Mahua	Madhuca longifolia	Śiwa (Madhuca)	Ze względu na swoją pożyteczność, drzewo to jest uznawane za święte przez członków leśnych plemion (tzw. Scheduled Tribes), którzy starają się je chronić.
Kela, Kadali	Bananowiec (Musa paradisiaca)	Parwati, Nanda dewi, Kali, Lakszmi, Sakambhari i Wanadurga, Ganeśa.	Wielowarstwowa łodyga bananowca jest symbolem znaczenia mantry Neti neti[32]. W kulcie jest używane podczas Lakszmi pudźy i Durga pudźy (wtedy jest kąpane i ubierane w szaty analogicznie jak posążki bóstw hinduistycznych). Z łodyg robi się ceremonialne bramy, zaś liśćmi pokrywa świąteczne pawilony.
Amra	Mango indyjskie (Mangifera indica)	Murugan, Lakszmi, Gandharwa, Gowardhan[33]	Liście mango używane są: w ceremoniach jadźńa, do dekorowania naczynia Lakszmi Ghata, jak również podczas hinduistycznej ceremonii ślubnej. Z drewna wykonuje się tron ceremonialny.
Amaltas	Strączyniec cewiasty (Cassia fistula)	Śiwa	Żółte kwiaty symbolizują szczęście zesłana przez Śiwę. Są wykorzystywane w rytuałach związanych z keralskim świętem Vishu
Kapur, Karpura	Cynamonowiec kamforowy (Cinnamomum camphora)	Ćandra	W hinduizmie jego znaczenie kultowe zostało objaśnione w tekście Suśrutasamhita. Sutry wspominają również o rytualnym spożywaniu soku tego drzewa[34]. Cynamonowiec jest używany podczas hinduistycznej ceremonii ślubnej, jak również podczas ofiar ogniowych hawan i jadźńa.
Deodar	Cedr himalajski (Cedrus deodara)	Śiwa	Czczony zwłaszcza w Kaszmirze i Pendżabie. Nazwa sanskrycka deva-dara oznacza dosłownie "boskie drzewo". Według tradycji sam Śiwa medytował pod deodarem.
Pala	Chlebowiec różnolistny (Artocarpus heterophyllus)	Murugan	Owoce tego drzewa (dżakfrut) są jednymi z trzech owoców (oprócz mango i bananów) składanych w ofierze.
Anar	Granatowiec właściwy (Punica granatum)	Lalita, Gauri, wszystkie bóstwa	Kwiaty używane w ceremoniach religijnych, owoce trzymane w estymie ze względu na swoje właściwości zdrowotne. Istnieje przysłowie w hindi "ek anar, sau bimar" (Jeden granat na sto chorób).	(c) Stan Shebs, CC BY-SA 3.0
Nim	Miodla indyjska (Azadirachta indica)	Śitala	Kwiaty są spożywane rytualnie podczas noworocznych świat ugadi i gudhi padwa. Liście również wykorzystuje się podczas rytuałów Śitala pudźa
Sami	Figowiec benjamina (Ficus benjamina)	Hanuman	Drewno wymagane w sztucznych ogniach w świątyniach Nepalu[35].
Gular, dumri	Ficus racemosa		Jeden z pięciu najbardziej świętych liści, używanych podczas pudży
Ber	Głożyna pospolita (Zizyphus jujuba)	Rama	W Ramajanie stara kobieta o imieniu Sabari ofiarowała owoce beru Ramie i Lakszmanie. Drzewo ber jest czczone również w sikhizmie - rośnie na terenie Złotej Świątyni w Amritsarze[36].
Sala	Shorea robusta	Budda	Budda urodził się i zmarł pod tym drzewem
Semul, ilavu	Bombax ceiba	Lakszmi Parwati	Czerwone kwiaty ofiarowane są Lakszmi lub Parwati
Śriphala	Kokos właściwy, palma kokosowa (Cocos nucifera)	Waruna	Ze względu na wszechstronne zastosowanie uważana za kalpawryksza (drzewo spełniające życzenia), orzechy kokosowe używane są podczas rytuałów.
Ćampa	Plumeria (Plumeria)	Dewi	Zwana "temple flower" lub "pagoda tree", drzewko często sadzone przy świątyniach i na cmentarzach buddyjskich i muzułmańskich jako symbol nieśmiertelności. Z kwiatów robi się girlandy zwane ćampakmala, jako dary ofiarne dla bóstw[37].
Ćampaka	Michelia champaca	Śiwa. Kama	Drzewo często sadzone wokół świątyń hinduskich. Jego kwiaty o żółtym kolorze, ofiarowane są Śiwie - wspomina o tym Adi Śankara[38].
Marudham, ardźuna	Migdałecznik arjuna (Terminalia arjuna)	Murugan	Czczone jako sthalawrykszam w świątyni Dandajudhapani w Marudamalai (Coimbatore)
Bakula, mahizham, kesara	Mimusops elengi	Murugan, Śiwa, Wisznu, wszystkie bóstwa	Kobiety pragnące urodzić chłopca zawieszają malutką kołyskę na drzewie, w przypadku innych życzeń należy przyczepić do tego drzewa nić; nitki te zdejmowane są po spełnieniu życzenia. Czczone również w dżinizmie i buddyzmie, drzewo to rośnie m.in. przy stupach w Amarawati i Sanći[21].
Kura	Webera corymbosa	Murugan, Śiwa	Kobiety pragnące urodzić chłopca zawieszają malutką kołyskę również na tym drzewie; w świątyni Tiruvidaikali mleko oferowane jest świętej kobrze (naga), mieszkającej w dziupli drzewa sthalawryksza.
Padhiri	Stereospermum suaveolens	Murugan Uma	Często jako sthalawryksza w Tamilnadu[39]
Vanni, sami	Prosopis spicigera	Murugan, Durga	Drzewo dające siłę do odniesienia zwycięstwa, czczone zwłaszcza podczas święta dasara[40].
Kal athi	Ficus retusa	Murugan	Drzewo czczone zwłaszcza w Tirupparankunram koło Maduraju, jednym z sześciu miejsc związanych z Muruganem (poślubił on tam Dewasenę).

Przypisy