Kultura halsztacka

Pochówki kultury halsztackiej

Miecze kultury halsztackiej

Kultura halsztacka – kultura archeologiczna epoki żelaza, rozwijająca się w latach 800-450 p.n.e.

Chronologia geneza i zanik

Nazwa pochodzi od eponimicznego stanowiska Hallstatt, leżącego w Alpach Salzburskich, w krainie Salzkammergut, w Austrii, w której w II poł. XIX wieku odkryto wielkie cmentarzysko. Kultura halsztacka występowała w dwóch zespołach:

• zachodniohalsztacka (identyfikowana z Protoceltami i Celtami);
• wschodniohalsztacka (iliryjska i tracka).

Zabytki kultury halsztackiej datowane są począwszy od 800 p.n.e. do 450 p.n.e. na zachodnim obszarze występowania oraz 350/300 p.n.e. na Wschodzie. Według systemu chronologicznego Paula Reineckego wyróżnia się halsztat C (HaC do 600 p.n.e.) oraz halsztat D (HaD do 450 p.n.e.).

Obszar występowania i kontekst kulturowy

(c) Dbachmann, CC-BY-SA-3.0

Kultura halsztacka, początkowy podział na grupę zachodnią i wschodnią

Stanowiska kultury zachodniohalsztackiej obejmowały wschodnią Francję, Niemcy i Szwajcarię, a zabytki nawiązywały do kultury pól popielnicowych epoki brązu. Natomiast stanowiska kultury wschodniohalsztackiej obejmowały: Bośnię, Hercegowinę, Siedmiogród, Słowację i wschodnie Alpy. Graniczyły one: od północy ze stanowiskami kultury nordyjskiej, od wschodu łużyckich, urn domkowych, vekerzug, basarabii, od południa ze stanowiskami kultur gollasecca, melaun, este oraz z koloniami greckimi, od zachodu ze stanowiskami katalońskiej kultury pól popielnicowych.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ludność tej kultury wytwarzała charakterystyczne naczynia z blachy brązowej – situle, często starannie i bogato dekorowane. Ornament przedstawiał sceny wojenne i ceremonialne, świat kultu, zachowania religijne oraz sceny z życia codziennego.

Charakterystyczne było też garncarstwo. Wytwarzano ceramikę ręcznie, z ornamentem geometrycznym malowanym czarną i brunatną farbą na czerwonym tle. Charakterystyczna była też ceramika o powierzchniach grafitowanych. Były to naczynia duże, dwustożkowate z rozchylonym wylewem i guzami na brzuścu (nawiązania do ceramiki gawskiej).

Osadnictwo

Występowały silnie ufortyfikowane osiedla, które wyrastały z tradycji wielkich grodów epoki brązu. Osiedla te uważane były za siedziby lokalnych władców. Pełniły również rolę centrów gospodarczo-handlowo-społeczno-religijnych. Gród posiadał potężne kamienno-drewniane mury i wały, a w najwyższej części były siedziby władców oraz świątynia. Przykładem osiedli może być Heuneburg oraz gród w Smolenicach Molpír.

Obrządek pogrzebowy

Ludność stosowała obrządek birytualny. Nierzadko zdarzało się iż w jednym grobie mamy do czynienia z kremacją oraz inhumacją. Zmarłych wyposażano w zależności od pozycji społecznej. Pochówki arystokracji miały postać wielkich kurhanów o około 50 m średnicy zawierały południowoeuropejskie przedmioty luksusowe (najsłynniejszy krater z grobu książęcego w Vix, naczynia libacyjne, komplety oporządzenia wojennego, metalową i glinianą zastawę i elementy umeblowania. Najlepszym przykładem grobu arystokracji jest grób w Hochdorf. Skromnie wyposażano wojowników: broń w postaci długich mieczy ze zdobionymi rękojeściami umieszczanymi w pochwach zakończonymi charakterystycznie rozchylonymi „wąsami”, a także włócznie, zapinki, szpile, bransolety, klamry od pasa oraz elementy uździenicy. Do grobów składano także narzędzia (płaskie siekierki, noże o sierpikowatym ostrzu i sierpy) oraz ceramikę i naczynia brązowe.

Wierzenia

Wierzenia ilustruje ornamentyka ornitomorficzna, uosabiająca wędrówkę pierwiastka duchowego uwolnionego podczas kremacji oraz ornamentyka antropomorficzna wyrażającą personifikację sił natury. Rozpowszechniony był też kult Wielkiej Matki.

Gospodarka i społeczeństwo

Ludność owej kultury trudniła się hodowlą oraz rolnictwem. Specjalizowała się również w eksploatacji, przeróbce i dystrybucji soli (Hallstatt). Obserwujemy wyraźny rozwój produkcji rzemieślniczej oraz obróbki metali. Poświadczone są dalekosiężne kontakty handlowe, co wiąże się z przebieganiem przez tereny halsztackie licznych szlaków handlowych, w tym bursztynowego. Wydarzenia polityczne i gospodarcze (bogacenie się na handlu solą) doprowadziły do wyodrębnienia się warstwy arystokracji plemiennej, czego dowodzą bardzo bogato wyposażone pochówki.

Zobacz też

• okres halsztacki
• Hallstatt (stanowisko archeologiczne)
• kultura lateńska

Bibliografia

• Prahistoria Ziem Polskich, tom IV pod redakcją W. Hensla Wydawnictwo PAN, Ossolineum, Wrocław, Warszawa, Kraków, Gdańsk, 1979.
• Pradzieje ziem polskich, tom I cz. 2 Epoka Brązu i początki Epoki Żelaza pod redakcją Kmiecińskiego, wyd. PWN Warszawa-Łódź 1989.
• Wielka Historia Polski, tom I Najdawniejsze dzieje ziem polskich (do VII w.), Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, wyd. Fogra, Kraków 1998.
• Od neolityzacji do początków epoki brązu przemiany kulturowe w międzyrzeczu Odry i Dniepru VI i II tys. przed Chr. – praca zbiorowa pod redakcja Janusza Czebreszuka, Mikoly Kryvalceviča, Przemysława Makarowicza, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu. Instytut Prahistorii. Poznań: Wyd. Poznańskie, 2001.
• Encyklopedia historyczna świata tom I: Prehistoria, praca zbiorowe, opracowanie naukowe prof. Dr hab. Janusz K. Kozłowski, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.
• Kultura pradziejowa na ziemiach Polski zarys, Jerzy Gąssowski, PWN, Warszawa 1985.
• Wielka historia świata t. 2, Stary i nowy świat. Od „rewolucji” neolitycznej do podbojów Aleksandra Wielkiego (red.) Joachim Śliwa, Kraków 2005.