Kultura knowiska

Kultura knowiska jako jedna z kultur pól popielnicowych (Knoviz kulture)

Kultura knowiska (cz. knovízská kultura) – kultura archeologiczna środkowej i młodszej epoki brązu. Jest ona silnie powiązana z kręgiem kultur pól popielnicowych. Eponimem jest dla niej miejscowość Knovíz koło Slan w kraju środkowoczeskim, gdzie odkryto stanowisko archeologiczne tej kultury.

Geneza

Kultura knowiska powstała na podłożu lokalnej grupy z kręgu kultur mogiłowych. Zmieszały się w niej cechy grupy czesko-palatynackiej i środkowodunajskiej kultury mogiłowej. Zdaniem Marka Gedla pewne znaczenie musiał mieć wkład istniejących jeszcze na tym terenie starych tradycji związanych z kulturą unietycką z wczesnej epoki brązu. Dawniej popularną była, odrzucona obecnie teoria, o powstaniu kultury knowiskiej pod wpływem kultury łużyckiej, na co wskazywać miał inwentarz ceramiczny.

Chronologia i obszar występowania

Omawiana jednostka kulturowa rozwijała się od okresu brązu D, do okresu Hallstatt B2-3, według podziału chronologicznego dokonanego przez Paula Reineckego. Przypada to w latach kalibrowanych na okres 1300–750 lat p.n.e. W jej rozwoju wyróżniamy dwa etapy i kilka faz:

• etap właściwy kultury knowiskiej, dzielący się na:
  • faza I – brąz D i początki okresu Hallstatt A1 (1300–1200 lat p.n.e.);
  • faza II – Hallstatt A1 (1200–1100 lat p.n.e.);
  • faza III – Hallstatt A2 (1100–1050/1020 lat p.n.e.);
• etap sztitarski (od miejscowości Štitary), dzielący się na:
  • faza Štitary I – Hallstatt B1 (1050/1020–950/920 lat p.n.e.);
  • faza Štitary II – Hallstatt B2-3 (950/920–800 lat p.n.e.).

Kultura knowiska rozwijała się głównie na obszarze Kotliny Czeskiej, w Czechach środkowych i zachodnich. Jej wpływy sięgały jednak dalej, na teren południowych Czech, do północnej Bawarii oraz do Turyngii, gdzie rozwijała się kultura unstrucka.

Gospodarka

Podstawą gospodarki ludności kultury knowiskiej była uprawa ziemi. Znano już większość uprawianych na naszych ziemiach zbóż, natomiast najpopularniejsze były pszenica i proso, których ziarna występują na stanowiskach archeologicznych. Ponadto zajmowano się również hodowlą zwierząt.

Osadnictwo i budownictwo

Osady kultury knowiskiej miały charakter otwarty, chociaż przypuszcza się, że pod koniec istnienia omawianej jednostki taksonomicznej pojawiły się osiedla obronne. Osady lokowano w pobliżu rzek i innych zbiorników wodnych. Budynki naziemne były wznoszone w konstrukcji słupowej, z fazy sztitarskiej zaś znane są również duże półziemianki. Poza tym na osiedlach kultury knowiskiej występuje dużo kolistych lub owalnych jam.

Ośrodki kultowe

W kulturze knowiskiej, z okresu Hallstatt A znane są dwa obiekty, które przez badaczy zostały określone jako mające pełnić funkcję kultową. Pierwszy z tych obiektów znany jest z osady w miejscowości Mutějovice koło Rakovníka. Miał on średnicę 10 metrów i otoczony był podkowiastym rowem. Drugi natomiast, pochodzący z dzielnicy Čakovice w Pradze, miał średnicę 17–18 metrów i również otoczony był rowem, wewnątrz którego znajdowała się stela wykonana z piaskowca.

Obrządek pogrzebowy

Omawiana jednostka kulturowa znana jest przede wszystkim z małej wielkości cmentarzysk ciałopalnych, jednak w obrębie osad występują pojedyncze pochówki szkieletowe. W grobach tych zwłoki były ułożone na boku w pozycji skurczonej. Poza tym spotyka się również pochówki podwójne, najczęściej matek z dziećmi. Osobną grupą są pochówki szkieletowe o nietypowym układzie szkieletu. W niektórych przypadkach dwa ciała były ułożone bezpośrednio na sobie lub w poprzek. Niektóre ze szkieletów były ustawione twarzą do ziemi, inne natomiast znajdowały się w pozycji siedzącej. Charakterystyczne są również pochówki częściowe, przypadki, kiedy do jednego szkieletu dołożono kilka kości z innego, oraz pochówki gromadne i pochówki gromadne poćwiartowanych ciał. Te nietypowe, głównie męskie groby wiąże się z fazą III etapu właściwego i z etapem sztitarskim.

Kanibalizm

W kulturze knowiskiej, na wielu jej osadach spotyka się, rozrzucone w warstwach kulturowych i jamach odpadkowych, analogicznie do kości zwierzęcych, kości ludzkie. Świadczy to o uprawianiu przez ludność kultury knowiskiej kanibalizmu. Ilość takich znalezisk wskazuje, że ludożerstwo było w omawianej kulturze uprawiane na o wiele większą skalę, niż w sąsiednich grupach, gdzie miało zapewne głównie charakter rytualny.

Inwentarz

Najbardziej charakterystycznymi dla ceramiki tej kultury naczyniami, były tak zwane naczynia piętrowe, składające się z kilku „pięter”, co tworzy wrażenie nałożenia jednego naczynia na drugie. Występują one najliczniej w fazie II. Poza tym w inwentarzu ceramicznym występują naczynia wazowate o wyodrębnionej szyi, zaopatrzone w dwa ucha u jej nasady oraz rozmaite misy i czerpaki. Widoczne są liczne nawiązania w ceramice do kultury łużyckiej. Inwentarz metalowy zaś nawiązuje przede wszystkim do południowoniemieckiej kultury pól popielnicowych.

Bibliografia

• Marek Gedl, Archeologia pierwotna i wczesnośredniowieczna, część III Epoka brązu i wczesna epoka żelaza w Europie, Drukarnia Uniwersytetu Jagiellońskiego, Kraków 1985.
• Encyklopedia historyczna świata, tom I, Prehistoria, pod red. Janusza Krzysztofa Kozłowskiego, Agencja Publicystyczno-Wydawnicza Opres, Kraków 1999.