Kultura pomorska

Europa okresu przedrzymskiego epoki żelaza:

     grupy nordyckie

     kultura jastorfska

     grupa Harpstedt-Nienburger

     plemiona celtyckie

     kultura pomorska

     kultura urn domkowych

     kultura wschodniobałtycka strefy leśnej

     kultura kurhanów zachodniobałtyjskich

     kultura miłogradzka

     grupy estońskie

Kultura pomorska (kultura wschodniopomorska, kultura wejherowsko-krotoszyńska, kultura grobów skrzynkowych, kultura urn twarzowych) – kultura archeologiczna epoki żelaza z okresu VII – III w p.n.e., zajmująca teren niemal całej Polski.

Kryteria wydzielenia

Podstawą do wydzielenia kultury pomorskiej był charakterystyczny obrządek pogrzebowy z urnami twarzowymi i płaskimi cmentarzyskami, w odróżnieniu od kurhanowego pochówku kultury łużyckiej, osadnictwo z osiedlami o charakterze otwartym oraz gospodarka oparta przede wszystkim na hodowli.

Chronologia, geneza i zanik

Zjawiska przypisywane kulturze pomorskiej ukształtowały się we wczesnej epoce żelaza na terenie Pomorza Wschodniego, na bazie odłamu kultury łużyckiej – grupy wielkowiejskiej na przełomie Hallstattu C i Hallstattu D (VII – VI w p.n.e.) i trwały do III wieku p.n.e. Na początku V w p.n.e. rozprzestrzeniły się na teren Wielkopolski, a następnie także na obszar dorzecza środkowej Odry i Wisły. Na przełomie III i II stulecia p.n.e. zaniknęły stanowiska typowe dla tej kultury i jej odłamu – kultury grobów kloszowych, a ich miejsce, na skutek oddziaływań kultury lateńskiej, zajęły zjawiska charakterystyczne dla kultury przeworskiej i kultury oksywskiej.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Kolebką zjawisk typowych dla kultury pomorskiej jest Pomorze Gdańskie, skąd rozprzestrzeniały się na obszar Wielkopolski, a następnie dorzecza środkowej Odry i Wisły, zajmując tym samym większość dotychczasowych terenów kultury łużyckiej. Kultura pomorska sąsiadowała z kulturą jastorfską na północnym zachodzie oraz z kulturą kurhanów zachodniobałtyjskich na północnym wschodzie.

Charakterystyczne wyroby kulturowe

Urny twarzowe

Kulturę materialną charakteryzują bursztynowe wyroby (głównie paciorki) przeznaczone na handel wymienny, narzędzia krzemienne – stopniowo wychodzące z użycia na rzecz metalowych (w tym importów żelaznych) oraz przedmioty wykonane z rogu i kości (m.in. szpile, grzebienie). Typowe formy ceramiki to: misy z zagiętym do wnętrza brzegiem, garnki z dwoma uchwytami i jajowatym brzuścem, naczynia dziurkowane i czarne urny o gruszkowatym brzuścu.

Osadnictwo

Nieliczne, małe osady o charakterze otwartym, w których dominowały domy o konstrukcji słupowej. W pobliżu osiedli znajdowały się niewielkie płaskie cmentarzyska.

Obrządek pogrzebowy

Rekonstrukcja grobu

Na całym terenie, gdzie znajdują się formy obiektów typowych dla tej kultury, występuje obrządek ciałopalny. Jego charakterystycznym elementem, który posłużył do stworzenia nazwy kultura urn twarzowych, są popielnice, na których umieszczano, w górnej części naczynia, schematyczne przedstawienie twarzy ludzkiej, symbolizującej zmarłego, czasem z dodatkowymi scenami rodzajowymi lub wyobrażeniami przedmiotów codziennego użytku i uzbrojenia (miecze, oszczepy, tarcze) umieszczanymi na brzuścu. Popielnice przykryte były pokrywkami niekiedy stylizowanymi na nakrycie głowy. Dodatkowo czasami nakładano na nie naszyjniki lub napierśniki, a plastyczne przedstawienia uszu zdobiono kolczykami. Zwyczaj dekorowania popielnic symbolicznymi twarzami ludzkimi zanikł w IV w p.n.e. Popielnice (zazwyczaj 5–6, maksymalnie do 30 sztuk) z popiołami zmarłych ustawiano w prostokątnych skrzyniach z kamiennych płyt, stąd też inna nazwa tej kultury – kultura grobów skrzynkowych. Ubogie wyposażenie grobowe stanowią ozdoby oraz narzędzia, bardzo rzadko broń.

Popielnice twarzowe pojawiły się prawdopodobnie jako wynik oddziaływania kultury etruskiej w związku z kontaktami handlowymi, głównie handlu bursztynem^[1].

We wschodniej części zasięgu kultury pomorskiej wyróżniamy odmienną formę obrządku pogrzebowego, która charakteryzowała się pochówkiem jamowym, z urną przykrytą odwróconym do góry dnem dużym naczyniem, tzw. kloszem, stąd nazwa dla tego odłamu kulturowego – kultura grobów kloszowych. Niektórzy badacze, pomimo wspólnych cech osadniczo-kulturowych, uznają ją za samodzielną jednostkę kulturową.

Społeczeństwo i gospodarka

Gospodarka rolniczo-hodowlana. Jej podstawę stanowiła hodowla bydła i trzody chlewnej, w mniejszym stopniu rolnictwo (pszenica, jęczmień, żyto) oraz łowiectwo, zbieractwo i rybołówstwo, co uwarunkowane było czynnikami naturalnymi tego terenu, a więc dużym zalesieniem i rozległymi pojezierzami. Istniały lokalne ośrodki metalurgii brązu wykonujące głównie ozdoby i drobne narzędzia.

Przypisy

Bibliografia

• „Wielka Historia Polski” Najdawniejsze Dzieje Ziem Polskich Tom 1, Piotr Kaczanowski, Janusz K. Kozłowski, Wydawnictwo FOGRA, Kraków 1998.
• „Encyklopedia Historyczna Świata” Prehistoria Tom 1, opracowanie naukowe prof. dr hab. Janusz K. Kozłowski, Wydawnictwo Opres, Kraków 1999.
• „Encyklopedia Szkolna WSiP – Historia” Andrzej Friszke, Eugeniusz C. Król (red.), Wydawnictwo WSiP, Warszawa 2004.