Kultura wielbarska

Oksywie, Wielbark, Gościszewo

Kultura wielbarska (inaczej gocko-gepidzka oraz wschodnio-pomorsko-mazowiecka) – kultura archeologiczna epoki żelaza rozwijająca się między I a V wiekiem, na terenach obecnej północnej i wschodniej Polski oraz zachodniej Ukrainy.

Chronologia, geneza i zanik

Nazwa tej kultury pochodzi od eponimicznego stanowiska w Wielbarku (obecnie dzielnica Malborka). Wykształciła się z kultury oksywskiej w początkowej fazie okresu rzymskiego B1, od 50 r. Pełny rozwój to okres B2. Zanik stanowisk tej kultury datuje się na okres wędrówek ludów począwszy od 400–450 r.

Na kulturę wielbarską wpłynęli w znaczącym stopniu napływowi skandynawscy Goci i Gepidzi, ale także ludność osiadła już wcześniej, czyli Wenedowie i Rugiowie. Według archeologów Goci wędrując wzdłuż Wisły i Bugu zasiedlali tylko pustki, respektując stan posiadania ludności tubylczej[1]. W II i III w. ludność kultury wielbarskiej w wyniku ekspansji osadniczej na tereny zajęte przez ludność kultury zarubinieckiej dała początek kulturze czerniachowskiej.

Po zaniku kultury wielbarskiej na Pomorzu Środkowym od III w. występuje tzw. grupa dębczyńska.

Wyróżniano dwie fazy:

  • lubowidzka – okres przedrzymski oraz wczesny okres rzymski (nazwa pochodzi od miejscowości Lubowidz[2] na środkowym Pomorzu, gdzie odnaleziono cmentarzysko tej kultury);
  • cecelska (tutaj nazwa pochodzi od cmentarzyska w miejscowości Cecele[2] położonej nad środkowym Bugiem) – pozostałe fazy.

Obszar występowania i kontekst kulturowy

Kultury archeologiczne III wieku n.e.

     grupa dębczyńska

     kultura wielbarska (Goci)

     kultura przeworska (Lugiowie)

     kultury bałtyjskie

     Imperium Romanum

Zasięg kultury wielbarskiej w I-III wiekach n.e.

     Pierwotne siedziby Gotów (Götaland)

     Gotlandia

     kultura wielbarska

     kultura czerniachowska

     Imperium Romanum

Fragment kręgu kamiennego i cmentarzyska w Odrach
Popielnica z misą (rekonstrukcja) z cmentarzyska w Odrach

Stanowiska kultury wielbarskiej występowały nad Dolną Wisłą od Gdańska po ziemię chełmińską, na zachodzie część Pomorza po Parsętę, Pojezierza Kaszubskiego i Krajeńskiego oraz tereny północnej Wielkopolski. Na początku II wieku n.e. ludność wielbarska rozszerzyła swe wpływy na dawne tereny ludności przeworskiej, tj. prawobrzeżne Mazowsze, Podlasie, Wołyń i Polesie. Stanowiska graniczyły ze stanowiskami kultury przeworskiej, kręgu zachodniobałtyjskiego, kultury czerniachowskiej.

Charakterystyczne wytwory kulturowe

Ozdoby brązowe, złote lub srebrne zdobione techniką filigranowania i granulacji. Charakterystyczne zabytki to bransolety żmijowate, wisiorki gruszkowate, klamerki esowate, srebrne paciorki i wisiory opasane. Przewodnim typem ceramiki są duże dwuuszne naczynia zdobione ornamentem na przemian gładzonych i chropowatych trójkątów.

Obrządek pogrzebowy

Ludność praktykowała obrządek birytualny, to jest zarówno kremację, jak i inhumację, co uważane jest za cechę charakterystyczną kultury wielbarskiej. W przypadku pochówku szkieletowego zmarły był chowany w drewnianej trumnie z kłody. Występowały też cmentarzyska kurhanowe z kamiennymi kręgami oraz brukiem, określane od miejsca ich odkrycia ponad 100 lat temu jako typ Odry-Węsiory-Grzybnica. Obszar ten obejmuje Pojezierze Kaszubskie i Krajeńskie oraz okolice Koszalina na Pomorzu Środkowym.

Zdarzają się też (zwłaszcza na terenie grupy masłomęckiej) groby intencjonalnie naruszone, cząstkowe, przemieszane lub pochówki zwierzęco-ludzkie.

Zmarłych wyposażano w dary grobowe (rzadko występują przedmioty żelazne, czasem ostrogi, ale tylko w grobach męskich, ozdoby, brak jest broni). Na stanowisku archeologicznym w Czarnówku nieopodal Lubowidza wśród ozdób odnaleziono m.in. wyroby ze starożytnego Rzymu, w tym ze szkła (szklaną rybę i puchar)[3].

Charakterystycznym zjawiskiem jest obecność cmentarzysk kobieco-dziecięcych (głównie Mazowsze). Największe gockie cmentarzysko znajduje się w Borowie, w samym środku drawskiego poligonu[4].

Muzea w Polsce

Muzea prezentujące sztukę i zabytki gockie w Polsce.

Społeczeństwo i gospodarka

Dobrze rozwinięte techniki dekorowania (granulacja i filigran). Poświadczony handel dalekosiężny. Przez tereny zajęte przez ludność kultury wielbarskiej przechodził szlak bursztynowy.

Przypisy

  1. Kultura pradziejowa na ziemiach Polski, Jerzy Filip Gąssowski, 1985, str.248-249
  2. a b Praca zbiorowa: Oxford – Wielka Historia Świata. Cywilizacje Europy. Anglia – Słowianie. Cywilizacje Australii i Oceanii. Papuasi. T. 13. Poznań: Polskie Media Amer.Com, 2006, s. 48. ISBN 83-7425-368-1.
  3. P. Celej, Kolejna archeologiczna sensacja pod Lęborkiem. Szklana ryba, Wyborcza.pl Trójmiasto, 3.09.2015 [dostęp: 3.09.2015]
  4. Wyjątkowy grób Gotów odkryty na drawskim poligonie, Nauka w Polsce, 2016

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

Weichseldelta.png
Delta of River Wistula with Polish and German Names.
Chernyakhov.PNG
Autor: en:User:Wiglaf, en:User:Dbachmann, Licencja: CC-BY-SA-3.0
The green area is the traditional extent of Götaland and the pink area is the island of Gotland. The red area is the extent of the Wielbark culture in the early 3rd century, and the orange area is the Chernyakhov culture, in the early 4th century. The purple area is the Roman Empire.

The extent of the Wielbark culture is based on Zbigniew Babik: "Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich" Cracow 2001.

The extent of the Chernyakhov culture is based on R. Wołągiewicz (1993), a map drawn by Lars Östlin, in Kaliff's Gothic Connections. Contacts between eastern Scandinavia and the southern Baltic coast 1000 BC – 500 AD (2001:29)
Przeworsk2.PNG
Autor: Oryginalnym przesyłającym był Wiglaf z angielskiej Wikipedii, Licencja: CC-BY-SA-3.0

map based on Image:Europe plain rivers.png my own map, based on en:User:Dbachmann's blank map. The extensions of the cultures are based on Zbigniew Babik: "Najstarsza warstwa nazewnicza na ziemiach polskich" Cracow 2001.

The map shows the extent of the Wielbark culture (Goths) in red, a Baltic culture (Aesti?) in yellow, and the Debczyn Culture, pink. The Roman Empire is purple.
Odry krąg IV fragment3 02.07.10 p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 3.0

Fragment kręgu IV na cmentarzysku Gotów w Odrach, gmina Czersk

Fragment of Circle IV of the cemetery of Odrach, Gmina Czersk
Muzeum w Odrach popielnica z misą 02.07.10 p.jpg
Autor: Przykuta, Licencja: CC BY-SA 3.0
Popielnica w muzeum w Odrach (oddział muzeum historyczno-etnograficznego w Chojnicach)