Kurek czerwony

Kurek czerwony

Chelidonichthys lucerna[1]
(Linnaeus, 1758)
(c) I, Luc Viatour, CC-BY-SA-3.0
Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	zwierzęta
Typ	strunowce
Podtyp	kręgowce
Gromada	promieniopłetwe
Podgromada	nowopłetwe
Infragromada	doskonałokostne
Nadrząd	kolcopłetwe
Rząd	skorpenokształtne
Podrząd	Scorpaenoidei
Rodzina	kurkowate
Rodzaj	Chelidonichthys
Gatunek	kurek czerwony
Synonimy Chelidonichthys lucernus (Linnaeus, 1758) Chlidonichthys lucernus (Linnaeus, 1758) Trigla corax Bonaparte, 1834 Trigla corvus Rafinesque, 1810 Trigla hirundo Linnaeus, 1758 Trigla hyrax Pallas, 1814 Trigla laevis Montagu, 1818 Trigla lucerna Linnaeus, 1758 Trigla microlepidota Risso, 1824 Trigla pauciradiata Bennett, 1835 Trigla poeciloptera Cuvier, 1829 Trigla swainsonii Leach, 1839
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[2]
najmniejszej troski

Kurek czerwony^[3][a] (Chelidonichthys lucerna) – gatunek ryby skorpenokształtnej z rodziny kurkowatych (Triglidae). Występuje w północnym Atlantyku, od Norwegii po Gwineę i Sierra Leone (według niektórych źródeł po wybrzeże Ghany), także w morzach Północnym i Bałtyckim, kanale La Manche, morzach Śródziemnym i Czarnym. Na części zasięgu pospolity. Kurek czerwony jest rybą morską. Prowadzi przydenny tryb życia, przy dnie mulistym, piaszczystym, żwirowym lub kamienistym, obserwowany na głębokości do 318 m. Okres godowy w różnym czasie w zależności od lokalizacji. Ikra i larwy są pelagiczne. Młode osobniki przebywają głównie w litoralu, nierzadko w ujściach rzek, starsze obecne także w pelagialu. Żerując, C. lucerna przejawia zachowania oportunistyczne. Jego dieta jest zróżnicowana. Żywi się głównie małymi rybami, skorupiakami i mięczakami. Obserwuje się sezonową zmienność diety – zimą przeważają ryby, latem skorupiaki. Osiąga do 75 cm długości całkowitej, zazwyczaj 25–50 cm. Cechą charakterystyczną są trzy pierwsze promienie płetw piersiowych, które są przekształcone w wolne i ruchliwe, palczaste wyrostki pełniące funkcje motoryczną, tzn. ułatwiają rybie poruszanie się po dnie i czuciową, przede wszystkim smakową. Ubarwienie zmienne. Grzbiet od żółtego przez intensywny czerwony do ciemnobrązowego z poprzecznym ciemnym prążkowaniem. Boki od czerwonawych przez pomarańczowe do żółtawych. Brzuch różowy do białawego. Płetwy piersiowe ciemnoniebieskie lub zielonkawe, jasno obrzeżone. Płetwy brzuszne, odbytowa i ogonowa czerwonawe. Poławiany jako ryba konsumpcyjna – gospodarczo i w wędkarstwie, spotykany w akwariach publicznych. Mięso jest uważane za smaczne. Od 2015 IUCN uznaje kurka czerwonego za gatunek najmniejszej troski (LC). Trend populacji jest nieznany.

Taksonomia

Chelidonichthys lucerna syn. Trigla hirundo wg rysunku M.E. Blocha z 1796

Szkielet Chelidonichthys lucerna syn. Trigla hirundo w Muzeum Historii Naturalnej w Paryżu

Po raz pierwszy gatunek naukowo opisał Karol Linneusz w 1758, w dziesiątej edycji swojej pracy pt. Systema Naturae, na podstawie syntypu – skóry o długości standardowej 221 mm, przechowywanego obecnie (2018) w Muzeum Historii Naturalnej w Londynie i skatalogowanego pod numerem BMNH 1857.6.13.96. Jako miejsce typowe Linneusz wskazał Ocean Północny. Nie był to jednak pierwszy opis tego gatunku, a syntyp był częścią serii zbiorów. Wcześniej pisał o nim szwedzki przyrodnik Peter Artedi w swojej pracy pt. Ichthyologia sive opera omnia de piscibus, wydanej w 1738. Ostatecznie okaz trafił w posiadanie Laurensa Theodoora Gronoviusa, holenderskiego przyrodnika, który jego charakterystykę umieścił w jednym z zeszytów serii Museum ichthyologicum sistens piscium indigenarum and quorundam exoticorum, publikowanej w latach 1754–1756. To jednak Linneusz jako pierwszy opisał gatunek zgodnie z zasadą naukowego oznaczania nazwy gatunku^[4][5]. W połowie XIX wieku kolekcja Gronoviusa była oferowana na aukcjach Henry’ego Phillipsa przy Bond Street w Londynie. Zbiór nabył J.E. Gray, ówczesny kustosz Departamentu Zoologii Muzeum Brytyjskiego^[5]. Obecnie (2018) kurek czerwony jest klasyfikowany w rodzaju Chelidonichthys, w rodzinie kurkowatych, w rzędzie ryb skorpenokształtnych. W rodzaju Chelidonichthys został umieszczony przez W.J. Richardsa w 1968 jako Chelidonichthys lucernus. Jako Chelidonichthys lucerna sklasyfikowany został przez Bilecenoglu i innych w 2002^[4]. Kod taksonomiczny według FAO – 1780200302^[6].

Rozmieszczenie i środowisko

Kurek czerwony na skalistym dnie kanału La Manche

Występuje w północnym Atlantyku, od Norwegii po Gwineę i Sierra Leone (według niektórych źródeł aż po Ghanę^[2]), także w morzach Północnym i Bałtyckim, kanale La Manche, morzach Śródziemnym i Czarnym^[7][8]. Zasięg występowania C. lucerna (nieuwzględniający Zatoki Gwinejskiej) zamyka się w obszarze 66°N–9°N, 18°W–42°E, obejmując wody Norwegii, Wielkiej Brytanii, Wyspy Man, Jernsey i Guernsey, Irlandii, Francji, Belgii, Holandii, Danii, Szwecji, Niemiec, Polski, Hiszpanii (w tym Wysp Kanaryjskich^[4]), Gibraltaru, Portugalii (w tym Madery^[9], nieobecny jednak wokół Azorów), Włoch, Malty, Słowenii, Chorwacji, Bośni i Hercegowiny, Czarnogóry, Albanii, Grecji, Turcji, Bułgarii, Rumunii, Ukrainy, Rosji, Syrii, Libanu, Cypru, Egiptu, Libii, Tunezji, Algierii, Maroka, Sahary Zachodniej, Mauretanii, Senegalu, Gambii, Gwinei-Bissau, Gwinei i Sierra Leone^[8][2], według niektórych źródeł także Liberii, Wybrzeża Kości Słoniowej i Ghany. Z zachodniej Afryki obserwacji jest niewiele, lecz prawdopodobnie wynika to z braku dostatecznych badań^[2]. W podziale na regiony rybołówstwa FAO (ang. FAO Major Fishing Areas) gatunek notowany w regionach północno-wschodniego Atlantyku (27), środkowo-wschodniego Atlantyku (34) oraz Mórz Śródziemnego i Czarnego (37)^[8]. W Bałtyku sporadyczny, przy wybrzeżu polskim obserwowany jeszcze rzadziej^[3][10]. Jest jednym z dwóch gatunków kurkowatych, obok kurka szarego (Eutrigla gurnardus), pojawiającym się w polskich wodach^[10]. Na części zasięgu pospolity. Nie ma dostępnych danych na temat populacji tego gatunku ze środkowo-wschodniego Atlantyku. Globalny trend populacji nieznany (2018)^[2].

Kurek czerwony jest rybą morską^[8]. Prowadzi przydenny tryb życia, przy dnie mulistym, piaszczystym, żwirowym lub kamienistym^[8][2], na głębokości od 5 do 300 m (wg innych źródeł od 20 do 318 m^[8]; na głębokości 318 m obserwowany był w Morzu Jońskim^[11]). Młode osobniki bardzo często bytują w pobliżu brzegów, ze szczególnym uwzględnieniem ujść rzecznych, nierzadko wpływają w strefę wody słodkiej. Mimo że jest rybą denną, bywa spotykany także w wyższych warstwach wody. Starsze osobniki widywane są również poza litoralem, w strefie pelagialnej, gdzie oprócz dużych zdolności pływackich jak na ryby denne, obserwowano ich wyskoki ponad powierzchnię wody^[7]. Badania przeprowadzone od maja 2005 do marca 2007 na Morzu Adriatyckim, w wyniku których odłowiono 1114 okazów, potwierdziły tę zależność. Osobniki młodociane w zdecydowanej większości przebywały na głębokości od 10 do 25 m, dojrzałe preferowały większe głębokości, choć w przypadku tych drugich różnica w liczebności w poszczególnych przedziałach głębokości nie była tak wyraźna jak w przypadku młodych^[12]. Występuje także zależność pomiędzy porą roku a przebywaniem na określonej głębokości. Wiosną i latem kurek czerwony bytuje w płytkich wodach, zimą przenosi się na większe głębokości^[13]. Preferuje wody o temperaturze od 8 do 24 °C^[8].

Morfologia

Głowa kurka czerwonego; pod głową wyraźnie widoczne palczaste promienie płetwy piersiowej

Jasno obrzeżone, duże płetwy piersiowe kurka czerwonego

Osiąga do 75 cm długości całkowitej, zazwyczaj 25–50 cm. Wymiary przykładowego osobnika w odniesieniu do długości całkowitej: długość standardowa – 83,5%, długość ogonowa – 96,0%, długość przedanalna – 58,6%, długość przedgrzbietowa – 27,0%, długość przedbrzuszna – 17,9%, długość przedpiersiowa – 20,7%, głębokość ciała – 15,8%, długość głowy – 22,4%, średnica oka – 19,4% długości głowy^[8]. Ciało wydłużone, stożkowate^[7] i bardziej krępe niż u kurka szarego (dawniej klasyfikowany wraz z kurkiem czerwonym w rodzaju Trigla^[4])^[3]. Głowa o profilu lekko wklęsłym, trójkątna, pokryta skostniałymi płytkami skórnymi, z pyskiem również zakończonym dwiema wysuniętymi, krótkimi płytkami^[6][7], wyższa niż u kurka szarego^[3]. Reszta ciała pokryta drobnymi, gładkimi łuskami, z wyjątkiem linii bocznej, którą to tworzy 70 łusek większych od pozostałych. Od 18 do 20 rzędów łusek powyżej linii bocznej i od 37 do 60 rzędów poniżej niej^[6]. Dwie blisko siebie położone płetwy grzbietowe – pierwsza z 8–10 promieniami twardymi, druga z 15–18 promieniami miękkimi. Na grzbiecie, wzdłuż nasady płetw grzbietowych, biegnie 24–25 małych kolców kostnych. Na pierwszym łuku skrzelowym od 7 do 11 wyrostków filtracyjnych^[6]. Płetwy piersiowe duże, wachlarzowate, sięgające do czwartego promienia płetwy odbytowej^[7][14]. Trzy pierwsze promienie płetw piersiowych są przekształcone w wolne (nie są związane błoną) i ruchliwe, palczaste wyrostki (co jest cechą charakterystyczną dla całej rodziny^[14])^[7]. Pełnią one funkcję motoryczną, tzn. ułatwiają rybie poruszanie się po dnie, przytrzymują i stabilizują ciało, a także czuciową, przede wszystkim smakową^[15][16], pozwalając na sprawne wyszukiwanie pożywienia na miękkim podłożu^[8]. Warstwa gruczołowa naskórka tych wyrostków jest zbudowana z komórek kubkowatych wrzecionowatych, których cytoplazma wypełniona jest białkową wydzieliną zawartą w pęcherzykach^[15]. Płetwa odbytowa z 14–17 promieniami miękkimi^[7]. Dzięki dobrze rozwiniętemu pęcherzowi pławnemu kurki te zdolne są do wydawania dźwięków przypominających warczenie^[14][17]. Maksymalna odnotowana masa – 6 kg^[8].

Ubarwienie zmienne. Grzbiet od żółtego przez intensywny czerwony do ciemnobrązowego z poprzecznym ciemnym prążkowaniem. Boki od czerwonawych przez pomarańczowe do żółtawych. Brzuch różowy do białawego. Płetwy piersiowe ciemnoniebieskie lub zielonkawe^[7][3], jasno obrzeżone, z czarnoniebieską plamą i niebieskimi punktami po stronie wewnętrznej i jasnoniebieskimi punktami po stronie zewnętrznej. Płetwy brzuszne, odbytowa i ogonowa czerwonawe^[7].

Rozród

Trze się w zależności od położenia geograficznego – w Morzu Śródziemnym w okresie zimowym, w kanale La Manche na początku lata^[7], w Zatoce Kabiskiej od października do maja. Niezależnie od lokalizacji w całym okresie tarłowym obserwuje się wyraźny okres szczytowy^[8]. W Zatoce Kabiskiej przypadał na styczeń i luty. Dojrzałość płciową również osiąga zmiennie w zależności od lokalizacji. Osobniki z Zatoki Kabiskiej dojrzewały płciowo przy średniej długości całkowitej 20,4 cm, przy czym u samic było to 21,6 cm, a u samców 19,2 cm^[18]. U wybrzeży północno-zachodniej Walii dojrzałość płciową osiągały wraz ze średnią długością całkowitą równą 28,0 cm i wiekiem 2,8 lat dla obu płci, przy czym u samców było to 29,1 cm i 2,8 lata, a u samic 27,7 cm i 2,7 lata^[19]. Okrągła, gładka, nielepka ikra, a następnie larwy są pelagiczne^[7][20]. Maksymalny odnotowany wiek kurka czerwonego – 15 lat^[8].

Odżywianie

Pustelnik bernardyn – jeden ze składników diety kurka czerwonego wśród skorupiaków

© Hans Hillewaert, CC BY-SA 4.0

Zimnica – jeden ze składników diety kurka czerwonego wśród ryb

Kurek czerwony, żerując, przejawia zachowania oportunistyczne. Jego dieta jest zróżnicowana^[21]. Żywi się głównie małymi rybami, skorupiakami i mięczakami^[7]. W oparciu o analizę zawartości żołądków kurków czerwonych w ich diecie stwierdzono przedstawicieli ryb wielu rodzin, m.in.: dobijakowatych, dorszowatych – dorsz atlantycki, okowiel, witlinek, piotroszowatych – piotrosz, solowatych – sola zwyczajna, Buglossidium luteum, lirowatych – lira, lira kalion, Callionymus reticulatus, Callionymus risso, wstęgówkowatych – Cepola macrophthalma, śledziowatych – sardynka europejska, kongerowatych – konger, płastugi z rodziny Citharidae – Citharus linguatula, ostrobokowatych – ostrobok pospolity, igliczniowatych, ciosankowatych, babkowatych, m.in. z rodzaju Pomatoschistus, babka wielkołuska, babka złocista, Deltentosteus quadrimaculatus, flądrowatych – gładzica, niegładzica, zimnica. Wśród skorupiaków obecne były dziesięcionogi – Alpheus glaber, Anapagurus levis, Bathynectes longispina, Crangon crangon, Crangon allmanni, Corystes cassivelanus, Solenocera membranacea, Sicyonia carinata, Processa hemphilli, Processa canaliculata, Pontophilus spinosus, Pontophilus gorei, Pontophilus fasciatus, z rodzaju Pontocaris, Planes minutus Philocheras trispinosus, Philocheras bispinosus, pustelnik bernardyn, z rodzaju Palaemon, ustonogi – Squilla mantis, torboraki – Anchialina agilis, Pseudocuma longicornis, widłonogi z rodzaju Caligus. Mięczaki były reprezentowane przez: małże z rodziny sercówkowatych, rogowcowatych, przegrzebkowatych, Corbulidae – Corbula gibba, Veneridae – Venus verrucosa, Nuculidae – Nucula nucleus, głowonogi, m.in. kalmarowate – Alloteuthis subulata, Sepiolidae – Sepiola rondeletti, ślimaki – Turritella comunis, z rodzaju Rissoa. W diecie kurka czerwonego stwierdzono również glony i wieloszczety, w tym nereidy^[8]. Nie występują różnice w odżywianiu między osobnikami męskimi a żeńskimi, natomiast zauważono zmianę preferencji żywieniowych wraz ze wzrostem ciała. W zawartości żołądkowej osobników większych dominowały ryby. Zaobserwowano także sezonową zmienność diety. Zimą przeważają ryby, latem skorupiaki^[21]. Kurki czerwone z kolei padają ofiarą innych ryb, np. ostrobokowatych, w tym serioli olbrzymiej. Znane są przypadki kanibalizmu^[8].

Znaczenie gospodarcze i ochrona

Kurek czerwony jest bardzo ważnym gatunkiem handlowym^[13]. Poławiany jako ryba konsumpcyjna – gospodarczo i w wędkarstwie, spotykany w akwariach publicznych^[8]. Śnieżnobiałe mięso kurka czerwonego jest uważane za smaczne i wysoko cenione, zwłaszcza w krajach z ciepłym klimatem^[3][14]. W 2011 jednostki belgijskie złowiły 438 ton tej ryby, duńskie – 37 t, francuskie – 868 t, przy czym większość, bo 861 t, pochodziło z regionu północno-wschodniego Atlantyku, holenderskie – 1667 t, portugalskie – 75 t. W połowach realizowanych przez większość wyżej wymienionych krajów w latach 2007–2011 zaobserwować można tendencję spadkową całkowitej masy. W 2007 Holendrzy pozyskali 2088 t, Francuzi – 1353 t, Belgowie – 688 t, Duńczycy – 79 t. Jedynie Portugalczycy zanotowali wzrost, poławiając 28 t więcej niż w 2007^[8]. W Turcji w 1984 połowiono 316 t całej rodziny kurkowatych^[22]. Do połowu wykorzystuje się najczęściej włoki i haki denne^[14].

Od 2015 IUCN uznaje kurka czerwonego za gatunek najmniejszej troski (LC)^[2].

Uwagi

Przypisy