Kurpie Zielone

Kurpie Zielone
Kurpsie
Puszczaki
Puszczanie
Miejsce zamieszkania

Polska, Puszcza Zielona

Język

polski (gwara kurpiowska)

Religia

katolicyzm

Grupa

Polacy (Mazowszanie)

Stroje kurpiowskie
„Kurpiki ostrołęckie” ppłk Józefa Zaliwskiego z powstania listopadowego 1831 ubrani w regionalne stroje ludowe
Ołtarzyk przyozdobiony wycinankami

Kurpie Zielone – grupa etnograficzna ludności polskiej, zamieszkująca teren Puszczy Zielonej na Mazowszu, funkcjonująca również jako określenie regionu kurpiowskiego (inaczej: Kurpiowszczyzna).

Mieszkańcy puszczy

Pochodzenie

Nieprawdziwa, choć popularna w XIX wieku, była teoria o karpackim pochodzeniu Kurpiów. Według Aleksandra Połujańskiego mieli przywędrować do Puszczy Ostrołęckiej „częścią z Karpat, już z innych okolic kraju”. Teorię argumentował podobieństwem słów „Kurpie” i „Karpaty” oraz analogiami w charakterze mieszkańców obu regionów (odwaga, bogata kultura ludowa, brak zależności pańszczyźnianych)[1].

Jerzy Kijowski uznał za mało prawdopodobną tezę o pochodzeniu Kurpiów od Jaćwingów, wytępionych przez Krzyżaków w XIII wieku, podczas gdy zasiedlanie Puszczy Zielonej zaczyna się w XVII wieku. Nie wykluczył jednak, że pewnie niedobitki Jaćwingów przetrwały w Zagajnicy (południowej części Wielkiej Puszczy)[2]. Kazimierz Wójcicki twierdził, że część osadników mogła do Puszczy Zielonej dotrzeć z Warmii, przy czym mylił Puszczę Zieloną z należącą do biskupów płockich Puszczą Białą[2][3].

Adam Chętnik stwierdził, że „Kurpie są pokrewni Mazurom osiadłym po sąsiedzku; w Puszczakach nic obcego dostrzec nie można”[4]. W pierwszych pracach podkreślał piastowskie pochodzenie Kurpiów, ubarwiał ich historię i tworzył narrację ku pokrzepieniu serc[5]. Już wcześniej Ludwik Krzywicki stwierdził, że Kurpiów „należy uważać za odłam Mazurów pruskich mieszkający w granicach Królestwa, lub – jeśli chcemy – Mazurów za odłam Kurpiów przebywający w Prusach Wschodnich”[6]. W okresie nowożytnym ludność przybywająca do Puszczy Zielonej z Prus stanowiła znaczny odsetek, ale osadników kurpiowskich w Prusach było znacznie mniej. Ludność przemieszczała się głównie z północy na południe[2]. Na początku XX wieku Adam Braun pisał: „W puszczach mazowieckich osiedlili się przed wiekami Kurpie plemię mazurskie”[7]. W okresie międzywojennym ks. Władysław Skierkowski zanotował: „W województwie białostockim, w częściach powiatów kolneńskiego i ostrołęckiego oraz północnej części powiatu przasnyskiego, województwa warszawskiego (...) mieszka od wieków prastary lud mazurski, Kurpiami zwany”[8]. Użyte przez nich określenie „mazurski” odnosi się do ludności mazowieckiej. Mazur to bowiem określenie Mazowszanina[9].

Trudności z poprawnym zrozumieniem określenia „mazurski” ma również twórca teorii o pochodzeniu Kurpiów do Prusów, Sławomir Klec Pilewski, według którego „Kurpie nie przemieścili się podczas podboju Prus, oni już w Puszczy mieszkali (...). Ich folklor nie był importem i w niczym nie był podobny do słowiańskiego. Był on taki sam jak Prusów (...). Kurpie byli i są rdzennymi Prusami, zamieszkującymi Puszczę Zieloną od dawien dawna i jest ona ich ziemią, która w jakimś stopniu jest przedłużeniem miododajnej Barcji”[10]. Błędnie stwierdza, że Kurpie zamieszkiwali Puszczę Zieloną już w czasach pruskich. Klec Pilewski odwołuje się też do spopularyzowanego w XIX wieku, a omówionego przez Adama Dobrońskiego określenia „Gocie”, błędnie nazywającego Kurpi Białych[11]. Związki między Kurpiami a Mazurami w Prusach Wschodnich, które na początku XX wieku i w międzywojniu opisywał Chętnik, Klec Pilewski traktuje jako argument na poparcie swojej tezy, błędnie interpretując określenie „Mazurzy pruscy”[10]. Odnosi się ono do ludności, która zasiedliła Prusy Książęce, emigrując z Mazowsza[9].

Zasiedlanie Puszczy Zielonej nasiliło się w XVII wieku[6]. Wcześniej było to osadnictwo sezonowe związane z pracą w puszczy należącej do książąt mazowieckich, potem królów polskich[12]. Po potopie szwedzkim zaczyna się stałe osadnictwo najczęściej o charakterze rolniczym[2]. W Puszczy Zielonej były też osady, które powstały w I połowie XVII wieku, jak np. Jednorożec[13]. Część osadników zamieszkujących Zagajnicę stanowili emigranci z luterańskich Prus Książęcych, część chłopi pańszczyźniani – uciekinierzy z majątków szlacheckich, część szlachta, w tym banici[2]. Aleksander Połujański pisał o nich: „Kurpie są potomkami rozmaitych familii polskich, losem lub własną swawolą poniżonych, które straciwszy prawo cywilne w kraju, jako wygnańcy lub za nieżyjących uważani, dla ocalenia swego życia zmuszeni byli kryć się w puszczy ostrołęckiej”[1]. Zofia Niedziałkowska stwierdziła, że Puszczę Zieloną zasiedliła „ludność pochodzenia włościańskiego z Mazur pruskich – z Prus Książęcych oraz Mazowsza właściwego”[14].

Życie codzienne

Błotniste ziemie i lasy nie sprzyjały osadnictwu rolniczemu, stąd pierwotnie główne źródło utrzymania dla Kurpiów stanowiła puszcza. Pierwsi osadnicy pojawili się w XV wieku, wioski powstały sto lat później. Do puszczy napływała ludność ze wschodniego Mazowsza, szukając schronienia przed napadami, a także chłopi zbiegli przed pańszczyzną oraz inni ścigani przez prawo[2].

Pierwsi mieszkańcy Kurpiowszczyzny zajmowali się rybołówstwem i myślistwem. W Rzeczypospolitej Obojga Narodów Kurpie słynęli ze swoich umiejętności strzeleckich. W czasie insurekcji kościuszkowskiej to właśnie z nich rekrutowano członków elitarnych oddziałów strzelców celnych – prekursorów snajperów[15][16]. Sławę zdobyli też Kurpie w czasie powstania listopadowego, kiedy podpułkownik Józef Zaliwski utworzył z nich oddziały partyzanckie – „Kurpiki ostrołęckie”[17]. W regularnym Wojsku Polskim sformowany z Kurpiów w tym okresie został również ochotniczy 6 Batalion Strzelców Celnych zwany potocznie 6. Batalionem Kurpiów[18][19].

Kurpie trudnili się również bartnictwem na podstawie królewskich przywilejów (prawo bartne, przywilej trwał do 1801 roku), wydobyciem oraz obróbką bursztynu, rzemiosłami drzewnymi i tkactwem. Pracowali też jako smolarze, węglarze i flisacy. Rozwój rolnictwa nastąpił w okresie XVII–XIX wieku. Osady kurpiowskie początkowo oddalone od siebie później, z wytrzebieniem lasów, zaczęły się skupiać w większe wioski. Kurpiowszczyznę w drugiej połowie XVIII wieku mogło zamieszkiwać około 12 000 ludzi[20].

Uwłaszczenie chłopów na terenie Puszczy Zielonej przebiegało wolniej niż w innych częściach Królestwa Polskiego. Gospodarstwa rzadko miały więcej niż 20 mórg, a ziemie były nieurodzajne[21]. Ubóstwo i szybki przyrost liczby ludności skutkowały czasową lub stałą emigracją. Na zarobek udawano się za Przasnysz lub za Kolno, a także do Prus Wschodnich. Za oceanem osiedlano się w Stanach Zjednoczonych, Brazylii i Argentynie[22][23][24].

Postrzeganie przez innych

W XIX wieku, opisując Kurpiów, podkreślano ich swoisty „dziki i szorstki” charakter, skłonność do uniesień i mściwość, ale też gościnność, „zręczność niezwykłą ciała, wytrzymałość na wszelkie trudy”[25]. Specyficzne środowisko i historyczne doświadczenia są przyczyną, dla której tzw. kurpiowski charakter utożsamiany jest z uporem, oszczędnością i umiłowaniem wolności[26].

Mit Kurpiów ukształtowały wydarzenia w XIX wieku. Podczas powstania listopadowego[27][28][29] oraz styczniowego[30][31][32] w Puszczy Zielonej miały miejsce liczne bitwy i potyczki z zaborcą.

Kultura materialna i folklor

Głównymi ośrodkami folkloru kurpiowskiego w Puszczy Zielonej są Kadzidło, Łyse i Myszyniec[33].

Peryferyjność Mazowsza, a w jego granicach peryferyjność Puszczy Zielonej, izolacja regionu (naturalna bariera w postaci lasów i bagien wymuszająca samowystarczalność), duża odległość od większych ośrodków miejskich, opóźnienie rozwoju gospodarczego wynikające z późnego zagospodarowania nieurodzajnych ziem – to czynniki wpływające na wykształcenie się odrębności kulturowej Kurpiów w Puszczy Zielonej[34].

Charakterystycznymi elementami kultury materialnej są stroje, hafty, ozdoby bursztynowe, kurpiowskie chaty, zdobienia w drewnie i rzeźby, wycinanki, kwiaty z krepiny oraz ozdobne palmy na Niedzielę Palmową. Elementy folkloru, w tym gwara kurpiowska, zachowały się do dziś[33].

Dialekt literacki

W 2009 r. prof. Jerzy Rubach opracował zasady pisowni zielonokurpiowskiego dialektu literackiego. Uwzględniają one występowanie w tym narzeczu głosek nieznanych językowi ogólnopolskiemu, które zapisywane są literami: ï, é (znane też w dawnej polszczyźnie), ë, å (staropolskie á). Ó oznacza w dalszym ciągu głoskę osobną od u. W dialekcie zielonokurpiowskim nie występuje natomiast litera i, wobec czego spółgłoski miękkie ć, ś, ń, ź, dź zapisywane są wyłącznie jako ć, ś, ń, ź, dź. W związku z mazurzeniem nie występuje również litera ż[35]. Nowe zasady pisowni zostały bardzo szybko przyjęte przez Związek Kurpiów i są rozpowszechniane i utrwalane w kolejnych publikacjach po kurpiowsku i na temat dialektu kurpiowskiego[36].

Kultura kurpiowska obecnie

Kultywowaniem i zachowaniem kultury kurpiowskiej zajmuje się Związek Kurpiów[33]. W latach 1991–2006 istniał Związek Gmin Kurpiowskich. Działają zespoły folklorystyczne i twórcy ludowi. Odbywają się cykliczne imprezy:

Kurpie w literaturze i kulturze

W literaturze Kurpie występują m.in. w powieści historycznej Noc saska Władysława Rymkiewicza, gdzie opisano udział Kurpiów w wojnie północnej (1700-1721) oraz Krzyżakach[37] i Potopie Henryka Sienkiewicza. Kurpiowski region widać także w serialu kostiumowym Czarne chmury – Odcinek 5/10 Czarna sakwa (1973)[38][39][40].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ a b Aleksander Połujański, Wędrówki po guberni augustowskiej w celu naukowym odbyte, Warszawa: Druk. Gazety Codziennej, 1859, s. 4 [dostęp 2022-08-02].
  2. ↑ a b c d e f Jerzy Kijowski, Pochodzenie Kurpiów, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 22, 2008, s. 93–101.
  3. ↑ Kazimierz Władysław Wójcicki, Zarysy domowe, t. 3, Warszawa: Max Chmielewski, 1842 [dostęp 2022-07-26].
  4. ↑ Adam Chętnik, Puszcza Kurpiowska, Warszawa 1913.
  5. ↑ Adam Chętnik, O Kurpiach, Warszawa 1919.
  6. ↑ a b Ludwik Krzywicki, Kurpie, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2007.
  7. ↑ Adam Braun, Z dziejów bartnictwa w Polsce, Warszawa 1911.
  8. ↑ Władysław Skierkowski, Wesele na Kurpiach, Płock 1933.
  9. ↑ a b S. Hrabec, Jeszcze raz o nazwie Mazowsze, „Onomastica”, 4 (7, z. 2), 1958.
  10. ↑ a b Sławomir Klec Pilewski, Geneza ludu kurpiowskiego, „Głos Gminy Jednorożec” (4 (36)), 2014, s. 16–19.
  11. ↑ Adam Czesław Dobroński, Czy istnieli Kurpie-Gocie?, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 35, 2021, s. 11–23.
  12. ↑ Kazimierz Pacuski, O Puszczy Zagajnicy (Kurpiowskiej) w średniowieczu i dobie nowożytnej. Początki Kadzidła, [w:] Maria Przytocka (red.), Dzieje parafii i kościoła pod wezwaniem Ducha Świętego w Kadzidle : praca zbiorowa, Kadzidło: Parafia Rzymsko-Katolicka pw. Świętego Ducha, 2012, s. 25–37, ISBN 978-83-934099-0-7, OCLC 805335308 [dostęp 2022-07-25].
  13. ↑ Maria Weronika Kmoch, Na skraju Kurpiowszczyzny. Parafia pw. św. Floriana w Jednorożcu, Jednorożec: Stowarzyszenie "Przyjaciele Ziemi Jednorożeckiej", 2020, ISBN 978-83-927409-7-1, OCLC 1225226389 [dostęp 2022-07-21].
  14. ↑ Zofia Niedziałkowska, Puszcza Zielona. Bory Ostrołęckie. Z przeszłości Kurpiów, Warszawa 1981.
  15. ↑ Stefan Bratkowski: Z czym do nieśmiertelności. Katowice: Wydawnictwo Śląsk, 1979, s. 300–301. ISBN 83-216-0185-5.
  16. ↑ Konstanty Górski: Historya Piechoty Polskiej. Kraków: 1893.
  17. ↑ Kronika powstań polskich 1794-1944, Marian B Michalik (red.), Eugeniusz Duraczyński (oprac.), Warszawa: Wydawnictwo Kronika, 1994, s. 97, ISBN 83-86079-02-9, OCLC 834009097.
  18. ↑ Wimmer 1978 ↓, s. 489.
  19. ↑ Gembarzewski 1925 ↓, s. 79.
  20. ↑ Wiesław Majewski, Kurpie w walkach o niepodległość od Potopu do Baru, „Zeszyty Naukowe OTN”, T. 12, 1998, s. 12.
  21. ↑ Radosław Lolo, Zarys dziejów Puszczy Zielonej, [w:] Puszcza Zielona. Przyroda, folklor, historia, wyd. 1, Pułtusk: Wydawnictwo Aleksander, 2013, s. 6–15, ISBN 978-83-64273-00-1, OCLC 1150604840 [dostęp 2022-07-21].
  22. ↑ Maria Weronika Kmoch, Dlaczego i jak na przełomie XIX i XX w. emigrowano za Przasnysz i do Prus Wschodnich? [dostęp 2022-07-25].
  23. ↑ Maria Weronika Kmoch, Następstwa czasowych i stałych emigracji z Kurpiowszczyzny przed I wojną światową [dostęp 2022-07-25].
  24. ↑ Adam Białczak, Z dziejów kurpiowskiego wychodźstwa zarobkowego do Ameryki Północnej w latach 1880–1918 na przykładzie gminy Baranowo, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 27, 2013, s. 17–34.
  25. ↑ Kazimierz Władysław Wójcicki: Kurpie, Kurpiki. W: Encyklopedyja powszechna. T. XVI: Krasiń.–Libelt. Warszawa: Samuel Orgelbrand, 1864, s. 499. [dostęp 2022-08-19].
  26. ↑ Mariusz Kowalski: Księstwa Rzeczpospolitej. Państwo magnackie jako region polityczny. Warszawa: Instytut Geografii i Przestrzennego Zagospodarowania im. Stanisława Leszczyckiego Polskiej Akademii Nauk, 2013, s. 283-294. [dostęp 2022-08-19].
  27. ↑ Łukasz Gut, Kurpie - historia i trwanie: Krzysztof Augustyniak: Kurpie w powstaniu listopadowym wypadli pozytywnie, Kurpie - historia i trwanie, 29 listopada 2018 [dostęp 2022-07-25].
  28. ↑ Adam Białczak, Kurpiowszczyzna w dobie Powstania Listopadowego, Ostrołęka 2000.
  29. ↑ Krzysztof Augustyniak, Proces formowania pułków piechoty liniowej w województwie płockim w okresie powstania listopadowego, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 29, 2015, s. 15–24.
  30. ↑ Zbigniew Lorenc, Powstanie styczniowe na Ziemi Jednorożeckiej, Jednorożec 2016
  31. ↑ Maria Weronika Kmoch, Insurekcja styczniowa w Przasnyskiem (1863–1864) [dostęp 2022-07-25].
  32. ↑ Jerzy Kijowski, Powstanie w Zielonej Puszczy Kurpiowskiej, „Zeszyty Naukowe Ostroleckiego Towarzystwa Naukowego”, 17, 2003, s. 18–30.
  33. ↑ a b c Iwona Choroszewska-Zyśk (red.), Encyklopedia kurpiowska. Fakty i ciekawostki, Ostrołęka: Związek Kurpiów, 2021, ISBN 978-83-963465-0-6, OCLC 1334037878 [dostęp 2022-07-25].
  34. ↑ Bernard Kielak, Kultura ludowa kurpiowskiej Puszczy Zielonej, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 5, 1991, s. 111–120.
  35. ↑ Jerzy Rubach: Zasady pisowni kurpiowskiego dialektu literackiego. Ostrołęka: Muzeum Kultury Kurpiowskiej w Ostrołęce i Związek Kurpiów, 2009, s. 20, 38, 54, 61. ISBN 978-83-923536-3-8.
  36. ↑ W roku 2011 i 2014 Związek Kurpiów zorganizował semestralny kurs nauki pisma kurpiowskiego według zasad nowej ortografii.
  37. ↑ H. Sienkiewicz, Krzyżacy, Warszawa, Wydawnictwo Mea 2001. Rozdz. XX (s. 198, 201), XXI (s. 209, 210, 212, 214).
  38. ↑ Jan Kaczyński, Kurpie i Puszcza Zielona w literaturze, „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 4, 1990, s. 147–167.
  39. ↑ Jerzy Kijowski, Z dziejów badań nad historią Puszczy Zielonej (wybrane zagadnienia), „Zeszyty Naukowe Ostrołęckiego Towarzystwa Naukowego”, 7, 1993, s. 101–106.
  40. ↑ Stanisław Pajka, Kurpiowszczyzna w badaniach historycznych, „Zeszyty Naukowe Ostroleckiego Towarzystwa Naukowego”, 8, 1994, s. 38–47.

Bibliografia

Linki zewnętrzne

Grupy etnograficzne i etniczne Polski
Łęczycanie i Sieradzanie
Małopolanie
Mazowszanie
Mazurzy i Warmiacy
Pomorzanie
(Kaszubi)
Ślązacy
Wielkopolanie
Kresowiacy
uznane mniejszości
inne

Media użyte na tej stronie

Wystroj-chaty-kurpie.JPG
Chata kurpiowska - ołtarzyk
Kurpie-stroje ludowe.JPG
Autor: robrobx, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Stroje ludowe na Kurpiach