Kuty (obwód iwanofrankiwski)

Kuty

Ratusz
Herb
Państwo	Ukraina
Obwód	iwanofrankiwski
Rejon	kosowski
Powierzchnia	4,9 km²
Populacja (2018) • liczba ludności	4080
Nr kierunkowy	+380 3478
Kod pocztowy	78665
Położenie na mapie obwodu iwanofrankiwskiego Kuty
Położenie na mapie Ukrainy (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Kuty
48°15′26″N 25°10′02″E/48,257222 25,167222
Portal Ukraina

Kuty (ukr. Кути) – osiedle typu miejskiego na Ukrainie, w obwodzie iwanofrankiwskim, w rejonie kosowskim, nad Czeremoszem. W 2018 roku liczyło 4080 mieszkańców^[1]. Miejscowość jest uzdrowiskiem klimatycznym oraz ośrodkiem przemysłu drzewnego i lokalnego rzemiosła artystycznego (tkactwo, hafciarstwo, garncarstwo).

Od nazwy miejscowości pochodzi nazwa regionu Pokucie.

Przynależność terytorialna

• 1340–1772 w ziemi halickiej województwa ruskiego. Wchodziło wówczas w skład starostwa niegrodowego, które według spisów podskarbińskich z 1770, składało się z miasta Kuty i wiosek: Kuty Stare, Kobaki, Rybno, Słobódka, Tudiów, Rożen Wielki, Rożen Mały, Roztoki, Białoberezka, Berwinkowa, Chorocowa, Dołhopol, Ilohopol, Hryniowa, Jabłonica, Krasnoiła, Perechresno, Polanki, Stebnie, Fereskuł i Uścieryki. W roku 1771, starostwo to dzierżawiła Ludwika z Mniszchów Potocka (kasztelanowa krakowska). Opłacała z niego kwarty w wysokości 19 104,11 złotych polskich.
• 1772–1918 w Królestwie Galicji i Lodomerii w Cesarstwie Austriackim. 1 maja 1782 r. Kuty (wraz z całym starostwem) przyłączono do powiatu kosowskiego (dóbr Kosowa i Pistynia). W tym okresie, w Kutach (mieście rządowym) zamieszkiwało 6476 osób według spisu ludności z 1857 r. Parafia rzymskokatolicka i greckokatolicka loco.
• 1918–1939, w czasach II Rzeczypospolitej, w powiecie kosowskim, województwa stanisławowskiego. Miasto na granicy z Rumunią, którą wyznaczała rzeka Czeremosz. Znane głównie z epizodów kampanii wrześniowej. 17 września 1939 na tutejszej plebanii unickiej z udziałem prezydenta RP Ignacego Mościckiego odbyło się ostatnie posiedzenie rządu RP w II Rzeczypospolitej^[2]. Tamtejszym mostem przedostały się do Rumunii w dniu 17 września 1939 r. polskie władze, obecne z nimi duchowieństwo oraz wojskowi. 20 września tegoż roku w obronie mostu zginął pisarz Tadeusz Dołęga-Mostowicz. Most został spalony przez Ukraińców w 1944^[3].

Historia

Kuty otrzymały prawa miejskie w r. 1715 od króla Augusta II Mocnego, za sprawą Józefa Potockiego, kasztelana krakowskiego i wojewody kijowskiego. Wcześniej, wraz z okolicznymi wsiami stanowiły starostwo niegrodowe. Ludność zajmowała się uprawą roli, sadownictwem, kupiectwem, produkcją safianu, garncarstwem, rękodziełem artystycznym. Do końca XVIII w. były tu warzelnie soli. Od XIX wieku Kuty stały się znanym letniskiem dzięki malowniczemu położeniu nad dużą rzeką, otoczeniu górami (nad miasteczkiem góra Owidiusz), ciepłemu klimatowi i bogactwu owoców, a także dobrej bazie mieszkaniowej (liczne dworki w ogrodach). Corocznie w dniu 13 czerwca odbywały się tu sławne odpusty ormiańskie, ściągające Ormian z Polski, Bukowiny, Mołdawii, a nawet Armenii.

Panorama miasta ok. 1914–1918

Zabytki Kut to kościół rzymskokatolicki z przełomu XVIII/XIX w., malowniczo położony kościół ormiańskokatolicki z XIX w. i cerkiew greckokatolicka, rynek z ratuszem i uliczki z ładną zabudową z przełomu wieków, a także cmentarz XIX-wieczny, którego najciekawsza część to kilkadziesiąt zachowanych dotąd nagrobków rodzin ormiańskich (napisy wyłącznie polskie). Kuty liczyły w latach 30. XX w. ok. 7 tys. mieszkańców, z czego obok rdzennych Polaków dużą część stanowili polscy Ormianie (Polacy pochodzenia ormiańskiego, katolicy obrządku ormiańskiego, przybyli tu od XVI w. z Mołdawii). Kuty stanowiły największe skupisko Ormian w Polsce. Żyli tu także Żydzi i Rusini, w okolicy Huculi. W latach 1857–1862 burmistrzem miasta Kuty był pochodzący z ormiańskiego rodu szlacheckiego baron Piotr Romaszkan^[4].

W okresie międzywojennym miejscowość była siedzibą komisariatu Straży Celnej „Kuty”. Ulokowano tu też placówkę Straży Celnej, a następnie po reorganizacji stacjonowała tu placówka Straży Granicznej I linii „Kuty”^[5]

Żydzi podczas okupacji niemieckiej zostali eksterminowani. Według sowieckich danych zabito 2239–2350 mieszkańców Kut narodowości żydowskiej^[6].

Po II wojnie światowej Polacy (w tym Ormianie) zostali wysiedleni, miasteczko mimo napływu nowej ludności liczy mniej mieszkańców. W 1956 r. w Kutach zmarł ostatni proboszcz ormiańskokatolicki Samuel Manugiewicz, który do wybuchu wojny piastował również funkcje burmistrza miasta i senatora II RP.^[7]

Kościół rzymskokatolicki, bardzo zniszczony, został zwrócony wiernym w r. 1990 i zabezpieczony dzięki funduszom zebranym przez warszawską TV^[8]. Z kolei kościół ormiański został przekształcony w cerkiew prawosławną^[9].

W 1989 liczyło 4698 mieszkańców^[10].

W 2013 liczyło 4073 mieszkańców^[11].

Ważne daty

Kościół ormiańskokatolicki

• Wzmiankowane w roku 1469 jako wioska, należąca do Jana Odrowąża ze Sprowy.
• W 1715 Józef Potocki, wojewoda i generał ziem kijowskich, wystawił przywilej erekcyjny i ustanowił prawa, które umożliwiły Żydom swobodne osiedlanie się w Kutach. Według lustracji z 1765, w mieście prowadziło działalność gospodarczą 166 Polaków i Rusinów, 70 Ormian, 124 Żydów i 136 komorników żydowskich. Józef Potocki (mąż wspomnianej Ludwiki) ufundował w Kutach kościół ormiański i cerkiew unicką. Miasto rozwijało się też dzięki kolonii ormiańskiej. Do II wojny światowej było największym skupiskiem Ormian Polskich w II Rzeczypospolitej, którzy trudnili się m.in. handlem i produkcją safianu i nazywane stąd Małą stolicą Ormian Polskich.
• Latem 1930 r. saperzy z 1. i 2. Batalionu Mostów Kolejowych z Krakowa i Jabłonny wznieśli graniczny most drogowo-kolejowy na Czeremoszu, łączący Kuty i rumuńską Wyżnicę^[12].
• 17 września 1939 roku polski rząd przekroczył granicę z Rumunią.
• 20 września 1939 w Kutach zginął Tadeusz Dołęga-Mostowicz, najpopularniejszy przedwojenny pisarz polski,
• 1 lipca 1941 zajęcie miasta przez sprzymierzone z Niemcami oddziały węgierskie. Od 1 sierpnia 1941 pod okupacją niemiecką^[6].
• 9 kwietnia 1942 podczas antyżydowskiej akcji na ulicach miasta Einsatzgruppe „C” zabiła (rozstrzelała lub spaliła żywcem) 800–1058 osób^[6].
• 15 sierpnia 1942 (bądź 9 września 1942) Niemcy wysłali pieszo ponad 1000 Żydów z Kut do Kołomyi (50 km). Według danych sowieckich rozstrzelano ich potem w lesie szeparówieckim^[6].
• W marcu i kwietniu 1944 r. w Kutach partyzanci UPA wymordowali ok. 200 polskich Ormian i Polaków. Pod wpływem mordów większość mieszkańców tych narodowości uciekła z Kut^[13].

Zabytki

Kościół Serca Jezusa

• zabudowa miejska z XVIII–XIX wieku,
• kościół katolicki pw. Serca Jezusa,
• kościół ormiański z XVIII w.,
• ratusz z XIX w.,
• przedwojenny dom Sokoła (obecnie ukraiński dom kultury), w którym odbyło się ostatnie posiedzenie Rządu II RP.

Osadnictwo

• Ormianie
• Huculi

Związani z Kutami

• Tadeusz Dołęga-Mostowicz – polski pisarz, zmarły w Kutach,
• Eliasz Kuziemski – polski aktor,
• Samuel Manugiewicz – polski ksiądz katolicki obrządku ormiańskiego, działacz ormiański w Małopolsce Wschodniej, senator II kadencji w II RP,
• Grzegorz Józef Romaszkan – polski duchowny katolicki, arcybiskup lwowski obrządku ormiańskiego.
• Piotr Romaszkan (1890–1863), burmistrz Kut (1857–1862), ziemianin, właściciel dóbr Ostapie, Uhersko, Laszki, członek Stanów Galicyjskich i działacz gospodarczy
• Jadwiga Zarugiewiczowa (1879–1968) z d. Bohosiewicz. Symboliczna matka Nieznanego Żołnierza pochowanego w Warszawie.

Pobliskie miejscowości

• Kołomyja
• Kosów
• Kuty Stare
• Wyżnica
• Zaleszczyki

Przypisy

Bibliografia

• Kuty, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 6 .
• Skorowidz wszystkich miejscowości położonych w Królestwie Galicyi i Lodomeryi wraz z Wielkiem Księstwem Krakowskiem, Lwów 1868.

Linki zewnętrzne

• Archiwalne widoki miejscowości w bibliotece Polona