Kwatera na Łączce
Kwatera Ł, Kwatera na Łączce – miejsce pochówku przy murze cmentarnym Cmentarza Wojskowego na Powązkach w Warszawie pomordowanych przez organy bezpieczeństwa publicznego[1] w latach 1945–1956, często w więzieniu mokotowskim. Na terenie Łączki znajduje się Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych.
Miejsca
Miejsce, w którym od połowy 1948[2] chowane były potajemnie ciała więźniów więzienia mokotowskiego na tzw. „łączce”, znajdowało się na Cmentarzu Cywilnym – Powązki graniczącym wspólnym murem z dawnym Cmentarzem Wojskowym. Na miejscu tym urządzono kompostownię, potem śmietnik, a w 1964 włączono je do sąsiadującego Cmentarza Wojskowego, nadając obu częściom – cywilnej i wojskowej nazwę: Cmentarz Komunalny – Powązki[3]. Oprócz obecnej kwatery „Ł” dawniej E (plan z 1971, naprzeciw C27) (F, FII, FIII)[4] miejsca dawnych grobów znajdują się także w dawnej kwaterze, pod obecnymi kwaterami M, MII i ŁII[5].
Zwłoki pomordowanych, którzy pochowani zostali symbolicznie „Na Łączce” Cmentarza Wojskowego, chowane były jednak także potajemnie w innych częściach Warszawy i okolic[6][7]:
- Służew: stary cmentarz służewiecki przy ul. Wałbrzyskiej rozszerzony o działkę należącą przedtem do Józefa Bokusa[8] oraz nieokreślone bliżej miejsca na Służewie nad Dolinką i ogólnie w parafii św. Katarzyny. Do połowy 1948 r. powiązane w workach zwłoki wywoził „na Służew” na potajemne nocne pochówki grabarz Więzienia Mokotowskiego Władysław Turczyński[9]
- przy murze Wyścigów Konnych na Służewcu
- Cmentarz Bródnowski w nieistniejącej na planach kwaterze 45 N
- przy murze więziennym więzienia mokotowskiego
- teren praskiego Więzienia Karno-Śledczego nr III tzw. „Toledo”[10] przy ul.11 Listopada[11]
- cmentarz wojenny w Trojanowie k. Sochaczewa[8].
Symboliczna wspólna mogiła
Szacunki oparte na zeznaniach Alojzego Grabickiego dla Komisji Kosztirki wskazują na ok. 250 osób pochowanych bezpośrednio w kwaterze Cmentarza Komunalnego. Są to głównie wojskowi, zajmujący niejednokrotnie także po wojnie wysokie stanowiska w Wojsku Polskim mordowani przez tzw. Informację Wojskową głównie w więzieniu mokotowskim.
Osoby pochowane (symbolicznie) uwidocznione na rozebranym (w związku z rozpoczęciem w 2013 roku prac ekshumacyjnych na terenie tej kwatery) pomniku: (Odstępy odpowiadają rzędom na tablicy pomnika)
|
|
Uczczenie pamięci, dochodzenia
W wymienionych wyżej miejscach rodziny pomordowanych składały potajemnie kwiaty. Po 1956 r. niektórzy funkcjonariusze SB nieformalnie wskazywali miejsca rodzinom ofiar[12].
W 1956 roku sprawę utajnionych pochówków badał zastępca Prokuratora Generalnego PRL i członek PZPR Kazimierz Kosztirko, stwierdzając w swoim protokole brak jakiejkolwiek dokumentacji więziennej wskazującej, gdzie kogo pochowano. Członkami komisji sporządzającej raport byli także ppłk Marian Frenkiel – ówczesny szef III. Oddziału Naczelnej Prokuratury Wojskowej, któremu zarzuca się udział w mordach, oraz Jan Barczak – wicedyrektor Centralnego Zarządu Więziennictwa. Raport Kosztirki podpisany też został przez grabarza Władysława Turczyńskiego (brata ppor. Kazimierza Turczyńskiego, uczestniczącego m.in. w śledztwie przeciwko zgładzonemu i pochowanemu na „Łączce” komandorowi Mieszkowskiemu[13]).
Do stanu wojennego rodziny pielęgnowały miejsce na cmentarzu. W czasie stanu wojennego teren wyrównano i przeznaczono na nowe groby głównie wojskowych. Przykładowo grób pochowanego wtedy Jerzego Wenelczyka – dawnego oprawcy komandora Mieszkowskiego – znajduje się niedaleko przypuszczalnego miejsca pogrzebania ciała jego ofiary[14].
W marcu 1988 roku własne dochodzenie w celu ustalenia rzeczywistych miejsc pochówków podjęła dziennikarka Małgorzata Szejnert[15]. W październiku 1989 r. Ministerstwo Sprawiedliwości upubliczniło podjętą przy Centralnym Zarządzie Zakładów Karnych pracę nad pełną listą osób straconych w więzieniach PRL w latach 1945–1956 oraz poinformowało o odnalezieniu Raportu Kosztirki[8]. Zespół opracowujący listę również nie odnalazł żadnej dokumentacji miejsc pochówków[16].
10 stycznia 1990 roku utworzony został Społeczny Komitet budowy pomnika, któremu przewodniczy żona jednego ze straconych adwokat Maria Romer-Kędzierska[17]. Wmurowanie kamienia węgielnego pod pomnik odbyło się 1 listopada 1990 r. Autorem projektu jest arch. Dominik Mączyński. Pomnik w kształcie fragmentu ceglanego muru z wyciętą literą „V” powstał w 1991 roku.
Pomnik z literą „V” został rozebrany w związku z rozpoczęciem prac ekshumacyjnych w 2013 roku.
27 września 2015 roku odsłonięto na terenie kwatery „Ł” Panteon – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych zaprojektowany przez artystę rzeźbiarza Jana Kukę i architekta Michała Dąbka z Krakowa. W dniu odsłonięcia pochowano w nim szczątki pierwszych 35 ekshumowanych i zidentyfikowanych ofiar.
Ekshumacje IPN
_01.jpg)
Instytut Pamięci Narodowej, Rada Ochrony Pamięci Walk i Męczeństwa i Ministerstwo Sprawiedliwości przy współpracy m.st. Warszawy realizowały w latach 2012–2013 projekt naukowo-badawczy „Poszukiwania nieznanych miejsc pochówku ofiar terroru komunistycznego z lat 1944–1956”. Ekshumacje prowadzone pod kierunkiem Krzysztofa Szwagrzyka rozpoczęto 23 lipca 2012, 24 lipca potwierdziły się przypuszczenia o masowych grobach ofiar zbrodni komunistycznych lat 1944–1956[18]. Podczas prac prowadzonych w lipcu i sierpniu 2012 wydobyto szczątki 117 osób; na kwiecień 2013 zaplanowane są dalsze prace na Powązkach, a na wrzesień 2013 prace na Służewie. Ocenia się, że na Łączce znalazło swój pochówek do 300 osób[19]. Wydobyte szczątki zostały poddane badaniom DNA z inicjatywy Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego w Szczecinie z wykorzystaniem danych genetycznych zgromadzonych w Polskiej Bazie Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów[20].
6 grudnia 2012 IPN oraz Rada Ochrony Pamięci, Walk i Męczeństwa wraz z Pomorskim Uniwersytetem Medycznym w Szczecinie ogłosiły, że zidentyfikowano tożsamość szczątków trzech pierwszych ofiar: Edmunda Bukowskiego, Stanisława Łukasika i Eugeniusza Smolińskiego[21]. 20 lutego 2013 podano nazwiska kolejnych ofiar, wśród których znaleźli się: Stanisław Abramowski, Bolesław Budelewski, Stanisław Kasznica i Tadeusz Pelak. 28 lutego 2014 w Belwederze odbyła się uroczystość z udziałem prezydenta Bronisława Komorowskiego, podczas której ogłoszono 12 kolejnych nazwisk zidentyfikowanych ofiar[22]. 9 czerwca 2016 w Pałacu Prezydenckim w Warszawie, rodzinom wręczono następne karty identyfikacyjne. Wśród zidentyfikowanych byli: Bronisław Chajęcki, Zygmunt Jezierski, Jan Kaim, Czesław Kania, Stanisław Konczyński, Stefan Skrzyszowski oraz Jerzy Staniewicz[23].
W związku z wydobyciem wszystkich szczątków, które znajdowały się w kwaterze Ł II w lipcu 2017 roku zakończono ekshumacje[24] Identyfikacja znalezionych w sumie ponad tysiąca kości z szacunkowo trzystu osób wymaga dłuższej pracy.
Osoby których szczątki zidentyfikowano do tej pory z pomocą Polskiej Bazy Genetycznej Ofiar Totalitaryzmów[25]:
| Nr | Stopień | Nazwisko, Imię pseudonim | Data i miejsce urodzenia | Data i miejsce śmierci | Opis |
|---|---|---|---|---|---|
| 1 | Stanisław Abramowski ps. „Bury”[26][27] | żołnierz AK, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość”, NSZ | |||
| 2 | Władysław Borowiec ps. „Żbik”[28] | żołnierz Armii Krajowej, po wojnie księgowy w Delegaturze Biura Rewindykacji i Odszkodowań Wojennych | |||
| 3 | por. | Henryk Borowski ps. „Trzmiel”[28] | oficer Komendy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej | ||
| 4 | Bolesław Budelewski ps. „Pług”[27] | żołnierz Armii Krajowej, po wojnie, od 1946 r., walczył w oddz. Narodowego Zjednoczenia Wojskowego | |||
| 5 | por. | Edmund Bukowski ps. „Edmund”[21] | oficer Armii Krajowej | ||
| 6 | płk | Bronisław Chajęcki ps. „Boryna”, „Maciej Boryna”, | kapitan Wojska Polskiego, pułkownik Armii Krajowej, komendant Państwowego Korpusu Bezpieczeństwa na obszar Warszawy | ||
| 7 | mjr | Jan Czeredys | major Wojska Polskiego | ||
| 8 | ppor. | Julian Czerwiakowski ps. „Jerzy Tarnowski”[29] | oficer Narodowych Sił Zbrojnych (NSZ), szef komórki obserwacyjno-wywiadowczej I Okręgu Warszawa NSZ pod pseudonimem „J-13” | ||
| 9 | Bolesław Częścik ps. „Orlik”[29] | żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych, Narodowego Zjednoczenia Wojskowego | |||
| 10 | mjr | Hieronim Dekutowski ps. „Zapora”[28] | cichociemny, oficer Armii Krajowej, Delegatury Sił Zbrojnych i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 11 | Adam Gajdek ps. „Agata”, „Antek”, „Olek” | podoficer Wojska Polskiego, żołnierz Związku Walki Zbrojnej, Armii Krajowej i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | |||
| 12 | por. | Stefan Głowacki ps. „Smuga”[29] | oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej | ||
| 13 | por. | Roman Groński ps. „Żbik” | porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 14 | por. | Zygmunt Jezierski ps. „Jastrząb”, „Orzeł” | dowódca oddziału NSZ działającego w ramach samodzielnego Rejonu NSZ-Mrozy | ||
| 15 | Marian Kaczmarek ps. „Paweł” | maszynista kolejowy, kurier emigracyjnego ośrodka wywiadowczego w Barkhausen | |||
| 16 | ppor. | Jan Kaim ps. „Filip”, „Wiktor” | organizator siatki kontaktowej konspiracyjnego Stronnictwa Narodowego | ||
| 17 | ppor. | Czesław Kania ps. „Nałęcz”, „Witold”, „Wyrwa”, „Waldemar” | członek Komendy XVI Warszawskiego Okręgu NZW | ||
| 18 | ppłk. | Stanisław Kasznica ps. „Maszkowski”[26][27] | ostatni Komendant Główny Narodowych Sił Zbrojnych | ||
| 19 | płk | Aleksander Kita | pułkownik Wojska Polskiego | ||
| 20 | mjr. | Bolesław Kontrym ps. „Żmudzin”, „Biały”, „Bielski”, „Cichocki””[29] | oficer Policji Państwowej w II Rzeczypospolitej, major Wojska Polskiego, cichociemny, oficer Armii Krajowej | ||
| 21 | Stanisław Konczyński ps. „Kunda”, „Stary”, | żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego | |||
| 22 | por. | Józef Kozłowski ps. „Las”, „Vis”, „J. Kawecki” | komendant Okręgu XVI NZW | ||
| 23 | Zygfryd Kuliński ps. „Albin”[28] | żołnierz Ruchu Oporu Armii Krajowej i Narodowego Zjednoczenia Wojskowego | |||
| 24 | Stanisław Kutryb ps. „Ryś”, „Rekin” | żołnierz Narodowego Zjednoczenia Wojskowego | |||
| 25 | kpt. | Stanisław Łukasik ps. „Ryś”[21] | oficer Armii Krajowej, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość" | ||
| 26 | Józef Łukaszewicz ps. „Walek”, „Kruk”[28] | żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych | |||
| 27 | por. | Jerzy Miatkowski ps. „Zawada” | porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, uczestnik Powstania Warszawskiego, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” w okresie powojennym, adiutant Hieronima Dekutowskiego „Zapory" | ||
| 28 | kmdr | Stanisław Mieszkowski | komandor Marynarki Wojennej i dowódca Floty | ||
| 29 | ppłk | Antoni Olechnowicz ps. „Meteor”, „Kurkowski”, „Pohorecki”, „Lawicz”, „Krzysztof”, „Roman Wrzeski”, „Kurcewicz”" | podpułkownik dyplomowany piechoty Wojska Polskiego | ||
| 30 | płk | Marian Orlik | pułkownik Wojska Polskiego | ||
| 31 | Roman Henryk Pawłowski ps. „Henryk Orłowski”, „Długi”[28] | żołnierz Armii Krajowej, kurier Rządu RP na Uchodźstwie | |||
| 32 | por. | Tadeusz Pelak ps. „Junak”[26][27] | oficer Armii Krajowej, Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 33 | kmdr por. | Zbigniew Przybyszewski | komandor porucznik Marynarki Wojennej | ||
| 34 | ppor | Edward Pytko | pilot instruktor w Oficerskiej Szkole Lotniczej nr 5 w Radomiu | ||
| 35 | Karol Rakoczy ps. „Bystry” | żołnierz Narodowych Sił Zbrojnych | |||
| 36 | Stefan Skrzyszowski ps. „Bolek” | członek Zrzeszenia Wolność i Niezawisłość | |||
| 37 | Eugeniusz Smoliński ps. „Kazimierz Staniszewski”[21] | żołnierz Armii Krajowej | |||
| 38 | kpr. pchor | Dionizy Sosnowski ps. „Józef”[29] | absolwent kursu radiotelegrafistów Delegatury Zagranicznej Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 39 | kmdr. | Jerzy Staniewicz | |||
| 40 | mjr | Zygmunt Szendzielarz ps. „Łupaszka”[28] | oficer WP, dowódca: V Wileńskiej Brygady Armii Krajowej, oddziałów partyzanckich eksterytorialnego Okręgu Wileńskiego AK, Ośrodka Mobilizacyjnego Okręgu Wileńskiego AK | ||
| 41 | por. | Zygmunt Szymanowski ps. „Jezierza”, „Lis”, „Bez”, „Cis”, „61”[29] | oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej | ||
| 42 | mjr | Ludwik Jan Świder ps. „Johann Puk”[29] | oficer zawodowy Wojska Polskiego | ||
| 43 | por. | Aleksander Tomaszewski ps. „Al”, „Bończa”[29] | oficer Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej | ||
| 44 | por. | Edmund Tudruj ps. „Mundek” | porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 45 | por. | Wacław Walicki ps. „111”, „Druh Michał”, „Pan Michał”, „Tesarro”[28] | oficer Komendy Okręgu Wileńskiego Armii Krajowej | ||
| 46 | por. | Arkadiusz Wasilewski ps. „Biały” | porucznik Wojska Polskiego, żołnierz Związku Walki Zbrojnej-Armii Krajowej, członek Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” | ||
| 47 | por. | Ryszard Widelski ps. „Irydion”, „Wiara”, „Wiesia”, „Władysław”, „Żbik””[28] | oficer Armii Krajowej i Zrzeszenia „Wolność i Niezawisłość” |
25 marca 2013 film dokumentujący ekshumacje przedstawił reżyser Arkadiusz Gołębiewski, studio „Gołąb”.
Fundacja
Opiekę nad Kwaterą na Łączce sprawuje oraz działalność wspierającą prowadzi Fundacja „Łączka”, założona pod koniec 2013[30], której prezesem został Tadeusz Płużański[31][32].
Przypisy
- ↑ organa tzw. Bezpieki i Informacji Wojskowej
- ↑ zeznania Dyrektora Więzienia mokotowskiego Alojzego Grabickiego w Raporcie Kosztirki, zob. też M. Szejnert, str.236
- ↑ Mylony dlatego ze Starymi Powązkami
- ↑ świadectwo Gieni Banasik oraz dane w Zarządzie Cmentarza podaje M. Szejnert, str. 138, 240 jej książki
- ↑ Tadeusz Swat, „Niewinnie straceni w Warszawie 1945–56”, Warszawa 1991, str. 4
- ↑ zob. np. Cmentarz Trojanowo w Sochaczewie
- ↑ IPN: Wykaz miejsc grzebania ofiar zbrodniczej działalności aparatu terroru w Polsce w latach 1944–1956. Stan na 15 marca 2001 r.. [dostęp 2008-11-07]. [zarchiwizowane z tego adresu (2007-03-09)].
- ↑ a b c M.Szejnert
- ↑ M. Szejnert, zob. źródła
- ↑ zob. Nowa Praga
- ↑ Małgorzata Rutkowska, Nasz Dziennik: W kamienie zaklęci. 08.10.2001.
- ↑ Dane o oprawcach dostępne na bieżącej liście aktów oskarżenia: IPN: Akty oskarżenia Oddziałowej Komisji Ścigania Zbrodni przeciwko Narodowi Polskiemu w Warszawie.
- ↑ Informacja: W. Mieszkowski oraz K. Szwagrzyk w Biuletyn IPN nr.7(30). Lipiec 2003. s. 12. [zarchiwizowane z tego adresu].
- ↑ Z.Lisiecki: informacja z autoryzowanej notatki z rozmowy z Witoldem Mieszkowskim, synem pochowanego „na Łączce” komandora.
- ↑ zob. jej książka w wydawnictwie ANEKS
- ↑ zob. „Niewinnie straceni” powyżej
- ↑ Członkowie Komitetu budowy pomnika.
- ↑ Ekshumacje na Powązkach. Szukają szczątków generała „Nila”, tvnwarszawa.pl [dostęp 2017-11-24] (pol.).
- ↑ wywiad z prof. K.Szwagrzykiem, 1.3.2014 r.
- ↑ Polska Baza Genetyczna Ofiar Totalitaryzmów, pbgot.pl [dostęp 2018-09-19] (pol.).
- ↑ a b c d Pierwsze wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego – Warszawa, 6 grudnia 2012. ipn.gov.pl. [dostęp 2013-02-21].
- ↑ IPN ujawnia nazwiska 12 ofiar z „Łączki”. tvn24. [dostęp 2014-02-28].
- ↑ Uroczystość wręczenia not identyfikacyjnych 22 rodzinom ofiar totalitaryzmu sowieckiego i niemieckiego – Warszawa, 9 czerwca 2016. ipn.gov.pl. [dostęp 2016-06-10]. (pol.).
- ↑ „Odnaleźliśmy wszystkich więźniów”. Koniec ekshumacji na Łączce. wp.pl. [dostęp 2017-07-27].
- ↑ Zidentyfikowani, pbgot.pl [dostęp 2018-09-19] (pol.).
- ↑ a b c Wojciech Mucha: Czekaliśmy 60 lat. Bohaterowie zidentyfikowani. niezalezna.pl, 2013-02-20.
- ↑ a b c d Prezentacja IPN. Gazeta Polska VOD, 2013-02-20.
- ↑ a b c d e f g h i Kolejne wyniki identyfikacji ofiar terroru komunistycznego – Warszawa, 22 sierpnia 2013. ipn.gov.pl. [zarchiwizowane z tego adresu (2013-08-26)].. ipn.gov.pl. [dostęp 2013-09-01].
- ↑ a b c d e f g h Ośmiu bohaterów odzyskało nazwiska – Warszawa, 28 września 2014. ipn.gov.pl. [dostęp 2014-10-03].
- ↑ Statut Fundacji Łączka. fundacjalaczka.pl. [dostęp 2014-02-27].
- ↑ Zarząd Fundacji Łączka. fundacjalaczka.pl. [dostęp 2014-02-27]. [zarchiwizowane z tego adresu (7 marca 2014)].
- ↑ Fundacja Łączka (KRS: 0000494532). krs-online.com.pl. [dostęp 2014-02-27].
Bibliografia
- Komisja Mazura, zob.Raport Komisji Mazura.
- Raport Komisji Kosztirki, zob. także Kazimierz Kosztirko
- Małgorzata Szejnert: Śród żywych duchów. ANEKS, Londyn, 1990.
- Zbigniew Lisiecki: zdjęcia tablic na pomniku. zbyszek.evot.org, 02.11.2008.
- IPN: Biuletyn Nr.7(30). lipiec 2003.
- „Niewinnie Straceni w latach 1945-56".
- Lista obozów NKWD w Polsce
- Tadeusz Swat: Niewinnie Straceni 1945-56. Wyd. Fundacja Ochrony Zabytków, Warszawa 1991., zob.też Straceni w Więzieniu mokotowskim.
- Biuletyn IPN nr.7(3) lipiec 2003, Rozmowa z Krzysztofem Szwagrzykiem pt. „O Miejscach Pochówków Ofiar Komunizmu w Polsce".
Linki zewnętrzne
- Lotnicy na Kwaterze Ł
- Fragment powstającego filmu dokumentalnego w reżyserii Rafała Dudkiewicza i Arkadiusza Gołębiewskiego. Gazeta Polska VD, 2012-11-03. [dostęp 2012-11-08].
Media użyte na tej stronie
(c) Zlisiecki z polskiej Wikipedii, CC-BY-SA-3.0
Zdjęcia Kwatery "Na Łączce" Cmentarza Wojskowego
Autor: Mateusz Opasiński, Licencja: CC BY-SA 4.0
Groby por. Stefana Głowackiego ps. "Smuga" i mjr Bolesława Kontryma ps. „Żmudzin” w dniu pogrzebu w Panteonie – Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (27.09.2015)
Autor: Piotr Kononowicz, Licencja: CC BY-SA 3.0
Tymczasowe miejsce pamięci w Kwaterze na Łączce
Autor: Adrian Grycuk, Licencja: CC BY-SA 3.0 pl
Panteon-Mauzoleum Wyklętych-Niezłomnych na cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie