Kwintus Fabiusz Piktor

Kwintus Fabiusz Piktor, łac. Quintus Fabius Pictor (ur. I poł. III w. p.n.e., zm. kon. III/pocz. II w. p.n.e.) – pierwszy znany historyk rzymski.

Jego spisana po grecku historia Rzymu powstała w trakcie II wojny punickiej lub tuż po jej zakończeniu. Była kierowana do odbiorców ze świata hellenistycznego, którym miała przedstawić w dobrym świetle dzieje Miasta Wilczycy oraz rzymski punkt widzenia na konflikt z Kartaginą. Dzieło to nie zachowało się w całości, pozostały z niego niewielkie fragmenty. Było jednak cenione w starożytności i wykorzystywane przez późniejszych dziejopisów m.in. Polibiusza, Dionizjosa z Halikarnasu i Tytusa Liwiusza.

Fabiusz Piktor powszechnie uznawany jest za pierwszego historyka w starożytnym Rzymie, który zapoczątkował rozwój tamtejszej historiografii, stając się prekursorem annalistyki rzymskiej. Badacze starożytności zaliczają go do tzw. annalistów starszych.

Życiorys

Urodził się w pierwszej połowie III wieku[1], być może około 254 roku[2]. Pochodził ze znakomitego rodu rzymskich patrycjuszy, Fabiuszów[3], być może z ich bocznej linii[4]. Noszony przez niego przydomek (łac. pictor – malarz) interpretowano jako znak, iż zajmował się malarstwem[5], prawdopodobnie jednak nosił go po swoim dziadku, Gajuszu Fabiuszu, który ozdobił świątynię bogini Salus malowidłami, zapewne o tematyce historycznej (około 304 lub 300)[6].

Niewiele wiadomo o jego życiu. Był senatorem, ale nie są znane konkretne urzędy, które piastował w republice[a][7]. Uczestniczył w wojnach z Ligurami (233)[8] i nadpadańskimi Celtami (225–222)[9]. Aktywny w okresie II wojny punickiej, jak wynika z zachowanych fragmentów jego dzieła, w bitwie nad Jeziorem Tranzymeńskim (217)[10]. Rok później, po klęsce pod Kannami, został wysłany w nadzwyczajnym poselstwie do Delf, aby u wyroczni Apolla poznać przyczyny rzymskich niepowodzeń wojennych i sposoby zaradzenia im. Powierzenie mu tej misji świadczy o jego dobrej znajomości języka i kultury greckiej. Być może należał do jakiejś grupy pitagorejczyków lub stoików[11].

Swe dzieło historyczne Fabiusz Piktor napisał jeszcze w trakcie II wojny punickiej (może w latach 216–209) lub już po jej zakończeniu, około 200 roku albo na początku II wieku. Przedstawił w nim, po grecku, historię Rzymu od jego początków po czasy sobie współczesne[12]. Przypisywano mu również napisanie pracy De iuro pontificio (O prawie pontyfikalnym), która jednak w rzeczywistości wyszła spod innej ręki, dużo później, najprawdopodobniej jej autorem był Kwintus Fabiusz Maksimus Serwilianus, konsul w 142 roku[13]. Nie są znane dalsze losy Fabiusza Piktora. Podobnie data jego śmierci pozostaje niewiadomą – być może zmarł na początku II wieku[14]

Dzieło

Stan zachowania

Dzieło Fabiusza Piktora nie zachowało się w całości, pozostały z niego jedynie krótkie fragmenty, dotyczące głównie wybuchu pierwszej wojny punickiej. Pewne wyobrażenie o jego oryginalnym kształcie i charakterze dają opinie autorów antycznych, którzy korzystali z tej pracy[15]. Zachowane fragmenty zostały wydane drukiem w Historicorum Romanorum reliquiae Hermanna Petera, Die Fragmente der griechischen Historiker Felixa Jacoby’ego, L’annalistique romaine Martine Chassignet oraz Die frühen römischen Historiker Hansa Becka i Uwe Waltera[16].

Cel, język i zakres

Użycie greki, ówcześnie języka uniwersalnego na terenach od Hiszpanii po Mezopotamię, do spisania tego utworu, wynikało przede wszystkim z celu, jaki przyświecał autorowi. Jego praca była kierowana do odbiorców ze świata hellenistycznego, miała przedstawić im rzymski punkt widzenia na konflikt z Kartaginą, stawiając w jak najlepszym świetle Kwirytów, jako prowadzących słuszną politykę, toczących tylko wojny obronne, gwarantujących prawa i wolność swoim sprzymierzeńcom oraz praktykujących dobre zwyczaje, budzące pozytywne opinie. W pewnym stopniu było to dzieło apologetyczne, odpowiadające na dotychczasowe greckie prace, o prokartagińskim wydźwięku, szczególnie zaś na dzieło Filinosa z Akragas, czy też utwory historyków z otoczenia Hannibala Barkidy. Z takimi dziełami i opierającymi się na nich opiniami – czy też szerzej antyrzymską propagandą, nie tylko kartagińską, ale i Filipa V, władcy Macedonii – Fabiusz Piktor zetknął się w Delfach podczas swojej misji[17]. Ze względu na docelowego odbiorcę stosowano w nim miarę talentu oraz datację według olimpiad[18].

Oprócz celu politycznego, pisanie po grecku wynikało również z faktu, że w ówczesnej łacinie nie powstały jeszcze w pełni ukształtowane teksty historiograficzne, znane były jedynie coroczne zapiski kapłanów (kroniki pontyfików)[b], pozbawione zupełnie narracji, wręcz prymitywne w porównaniu do dzieł greckich historyków. Brak było zatem modelu jaki mógł wykorzystać Fabiusz Piktor[19]. Ponadto tematyka historyczna była traktowana jako gatunek literacki, w którym używa się właśnie greki[20].

Tytuł i kształt

Oryginalny tytuł dzieła nie jest znany, być może brzmiał Romaikon praxeis (Czyny Rzymian). W historiografii najczęściej używa się łacińskiego tytułu Annales (Roczniki), od późniejszego, łacińskiego tłumaczenia tej pracy[c][21].

Nie wiadomo z ilu ksiąg składała się praca rzymskiego senatora. Ze szczupłych informacji badaczom zarysowuje się podział dzieła na trzy części o nierównej długości. W pierwszej przedstawiono początki Rzymu, od Eneasza i Ewandra, przez władców Alba Longa oraz Romulusa i Remusa po czasy królewskie. Drugą część poświęcono republice do momentu wybuchu I wojny punickiej, natomiast trzecią przebiegowi tego konfliktu, jak i następnemu starciu z Kartaginą, kończąc narrację na 217 czy też może 216 roku[22].

Jak się wydaje ta ostatnia część była najobszerniejsza, pozostałe zaś dużo krótsze, przy czym okresowi królewskiemu autor poświęcił więcej miejsca niż wczesnorepublikańskiemu. Być może wynikało to z nierównomierności źródeł, do których miał dostęp[23]. Autor przyjął układ annalistyczny (rocznikarski)[d], przynajmniej w opisie czasów sobie współczesnych. Najpewniej szczególny nacisk położył na przedstawienie początków Rzymu oraz wojen punickich[24].

Źródła

W swoim dziele Fabiusz Piktor zawarł z pewnością wiele wartościowych wiadomości, czerpiąc z własnej wiedzy o wewnętrznej i zagranicznej polityce Rzymu swojej doby oraz relacji współczesnych sobie osób. Dla przedstawienia wcześniejszych czasów korzystał z wspomnianych kronik pontyfików, od których przejął ujęcie chronologiczne. Oprócz nich sięgał zapewne po teksty inskrypcji publicznych, wykazy konsulów i innych urzędników oraz materiały z rodowych archiwów, gdzie przechowywano tekstów mów pogrzebowych, w których podawano informacje o stanowiskach i działalności zmarłych[25].

Czerpał również z dzieł greckich historyków, co najmniej od czasów wyprawy Pyrrusa zainteresowanych Italią oraz Rzymem. Spośród tych tekstów najważniejszym dla niego był przekaz Timajosa z Tauromenium, a poza tym sięgnął zapewne do pracy logografa Hellanikosa z Mityleny (V w. p.n.e.), u którego mógł znaleźć opowieść o Eneaszu, Hieronima z Kardii (IV w. p.n.e.) i Dioklesa z Peparethos, piszących także o początkach Rzymu. Możliwe, iż skorzystał również z eposu Newiusza, poświęconego I wojnie punickiej[26].

Oprócz źródeł pisanych opierał się na legendach, nie tylko rzymskich, ale i italskich, ustnej tradycji rodowej, szczególnie Fabiuszów oraz własnych domniemaniach, interpretacjach czy wręcz fantazjach[27]. Najpewniej opisując działania wojenne korzystał też z relacji kartagińskich jeńców lub zbiegów, Hans Delbrück wysunął przypuszczenie, iż jego najważniejszym informatorem w tym zakresie był Muttines, dowódca punickiej kawalerii, który w trakcie walk na Sycylii, przeszedł na stronę Rzymian[28].

Styl

Fabiusz Piktor jest najstarszym, najwcześniejszym znanym historykiem rzymskim. Najprawdopodobniej był pierwszym autorem, który zapoczątkował prozaiczne piśmiennictwo historyczne wśród Kwirytów[e]. Przez badaczy antyku zaliczany jest do tzw. annalistów starszych[29].

W swej pracy odszedł od formy suchych zapisków pontyfików, tworząc dzieło zbliżone do historiografii hellenistycznej, pisane barwnie i obrazowo, wzbogacane epizodami czy motywami poetyckimi. Uwypuklał bohaterstwo rzymskich czynów wojennych i starał się wykazać związek walorów moralnych z dziejami. W swe dzieło wplatał też materiał antykwaryczny, opisy różnych zwyczajów i obrzędów religijnych oraz anegdoty. Niekiedy ważne przemiany tłumaczył powodami natury osobistej[30]. Najpewniej inspirował się rozwiązaniami przyjętymi przez greckich autorów, czyli rozpoczęciem dzieła od początków miasta oraz szerszym potraktowaniem czasów sobie współczesnych. Przytoczenie opowieści o narodzinach Rzymu służyło też wykazaniu jego dawności, nie mniejszej niż najstarszych ośrodków greckich w Italii. Stąd również próby datowania założenia Miasta Wilczycy (które podejmował już Timajos) odpowiadające rokowi 748/747 p.n.e.[f][31] Senator, dokonując wysiłków w celu zharmonizowania greckich i rzymskich podań o początkach Rzymu (mity o Eneaszu i Romulusie) wywarł znaczny wpływ, poprzez swoje dzieło, na tworzenie się tradycji dotyczącej najdawniejszych czasów miasta[32].

Znaczenie

Annales cieszyło się znaczną popularnością wśród rzymskich patrycjuszy, było też jednym ze źródeł materiału faktograficznego dla poety Kwintusa Enniusza, który stworzył epopeję poświęconą dziejom Rzymu. Dzieło przełożono na łacinę i w tym tłumaczeniu znał je Marek Terencjusz Warron. Za przykładem Fabiusza Piktora inni przedstawiciele elit Wiecznego Miasta zaczęli się zajmować historiografią – Lucjusz Cyncjusz Alimentus, Gajusz Acyliusz, Publiusz Korneliusz Scypion (syn zwycięzcy spod Zamy), Aulus Postumiusz Albinus[33]. M. Cary i H.H. Scullard zaliczają go, obok Kwintusa Enniusza i Gnejusza Newiusza, do „ojców literatury łacińskiej”[34].

Kolejni annaliści korzystali z pracy prekursora, podobnie uczynił Katon Starszy. Czerpał z niej także Polibiusz, dla którego był to ważny przekaz dotyczący I i II wojny punickiej[g], a później także Dionizjos z Halikarnasu oraz w mniejszym stopniu Tytus Liwiusz. Ten ostatni najprawdopodobniej nie znał bezpośrednio tekstu Annales, lecz korzystał z niego za pośrednictwem dzieła jednego z annalistów lub najprawdopodobniej Celiusza Antypatera[35]. Być może praca Fabiusza Piktora była głównym źródłem Appiana. Ponadto do pierwszego rzymskiego historyka odwoływali się również: Cyceron, Plutarch, Pliniusz Starszy oraz anonimowy autor krótkiego zarysu Origo gentis Romanae (Początki narodu rzymskiego) z najprawdopodobniej IV w. n.e., części Corpus Aurelianum[36].

Wiarygodność

W opiniach późniejszych antycznych dziejopisów, z których najistotniejsze są komentarze Polibiusza, Dionizjosa i Liwiusza, Fabiusz Piktor uchodził za autora kompetentnego i poważnego. Zauważano jednak jego stronniczości wobec własnego rodu i sprawy Rzymu. To pierwsze przejawiało się w gloryfikacji Fabiuszów i wyolbrzymianiu ich zasług oraz znaczenia. Mogło to jednak wynikać z przewagi przekazów z tego rodu, jakie autor miał do dyspozycji. Zapewne z większa sympatią pisał o nich i ich politycznych sprzymierzeńcach, zaś nieprzychylnie o rodach im przeciwnych. Możliwe, że położył swoiste podstawy pod pochlebną ocenę działalności Kwintusa Fabiusza Maksimusa przez późniejszych dziejopisów, którzy być może także pod wpływem jego dzieła dużo gorzej opisywali Gajusza Terencjusza Warrona, wodza spod Kann[37]. Przedstawiał punkt widzenia senatu, stąd także niechętny stosunek do Gajusza Flaminiusza, który przejął od niego Liwiusz[38].

W drugiej kwestii, z pewnością cel przyświecający napisaniu dzieła, jak i poglądy autora rzutowały na tendencyjne przedstawienie wydarzeń, szczególnie w zakresie wojen punickich. Jego punkt widzenia był ściśle romanocentryczny, postawił sobie za zadanie przeciwstawienie się kartagińskiej propagandzie, stąd podkreślanie bohaterstwa, moralności i słusznego postępowania Rzymian. Za tę nazbyt silną postawę patriotyczną krytykował go Polibiusz, który przytaczając informacje od niego, wyrażał niekiedy co do nich swoje wątpliwości[39]. Czasem jednak przyjmował punkt widzenia Fabiusza Piktora, jak choćby podając, że przed I wojną punicką, Kartagińczycy mieli rozległe posiadłości w Hiszpanii. Jest to ślad wizji senatora, którzy pragnął wykazać, iż Rzymianie musieli podjąć działania zbrojne we własnej obronie, otaczani przez Punijczyków, co w przypadku ówczesnej sytuacji na Półwyspie Iberyjskim było jednak kłamstwem[40]. Fabiusz Piktor, nieprzychylny Barkidom, obwiniał ich za rozpoczęcie następnej wojny, do której miało wyłącznie dojść przez ambicje i agresywność przedstawicieli tego rodu, wbrew władzom Rzymu. W ten sposób cała odpowiedzialność za wybuch II wojny punickiej spadła na Hannibala i pozwalała Rzymianom przedstawiać się w roli obrońców przed agresorem[h][41]. Być może to on wprowadził do historiografii skrócenie wydarzeń poprzedzających wybuch tego konfliktu, z półtora roku do zaledwie kilku tygodni, tak by usprawiedliwić bierność Rzymu wobec oblężenia i upadku Saguntu[42]. Taka tendencyjność przejawiała się również u innych annalistów, którzy szereg elementów wizji historii Rzymu przejęli od niego[43].

Jeśli zaś chodzi o przedstawienie czasów dawniejszych, to wśród historyków starożytności ożywioną dyskusję wywołał Andras Alföldi pracą Early Rome and the Latins (1965), w której wyraził pogląd, iż wszelkie przekazy o wczesnym Rzymie i jego dużym znaczeniu, szczególnie za rządów Tarkwiniuszów, są bezwartościowe. Opierają się bowiem na świadomych kłamstwach Fabiusza Piktora, który zafałszował rzeczywistość, co po nim przejęła cała późniejsza historiografia[44]. Geza Alföldy, opierając się na jego koncepcji, wyjaśniał, iż spowodowane było to zbyt skąpą tradycją o najstarszych dziejach Rzymu, która było niewystarczająca dla potrzeb propagandy, stąd całkiem dowolna jej rozbudowa z pomocą fantazji[45]. Opinia te nie została jednak ostatecznie zaakceptowana[44].

Nie ulega wątpliwości, iż pierwszym rzymskim historykiem kierowały cele polityczne, wykorzystanie historii do propagowania punktu widzenia swojej ojczyzny, zarazem jednak stworzył dzieło nie pozbawione wartości, którym wprowadził Rzymu w krąg kultury greckiej[46].

Uwagi

  1. ↑ Mierzwa 2002 ↓, s. 146 podaje, iż był konsulem (podobnie jak jego trzej bracia), natomiast Jaczynowska 1984 ↓, s. 10 stwierdza, iż należał do kolegium pontyfików. Wolny 2007 ↓, s. 251 podaje, że piastował godność kapłańską.
  2. ↑ Były to oficjalne zapiski, które corocznie sporządzał pontifex maximus na drewnianych tablicach, bowiem wystawiano je publicznie. W układzie chronologicznym uwzględniał w nich nazwiska konsulów i innych urzędników, wydarzenia religijne, społeczne oraz polityczne w danym roku. Dopiero około 130 roku p.n.e. to co zachowało się z tych zapisków opublikowano w osiemdziesięciu księgach tzw. Annales Maximi, Jaczynowska 1984 ↓, s. 10; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 182.
  3. ↑ Takim tytułem posługiwali się Cyceron, Pliniusz Starszy oraz Gelliusz.
  4. ↑ Jednak Vademecum 2001 ↓, s. 43 podaje, iż na pewno nie trzymał się annalistycznej struktury w swym dziele.
  5. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 129 podają, iż Piktor mógł opierać się na jakimś wcześniejszym dziele rzymskim.
  6. ↑ Taki wynik najprawdopodobniej uzyskał wychodząc od uznawanej przez siebie daty początku republiki (na 504 p.n.e.) i założeniu, iż rządy królewskiej trwały w Rzymie przez siedem generacji, 244 lub 245 lat, Jaczynowska 1984 ↓, s. 26.
  7. ↑ Jako informację zaczerpniętą przez Polibiusza bez wątpienia od Piktora można wskazać liczbę obywateli rzymskich i sojuszników zdolnych do służbach wojskowej w 225 roku p.n.e., Lancel 2001 ↓, s. 95.
  8. ↑ Być to może to już od niego pochodzą przekazy stawiające Barkidów w niekorzystnym świetle, jako prowadzących własną politykę nawet wbrew Kartaginie – jakoby Hamilkar Barkas do Hiszpanii wyruszył bez zgody władz swego miasta, a Hazdrubal Piękny miał próbować siłą przejąć tam rządy, a gdy to się nie udało rządził w Hiszpanii samodzielnie. W podobny sposób, kontynuując politykę ojca, miał postępować Hannibal, nie licząc się w swoich działaniach z władzami Kartaginy, Charles-Picard 1971 ↓, s. 66, 75; Lancel 2001 ↓, s. 53, 70; Kęciek 2005 ↓, s. 56; Kęciek 2007 ↓, s. 183; Wolny 2007 ↓, s. 28, 30–32. Zdaniem Franka W. Walbanka, podana przez Polibiusza relacja o sporach między rzymskimi konsulami przed bitwą kanneńską, miała również swoje źródło w pracy Piktora, Kęciek 2005 ↓, s. 20.

Przypisy

  1. ↑ Ziółkowski 2004 ↓, s. 75, przyp. 16.
  2. ↑ Mierzwa 2002 ↓, s. 146; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  3. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Ziółkowski 2004 ↓, s. 160; Kęciek 2005 ↓, s. 15.
  4. ↑ Grabski 2006 ↓, s. 29.
  5. ↑ Kumaniecki 1987 ↓, s. 346.
  6. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183 (gdzie podano jedynie, iż ozdobienia świątyni dokonał członek jego rodu); Matz 2000 ↓, s. 89; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  7. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Myśliwiec 2001 ↓; Kęciek 2005 ↓, s. 14.
  8. ↑ Vademecum 2001 ↓, s. 65; Mierzwa 2002 ↓, s. 146.
  9. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Myśliwiec 2001 ↓; Kęciek 2005 ↓, s. 14, 61.
  10. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Mierzwa 2002 ↓, s. 146; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  11. ↑ Charles-Picard 1971 ↓, s. 117 (ustęp z Polibiusza może wskazywać na jego związki z tymi grupami czy wręcz sektami), 190; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 384; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Kęciek 2005 ↓, s. 14, 279.
  12. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 54; Cytowska i Szelest 1983 ↓, s. 232; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 127; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65.
  13. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 104; Myśliwiec 2001 ↓.
  14. ↑ Cytowska i Szelest 1983 ↓, s. 232; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  15. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Myśliwiec 2001 ↓; Kęciek 2005 ↓, s. 15; Grabski 2006 ↓, s. 29.
  16. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 185; Vademecum 2001 ↓, s. 66; Lewandowski 2007 ↓, s. 35.
  17. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 61–62; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 384; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 181–182, 184; Lancel 2001 ↓, s. 48; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Kęciek 2005 ↓, s. 15; Lewandowski 2007 ↓, s. 31, 33–34.
  18. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 184.
  19. ↑ Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 184; Vademecum 2001 ↓, s. 65.
  20. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 127.
  21. ↑ Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  22. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  23. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 127, 384; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183–184; Myśliwiec 2001 ↓; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  24. ↑ Lewandowski 2007 ↓, s. 33, 34.
  25. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 385; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 182–183; Kęciek 2005 ↓, s. 15; Lewandowski 2007 ↓, s. 34.
  26. ↑ Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Lewandowski 2007 ↓, s. 34.
  27. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62; Jaczynowska 1984 ↓, s. 10; Myśliwiec 2001 ↓;
  28. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62–63; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Kęciek 2005 ↓, s. 15, 19.
  29. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 127; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183–184; Myśliwiec 2001 ↓; Ziółkowski 2004 ↓, s. 160; Kęciek 2005 ↓, s. 14; Grabski 2006 ↓, s. 29; Lewandowski 2007 ↓, s. 33.
  30. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 385; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183–184; Myśliwiec 2001 ↓; Lewandowski 2007 ↓, s. 34–35; Grzesiowski 2012 ↓, s. 618.
  31. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 62; Jaczynowska 1984 ↓, s. 25; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65.
  32. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 85; Vademecum 2001 ↓, s. 65.
  33. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 54; Cary i Scullard 1992 ↓, s. 385; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 159, 161; Grabski 2006 ↓, s. 29; Lewandowski 2007 ↓, s. 35.
  34. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 85.
  35. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 99; Cytowska i Szelest 1983 ↓, s. 131; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183; Lancel 2001 ↓, s. 47–48; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 91, 104; Kęciek 2005 ↓, s. 21; Lewandowski 2007 ↓, s. 35, 43, 181.
  36. ↑ Lewandowski 2007 ↓, s. 35, 376–378; Wolny 2007 ↓, s. 107, przyp. 96.
  37. ↑ Brożek 1976 ↓, s. 63, 132; Charles-Picard 1971 ↓, s. 104, 139; Jaczynowska 1995 ↓, s. 102–103; Cytowska, Szelest i Rychlewska 1996 ↓, s. 183–184; Myśliwiec 2001 ↓; Vademecum 2001 ↓, s. 65; Kęciek 2005 ↓, s. 15.
  38. ↑ Wolny 2007 ↓, s. 54.
  39. ↑ Cytowska i Szelest 1983 ↓, s. 131; Lancel 2001 ↓, s. 70; Kęciek 2005 ↓, s. 15, 56; Lewandowski 2007 ↓, s. 35.
  40. ↑ Kęciek 2007 ↓, s. 50, 153; Wolny 2007 ↓, s. 17.
  41. ↑ Cytowska i Szelest 1983 ↓, s. 185; Kęciek 2007 ↓, s. 183; Lewandowski 2007 ↓, s. 35; Wolny 2007 ↓, s. 28, 33.
  42. ↑ Lancel 2001 ↓, s. 81.
  43. ↑ Lancel 2001 ↓, s. 69; Lewandowski 2007 ↓, s. 35.
  44. ↑ a b Jaczynowska 1984 ↓, s. 10, 37–39; Ziółkowski 2004 ↓, s. 55.
  45. ↑ Alföldy 1991 ↓, s. 19.
  46. ↑ Cary i Scullard 1992 ↓, s. 386; Lewandowski 2007 ↓, s. 31, 33, 35; Grzesiowski 2012 ↓, s. 618.

Bibliografia

  • Geza Alföldy: Historia społeczna starożytnego Rzymu. przeł. Anna Gierlińska. Poznań: Kantor Wydawniczy SAWW, 1991. ISBN 83-85066-65-9.
  • Mieczysław Brożek: Historia literatury rzymskiej w starożytności. Zarys. Wrocław-Warszawa-Kraków-Gdańsk: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1976.
  • Max Cary, Howard Hayes Scullard: Dzieje Rzymu. Od czasów najdawniejszych do Konstantyna. przeł. Jerzy Schawkopf. T. 1. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1992. ISBN 83-06-01859-1.
  • Gilbert Charles-Picard: Hannibal. przeł. Zofia Stein. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1971.
  • Maria Cytowska, Hanna Szelest: Literatura grecka i rzymska w zarysie. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1983. ISBN 978-83-01-02224-2.
  • Maria Cytowska, Hanna Szelest, Ludwika Rychlewska: Literatura rzymska. Okres archaiczny. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1996. ISBN 83-01-12096-7.
  • Andrzej F. Grabski: Dzieje historiografii. wprowadzenie Rafał Stobiecki. Wyd. 2. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2006. ISBN 83-7177-424-9.
  • Mieczysław Grzesiowski: Literatura rzymska. W: Słownik kultury antycznej. red. Ryszard Kulesza. Warszawa: Wydawnictwo Uniwersytetu Warszawskiego, 2012, s. 613-636. ISBN 978-83-235-0942-4.
  • Maria Jaczynowska: Dzieje Imperium Romanum. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 1995. ISBN 83-01-11924-1.
  • Maria Jaczynowska: Historia starożytnego Rzymu. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1984. ISBN 83-01-00268-9.
  • Krzysztof Kęciek: Dzieje Kartagińczyków. Historia nie zawsze ortodoksyjna. Wyd. 2. Warszawa: Wydawnictwo „Attyka”, 2007. ISBN 978-83-89487-25-4.
  • Krzysztof Kęciek: Wojna Hannibala. Warszawa: Dom Wydawniczy Bellona, 2005, seria: Wielkie bitwy. Wielcy dowódcy. ISBN 83-11-10230-9.
  • Kazimierz Kumaniecki: Historia kultury starożytnej Grecji i Rzymu. Wyd. VIII. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1987.
  • Serge Lancel: Hannibal. przeł. Robert Wiśniewski. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 2001, seria: Biografie sławnych ludzi. ISBN 83-06-02810-4.
  • Ignacy Lewandowski: Historiografia rzymska. Poznań: Wydawnictwo Poznańskie, 2007. ISBN 9788371774060.
  • David Matz: Famous firsts in the ancient Greek and Roman world. Jefferson, N.C.: McFarland, 2000. ISBN 0-7864-0599-6.
  • Edward Alfred Mierzwa: Historia historiografii. T. I: Starożytność – Średniowiecze. Toruń: Wydawnictwo Adam Marszałek, 2002. ISBN 83-7322-055-0.
  • Herbert Myśliwiec: Fabius Pictor, Quintus. W: Słownik pisarzy antycznych. red. Anna Świderkówna. Wyd. 3 uzup.. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo „Książka i Wiedza”, 2001, s. 207. ISBN 83-214-1199-1.
  • Vademecum historyka starożytnej Grecji i Rzymu. praca zbiorowa pod red. Ewy Wipszyckiej. Wyd. 2 zmienione. T. I/II: Źródłoznawstwo starożytności klasycznej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2001. ISBN 83-01-13594-8.
  • Miron Wolny: Hannibal w Italii (218–217 p.n.e.). Studia nad uwarunkowaniami początkowych sukcesów kartagińskich. Olsztyn: Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, 2007. ISBN 978-83-7299-508-7.
  • Adam Ziółkowski: Historia Rzymu. Wyd. 1. Poznań: Poznańskie Towarzystwo Przyjaciół Nauk, 2004. ISBN 978-83-7063-412-4.