Landkreis Sanok

Powiat Sanok (Landkreis Sanok)
Landkreis Sanok
powiat
Państwo

 Generalne Gubernatorstwo

Siedziba

Sanok

Starosta

dr Johan Anton Hofstetter (NSDAP)

Powierzchnia

2585,6 km²

Populacja (1941)
• liczba ludności


245 704

Adres urzędu:
Adolf-Hitler-Platz 1
Szczegółowy podział administracyjny
Liczba gmin

21

Położenie na mapie Polski
49°33′N 22°13′E/49,550000 22,216667
Portal Polska
Gengub admin.png
Starosta sanocki dr Hofstetter oraz gubernator Hans Frank wchodzą do cerkwi greckokatolickiej w Sanoku[1], witany przez ochotników do SS-Galizien

Powiat Sanok (niem. Landkreis Sanok, Kreishauptmannschaft Sanok, pol. powiat sanocki) – jednostka administracyjna samorządu terytorialnego dystryktu krakowskiego w Generalnym Gubernatorstwie. Funkcjonowała od 26 października 1939 do sierpnia 1944, siedzibą władz powiatu oraz starostwa był Sanok.

Historia

Od 10 do 12 września 1939 Sanok oraz okolice zostały zajęte przez jednostki niemieckie oraz słowackie, były to; Gebirgsjägerregiment 138, Gebirgsjägerregiment 139 oraz grupa szybka armii polowej Bernolak[2] w składzie 3 Dywizji Górskiej oraz 1 DG[3]. Jednostka słowacka została wycofana z Sanoka 1 października 1939 roku.

Przez Sanok na rzece San ustalona została granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka, chroniona następnie na Sanie sowiecką Linią Mołotowa należała do przemyskiego rejonu umocnień. Naprzeciwko Linii Mołotowa Niemcy wybudowali system umocnień granicznych tzw. „Pozycji Granicznej Galicja”. Jeden z bunkrów wchodzących w skład systemu znajduje się do dziś na wzgórzu zamkowym w Sanoku. Rejon przygraniczny w Sanoku do maja 1940 patrolowała m.in. 54. Landesschützenkompanie ze Stuttgartu pod dowództwem Behringera[4].

Druga część powiatu znalazła się w okresie 1939–1941 pod okupację sowiecką. Mieszkańcy tej części regionu zostali następnie deportowani do Białoruskiej i Ukraińskiej Republiki ZSRR. Na mocy porozumienia niemiecko-sowieckiego z listopada 1939, tym mieszkańcom Sanoka, którzy po 17 września 1939 znaleźli się pod okupacją sowiecką, stworzono możliwość powrotu do domów. W ten sposób w grudniu 1939 i kwietniu 1940 do Sanoka i okolicznych miejscowości powróciło wielu mieszkańców.

Od 26 października 1939 powiat sanocki znalazł się w dystrykcie krakowskim, któremu podlegały komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie. Pierwszym starostą (Landrat) został dr Albert Schaar. Całkowita powierzchnia powiatu wynosiła do listopada 1941 2585,6 km² i liczyła 245 704 mieszkańców. Powiat sanocki był najbardziej wysuniętym na południowy wschód obszarem Generalnego Gubernatorstwa.

Na wiosnę 1941 rozpoczęła się w powiecie sanockim koncentracja sił niemieckich przed atakiem na ZSRR. Przez Zarszyn w stronę Sanoka w niewielkich grupach ciągnęły baterie armat, pojedyncze czołgi oraz piechota niemiecka. Na północ od Sanoka, w rejonie wsi Jaćmierz, zakwaterowane zostały oddziały dywizji piechoty z Magdeburga, przybyłe tu z Francji. W maju 1941 władze niemieckie zarządziły, by właściciele koni i furmanek zjawili się ze sprzężajem na sanockich Błoniach nad Sanem celem rekrutacji podwód wojennych przed wyprawą na Rosję. Na Błoniach zgromadziło się w tym czasie kilkaset zaprzęgów, które Rosjanie mogli obserwować z drugiej strony rzeki od strony Olchowiec. 18 czerwca 1941 nastąpił wymarsz spod Jaćmierza dywizji magdeburskiej, kierującej się następnie w stronę Dynowa nad Sanem. Jednocześnie pod Sanokiem stawili się polscy chłopi wyekwipowani w zaprzęgi parokonne. 22 czerwca od strony Krosna i Iwonicza nadleciały pierwsze bombowce niemieckie kierujące się w stronę Chyrowa i Sambora. Od strony południowej przez Przełęcz Łupkowską do Sanoka przebijała się słowacka Rýchla skupina, forsując razem z 454 dywizją niemiecką linię Mołotowa na Sanie. Powrót mieszkańców powiatu sanockiego z tej „wyprawy wojennej” zakończył się w połowie listopada 1941, wtedy też większość z nich powróciła spod Charkowa, Kijowa, Połtawy i Krzemieńczuka do rodzinnych domów[5].

15 listopada 1941 do powiatu sanockiego włączono 9 gmin położonych na wschód od Sanu, m.in. Lesko i Ustrzyki Dolne, natomiast wyłączono gminę Rymanów, Jaśliska oraz komisariat brzozowski razem z gminami, które przyłączono do nowo powstałego powiatu krośnieńskiego. Powiat sanocki graniczył z dwoma państwami: Słowacją oraz Węgrami.

Do 1944 powiat należał do krakowskiego, a później tarnowskiego okręgu wojskowego z nadkomendanturą polową nr 226 (Oberfeldkommandantur 226)[6] i komendanturą polową w Sanoku, łącznie z oddziałem Einsatzgruppe I (Einsatzkommando I)[7][8]. i oddziałem operacyjnym Gestapo pod dowództwem dr. Ludwiga Hahna.

W październiku 1939 władze niemieckie przy użyciu Einsatzgruppen wysiedliły do ZSRR mieszkających w Sanoku Żydów[9]. Przesiedlenia ludności żydowskiej do sowieckiej strefy okupacyjnej rozpoczęto 26 września 1939 r. o godzinie 18.00. Wcześniej rozplakatowano rozporządzenie mówiące, że 150 rodzin żydowskich z Sanoka ma się przenieść w ciągu 14 godzin za San[10][11]. Ci, którzy pozostali, trafili następnie do dwóch gett na terenie miasta. Sanockie getto mieściło się w trójkącie pomiędzy ulicami Berka Joselewicza, Cerkiewną i Żydowską. W roku 1942 wszyscy mieszkający w Sanoku Żydzi zostali odtransportowani do obozu w Zasławiu, a następnie większość została zgładzona w latach 1942–1943[12]. Holocaust przeżyło 560 sanockich Żydów.

Do lipca 1944 na terenie przyległym do fabryki wagonów (obecnie Autosan) mieściły się zakłady naprawcze sprzętu wojskowego dla armii niemieckiej pod nazwą Panzer-Instandsetzungs-Kraftfahr-Werken, Instandsetzungsgruppe „Süd” (w skrócie K-Werk)[13], w których remontowano m.in. czołgi, wozy pancerne oraz działa armii niemieckiej.

Przy obecnej ul. Żwirki i Wigury w latach 1941–1944 działała utworzona przez Niemców polska szkoła handlowa „Polnische Öffentliche Handelsschule”[14]. W okresie od 1942 do 1943 powiat znalazł się w kręgu zainteresowań „badaczy” z sekcji rasowej i ludoznawczej Instytutu Niemieckich Prac na Wschodzie z Krakowa. „Badania” prowadzono m.in. w miejscowościach Sanok, Nowotaniec, Mymoń, Besko i Czerteż. W Komańczy badania medyczne prowadziła m.in. dr Elfriede Fliethmann[15].

W Sanoku Niemcy utworzyli również dwie szkoły Hitlerjugend: przy ulicy Sobieskiego i Chopina, które w marcu 1943 wizytował Hans Frank, oraz szkołę policji dla Ukraińców . Funkcjonował również przejściowy obóz niemieckich przesiedleńców z Bukowiny[16].

We wrześniu 1939 Zamek Królewski w Sanoku został splądrowany[17], a następnie urządzono w nim Muzeum Łemkowszczyzny. W sierpniu 1944 lokalne władze niemieckie wywiozły z sanockiego zamku ocalałe najstarsze pamiątki kultury polskiej, część z nich została odnaleziona po wojnie w okolicach Legnicy, a następnie przekazana do AGAD i archiwum rzeszowskiego.

Względny spokój panujący w powiecie w latach 1939–1944 oraz brak działań partyzanckich spowodowany był m.in. nagromadzeniem znacznych sił niemieckich w strefie przygranicznej oraz umiejętnym wykorzystywaniem przez władze tendecji separatystycznych wśrd narodowości żyjących w tym regionie, tj. polskiej, ukraińskiej, rusińskiej i niemieckiej[18].

Ludność narodowości niemieckiej oraz ci, którzy chcieli opuścić miasto przed wkraczającą od wschodu Armią Czerwoną, zostali ewakuowani przez Niemców w drugiej połowie lipca 1944. Do tego też czasu stacjonujące na linii Sanu oddziały niemieckie i słowackie przy pomocy polskiej ludności cywilnej stawiały zapory nad Sanem celem powstrzymania ofensywy idącej ze wschodu. 28 lipca 1944 samoloty sowieckie dokonały pierwszego bombardowania Sanoka. 29 lipca 1944 oddziały niemieckie i słowackie opuściły teren rezygnując z obrony linii Sanu. 30 lipca 1944 miasto Sanok praktycznie „zamarło”[19]. Po wycofaniu się Niemców sowieci 3 sierpnia zajęli miasto bez walki. Następnego dnia miasto zostało ponownie odbite przez Niemców. Po tym kontruderzeniu zostały zdemontowane m.in. urządzenia fabryki wagonów oraz zakłady naprawcze armii niemieckiej, a część fabryki została wysadzona w powietrze przed jej przejęciem przez Sowietów. Sanok został ponownie opanowany przez armię sowiecką 10 sierpnia 1944. Po przesunięciu się frontu na zachód[20] ostatni żołnierze niemieccy opuścili Bukowsko 15 września, Dudyńce 16 września, Komańczę 24 września, Mrzygłód 2 września, Tyrawę Wołoską 10 września, a Zagórz 10 września 1944. Opuszczony przez Niemców obszar przechodził następnie pod wojskowe zarządy Armii Czerwonej tzw. „wojenkomaty”.

Siedziba starostwa powiatowego władz niemieckich w Sanoku

Kreishauptmannschaft – Starostwo

  • Kreishauptmann – starosta (Landrat Reg.-Rat)[21] dr Albert Schaar, do 1 czerwca 1942.
  • Kreishauptmann – starosta (Landrat Reg.-Rat) dr Class, do 5 stycznia 1943.
  • Kreishauptmann – starosta (Landrat Reg.-Rat) dr Johann Anton Hofstetter, do sierpnia 1944.

Siedziba Kreishauptmannschaft Sanok mieściła się w budynku ratusza pod adresem Adolf-Hitler-Platz 1[22].

Kreisschulamt – Inspektorat Oświaty

  • Willy Huber; zamieszkały przed wojną w Stryju, znał dobrze język polski[23], urząd powiatowego radcy szkolnego (Kreisschulrat)[24] w Sanoku sprawował razem z G. Gattnerem przez cały okres okupacji[25]. W połowie stycznia 1940 wydał swój pierwszy okólnik, nawiązujący do rozporządzenia władz Rzeszy, na mocy którego zabroniono nauczania historii, literatury polskiej, geografii [...][26] W roku 1942 zawarł związek małżeński z Polką nauczycielką z Ustrzyk Dolnych Janiną Migulanką, która następnie pracowała w niemieckiej szkole w Sanoku[27]. Miał brata Ottona Hubera kierownika niemieckiej hanzy w Stanisławowie[28][29]. W czasie okupacji Willy Huber wiedząc, że w społemowskiej szkole handlowej Polnische Öffentliche Handelsschule w Sanoku działa konfident, skutecznie ostrzegł polskich chłopców, żołnierzy ZWZ-AK, przed spodziewaną obławą rzeszowskiego Gestapo[30].
    • Artur Hanneman (Niemiec)
    • Emil Peck (Niemiec)
    • Hirniak (Ukrainiec)
    • Buc (Ukrainiec)
    • Stepan Wenhrynowycz – inspektor ds. szkół ukraińskich

W Sanoku placówki szkół podstawowych funkcjonowały w budynkach przy ul. Juliusza Słowackiego, ul. Władysława Sikorskiego, ul. Kazimierza Lipińskiego i ul. Franciszkańskiej.

Urząd ds. zdrowia

  • Wołodymyr Parafanowycz (Ukrainiec)

Gestapo

  • oddział operacyjny Gestapo: dr Ludwig Hahn, Grenzkommissariat Sicherheitspolizei[31] (dowódcy placówki): Kurt Stawitzki[32], Albert Schultz, Julius Wagemann, Hans Scheuringer, Erich Braun; funkcjonariusze: Lew Humeniuk, Johann Linde, Arnold Doppke, Johann Bäcker, Otto Kratzman.

Policja

Posterunek policji niemieckiej w Sanoku znajdował się przy Rynku Głównym, obok klasztoru franciszkanów.

Obozy koncentracyjne

Po inwazji na ZSRR wszyscy Żydzi mieszkający w większych skupiskach w powiecie sanockim zostali zmuszeni do zamieszkania w gettach. Takie getta w powiecie sanockim istniały w Sanoku, Trepczy i Bukowsku[35]. Do gett przy współudziale policji żydowskiej zwożono również Żydów z okolicznych wsi. W roku 1942 wszyscy sanoccy Żydzi zostali odtransportowani do obozu w Zasławiu[36]

Zgromadzeni w gettach Żydzi wykorzystywani byli między innymi do pracy w kamieniołomach w Trepczy[37], i przy budowie i remontach dróg. Dzięki niewolniczej pracy Żydów zostały również wybudowane baraki pod stalag jeniecki w Olchowcach dla żołnierzy sowieckich, którzy zostali pojmani podczas wygranej ofensywy niemieckiej 22 czerwca 1941. Obóz ten funkcjonował do lipca 1944 roku[38].

Podział administracyjny powiatu

Powiat podzielony był na komisariaty wiejskie w Sanoku, Brzozowie i Baligrodzie. 15 listopada 1941 do powiatu sanockiego włączono 9 gmin położonych na wschód od Sanu m.in. Lesko i Ustrzyki Dolne, natomiast wyłączono gminę Rymanów, Jaśliska oraz komisariat brzozowski razem z gminami, które przyłączono do nowo powstałego powiatu krośnieńskiego. Do 1944 powiat należał do krakowskiego, później tarnowskiego okręgu wojskowego z nadkomendanturą polową nr 226 (Oberfeldkommandantur 226), komendanturą polową w Sanoku, łącznie z oddziałem Einsatzgruppe I (Einsatzkommando I) i oddziałem operacyjnym Gestapo pod dowództwem dr Ludwiga Hahna, której podlegał obóz pracy przymusowej w Zasławiu.

Położenie

Całkowita powierzchnia powiatu wynosiła początkowo 2585,6 km², powiat liczył maksymalnie 245 704 mieszkańców. Był najbardziej wysuniętym na południowy wschód obszarem GG. Powiat sanocki graniczył z dwoma państwami: Słowacją oraz Węgrami. Od wschodu graniczył z powiatem przemyskim, a od północy i zachodu z krośnieńskim. Przez Sanok na rzece San w roku 1939 ustalona została granica międzypaństwowa niemiecko-sowiecka. Prawobrzeżna strona Sanoka oraz część powiatu sanockiego znalazły się w okresie wrzesień 1939 – czerwiec 1941 pod okupację sowiecką. W październiku 1939 władze niemieckie wysiedliły do ZSRR mieszkających w Sanoku Żydów (ponad 100 rodzin), których miejsce zajęła ludność ukraińska (1939 1800 osób, 1940 – ponad 3000 osób).

Po 17 września 1939 Sanok został podzielony podobnie jak reszta powiatu na dwie części. Nad Sanem przy ul. Białogórskiej, w miejscu, gdzie w latach 1939–1941 przebiegała niemiecko-sowiecka granica międzypaństwowa, stoi obecnie czołg.

Landgemeinde – Urząd gminy

Kamienica Zaleskich, widok od strony schodów zamkowych, do roku 1944 tajne polskie gimnazjum

Gmina Bukowsko

Wybuch II wojny światowej ujawnił skrywane dotąd konflikty narodowościowe, jakie istniały tu przed wybuchem wojny. Dojrzewająca świadomość narodowa ludności ukraińskiej zmaterializowała się szeregiem ludobójczych aktów przemocy i pogromów. 12 września 1939 po wycofaniu się z Bukowska oddziałów słowackich, koalicjantów III Rzeszy, ludność polska i żydowska stała się obiektem ataków ukraińskich nacjonalistów i popierającej ją ludności[39][40]. W czasie uroczystości po wkroczeniu Niemców nacjonaliści ukraińscy urządzili w Bukowsku okolicznościowe „przechrzczenie” św. Jana Nepomucena na Iwana[41][42]. Dopiero wkroczenie do miasteczka jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii i pogromów. Niestety kilka miesięcy później administrację w mieście objęli za przyzwoleniem Niemców nacjonaliści ukraińscy. Nowy wójt, Ukrainiec Włodzimierz Mazur, okazał się aktywnym konfidentem Gestapo znienawidzonym przez Polaków. W okresie okupacji na ludność miejscową denuncjowali przede wszystkim nacjonaliści ukraińscy. 4 marca 1940 na skutek donosów Niemcy urządzili w Bukowsku obławę, rewidując każde gospodarstwo[43]. Latem 1944 po pierwszych informacjach o akcjach UPA wymierzonych przeciwko ludności polskiej wójt Mazur został zastrzelony wyrokiem sądu AK. Następnie Bukowsko było trzykrotnie palone przez oddziały UPA: w marcu, kwietniu i listopadzie 1946 roku. W tym też roku utraciło prawa miejskie.

W okresie wojny w Bukowsku mieścił się sztab niemieckich wojsk okupacyjnych gen. Würtza. W tym też czasie Bukowsko przynależało do placówki nr IV w Nowotańcu, podległej Komendzie Obwodu AK w Sanoku. We wrześniu 1944 podczas operacji dukielsko-preszowskiej w miasteczku stacjonowała niemiecka 68. Infanterie-Division (XXIV. Panzerkorps) oraz 96. Infanterie-Division pod dowództwem Generalleutnanta Richarda Wirtza, broniąca pozycji przed nacierającym od wschodu radzieckim 67 Korpusem piechoty oraz 167 i 129 Korpusem strzelców (107 Dywizji Piechoty).

Kamienica przy ul. Mickiewicza i Piłsudskiego, do roku 1944 Volkshalle (Hala Ludowa)

Gmina Baligród

30 lipca 1944 roku oddział UPA zamordował w lesie pod Baligrodem mieszkańców Średniej Wsi[44]. Z 5 na 6 sierpnia 1944 miasteczko zostało sterroryzowane przez silny oddział UPA, który zamordował 42 Polaków i spalił część zabudowań[45][46]. W toku działań wojennych i późniejszych walk z UPA Baligród został częściowo zniszczony, oraz doznał poważnych strat ludnościowych. Przez stacjonujących tu żołnierzy zwany był Diabligrodem, gdyż w czasie okupacji Niemcy wybrukowali część tutejszego rynku kamieniami z żydowskiego cmentarza.

Ruch oporu

Działała tu placówka AK Baligród nr VII. Dowódcą od maja 1943 do 1944 był Jan Marciak „Dąb”.

Gmina Czarna

W latach 1939–1941 (na mocy paktu Związku Radzieckiego z hitlerowskimi Niemcami) oraz 1944–1951 wieś należała do ZSRR. Od października 1941 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy.

Ruch oporu

Miejscowość ta, jak i Polana była czysto polska i dlatego w czasie II wojny światowej można było tu powołać aż dwa plutony AK i drużynę dywersyjną. Dowódcą VIII Placówki AK był ppor. Bolesław Knebloch Łachman, a pierwszym dowódcą kpt. Bolesław Rudziński ps. „Irka”, zaś zastępcą por. Paweł Rudyński. W czasie wojny oddziały AK spaliły w Czarnej 2 zbiorniki z ropą.

Gmina Komańcza

12 września 1939 po agresji Niemiec na Polskę do Komańczy wkroczyły jednostki Wehrmachtu, radośnie witane przez ukraińskich nacjonalistów. W lesie Osławica oprawcy hitlerowscy rozstrzelali 26 Romów, a we wrześniu 1943 roku trzech miejscowych Żydów. Jednak przedtem prawie wszystkich Żydów wywieziono do obozu pracy przymusowej w Zasławiu.

Budynek gimnazjum przy. ul Mickiewicza, do 1944 niemiecki szpital polowy w Sanoku
Budynek gimnazjum przy. ul Sobieskiego, do 1944 niemiecki szpital polowy w Sanoku

Gmina Lutowiska

W latach 1939–1941 miejscowość należała do ZSRR. Sowieci przeprowadzali nacjonalizację mienia bogatych Żydów i Polaków. Miejscowemu przedsiębiorcy Januszowi Ziółkowskiemu zabrali olejarnię, tartak i jedyną bieszczadzką elektrownię spalinową. (Ziółkowski zelektryfikował Lutowiska zaledwie dwa lata wcześniej.) Od października 1939 do sierpnia 1944 wieś była siedzibą urzędu gminy. W czerwcu 1942 gestapowcy Johann Bäkcer i Arnold Doppke, którzy przybyli z Ustrzyk Dolnych, rozstrzelali ok. 650 miejscowych Żydów, kilku Polaków i 30 Romów. Na miejsce kaźni ofiary spędziła i zwiozła policja ukraińska. Po zlikwidowaniu Żydów spalono ich zabudowania, czyli całą drewnianą zabudowę zlokalizowaną przy rynku oraz synagogę. W 1943 dokonano egzekucji na ludności w wąwozie za kościołem. Brali w niej udział gestapowcy Juni i Henemilck. 18 lipca 1944 roku Niemcy ewakuowali volksdeutschów, administrację, nadleśnictwo, pracowników kopalni ropy i wszystkich, którzy mogli im się przydać. Wywozili całe rodziny. 20-22 lipca 1944 w Lutowiskach wymordowano polskie rodziny (np. górali Góraszewskich, Kukurowskich, Raszowskich, Samborskich, Ziółkowskich i Federeszczaka). Nie jest do końca wyjaśnione, kto jest odpowiedzialny za tę zbrodnię, niektóre źródła przypisują to UPA.

Budynek przy ul. Sobieskiego w Sanoku, do roku 1918 koszary 57. batalionu Landwehry, od 1940 do 1944 budynek utworzonej przez Niemców polskiej szkoły handlowej „Polnische Öffentliche Handelsschule

Gmina Zagórz

1 września 1939 powstał w Zagórzu Ochotniczy Pluton Samoobrony w celu ochrony linii kolejowej, którego członkowie wspierali m.in. ewakuację ludności. Walki obronne z nacierającymi wojskami hitlerowskimi toczyła 3 Brygada Górska dowodzona przez płk. Jana Kotowicza wchodząca w skład grupy operacyjnej gen. bryg. Kazimierza Orlika-Łukoskiego. W dniu 9 września 1939 przez Lesko do Ustrzyk wycofywali się żołnierze batalionu Obrony Narodowej „Sanok” (dowódca batalionu kpt. Tadeusz Kuniewski) i toczyli walki w celu opóźnienia marszu Niemców na wschód. Do 12 września 1939 Zagórza bronił Ochotniczy Pluton Samoobrony.

12 września 1939 do Zagórza wkroczyły jednostki Wehrmachtu, radośnie witane przez ukraińskich nacjonalistów[47].

Ruch oporu

W Zagórzu od maja 1943 do stycznia 1944 działała Placówka Zagórz nr X OP-23 AK, którą dowodził Alojzy Bełza ps. „Alik”, prowadząc działalność dywersyjną i sabotażową. W konspirację zaangażowani byli: Olga Sulimirska, właścicielka dworu w Zasławiu (gdzie był obóz pracy przymusowej) oraz rodziny Krasickich i Gubrynowiczów, a ich zameczek przy drodze do Poraża, był ważnym ogniwem akowskiej konspiracji w Obwodzie Sanok. Proboszcz – ks. Władysław Wójcik – za pomoc udzielaną Armii Krajowej i uciekinierom został aresztowany i wywieziony do Oświęcimia. Od stycznia 1944 Placówką AK dowodził ppor. Stanisław Żebrowski „Zebra”. We wrześniu 1944 do Zagórza po walkach wkroczyła Armia Czerwona.

Kwatera poległych żołnierzy sowieckich znajduje się przy trasie z Sanoka do Leska.

Pomnik 2. Czechosłowackiej Samodzielnej Brygady Spadochronowej w Nowosielcach. Żołnierze tej jednostki brali udział w walkach w powiecie sanockim oraz operacji dukielskiej w lecie 1944.

Stadtkommisar – Urząd komisarza miejskiego

Po upadku Polski Ukraińcy samorzutnie przejęli władzę w mieście eliminując Polaków ze wszystkich stanowisk. Urząd burmistrza od 16 października 1939 do wiosny 1940 sprawował Stepan Wanczyckyj.

  • Erich Märkl (junior) (Niemiec) – od wiosny 1940
  • Josef Märkl (senior) (Niemiec) – od drugiej połowy 1940
  • Johan Lazor (Niemiec) – do sierpnia 1944
    • Zarząd miasta:
      • Stepan Wanczyckyj (Ukrainiec) ukr. Степан Ванчицький (1888, Krasne – 1969, Sydney), adwokat, dziennikarz, organizator Proswity w pow. sanockim, w październiku 1939 zorganizował pronazistowski Український Комітет, a następnie został przewodniczącym Української Народної Ради w Sanoku, zbiegł do Niemiec w lipcu 1944, a następnie wyemigrował do Australii.
      • Wasyl Bławackyj (Ukrainiec) (1889–1944) ukr. Василь Блавацький, sanocki prawnik, ukraiński działacz społeczny na Łemkowszczyźnie, członek sanockiej Proswity, w roku 1926 zorganizował w Sanoku Лемківський Союз Кооператив oraz Сільського Господаря, do roku 1936 członek zarządu Towarzystwa Łemkiwszczyna, zginął na drodze z Sanoka do Lwowa 20 marca 1944.
      • Stepan Car (Ukrainiec)
Kamienica na rogu ul. A. Mickiewicza i Kazimierza Wielkiego; z 27 na 28 marca 1947 w domu tym swoją ostatnią noc spędził gen. Karol Świerczewski przed wyjazdem na inspekcję w Bieszczady.

Religia

Kościół rzymskokatolicki

W wyniku podziału Polski i ustanowieniu granicy niemiecko-radzieckiej na Sanie, dekanat sanocki został podzielony. W ZSRR znalazła się parafia Tyrawa Wołoska, część parafii Sanok (Bykowce, Międzybrodzie, Olchowce, Wujskie i Załuż). Po 21 czerwca 1941 cały dekanat znalazł się w Generalnym Gubernatorstwie. 30 listopada 1943 Załuż i Wujskie przyłączone zostały do dekanatu Lesko. 8 kwietnia 1945 utworzona została parafia Najświętszego serca Pana Jezusa na Posadzie Olchowskiej, która objęła Bykowce, Dolinę, Zahutyń i Stróże.

W Baligrodzie w roku 1940 został aresztowany przez sowietów ks. Chmurowicz, który następnie zmarł w więzieniu w Lesku. W parafii Wołkowyja za pomoc udzielaną uciekinierom został aresztowany przez Rosjan ks. Siuzdak.

Działalność duszpasterska i społeczna Kościoła do 1945 uległa znacznym ograniczeniom. Nie działała Akcja Katolicka i Caritas. Zniesione zostało święto polityczno-religijne 3 maja, zakazano śpiewania pieśni patriotyczno-religijnych Boże, coś Polskę, Serdeczna Matko i odmawiania wezwania Królowo Korony Polskiej. Zniesione zostały święta kościelne Wniebowstąpienia Pańskiego, Boże Ciało, Piotra i Pawła, Wniebowstąpienia NMP. Nie odprawiano początkowo mszy św. wieczornej. Porządek nabożeństw niedzielnych ustalił się po zmianach w ten sposób, że pierwsza msza św. cicha była o godz 7.00, druga o godz 8.00, trzecia o godz. 9.00. Suma z kazaniem i organami była odprawiana o godz. 16.00. U Franciszkanów posługiwano się kazaniami ks. Totha. Franciszkanie odprawiali również Nowennę do Niepokalanego Poczęcia z codziennym kazaniem.

W Nowotańcu w roku 1941 odbywały się misje. W miasteczku tym miały również w dniu 11 maja 1941 prymicje ks. Eugeniusza Tomaszewskiego. W roku 1941 odbyły się także rekolekcje parafialne w Bukowsku odprawiane przez franciszkanów, oraz Hoczwi. W roku 1943 odprawiono rekolekcje w Dudyńcach, Baligrodzie, Hoczwi, Lesku, w Sanoku w roku 1942 i 1943 u franciszkanów natomiast w roku 1944 w farze. W roku 1944 rekolekcje odbyły się jeszcze w Jasieniu, Lesku, Uhercach, Tarnawie Górnej, Baligrodzie i Hoczwi. Pasterka został odprawiona dwa razy w parafii Dudyńce.

We wszystkich parafiach dekanatu sanockiego nauka religii odbywała się w szkołach w wymiarze jednej godziny w tygodniu. Dzwonów używano w parafiach Nowotaniec i Niebieszczany, dzięki interwencjom proboszczów u gubernatora Franka, udało się je oficjalnie uchronić przed zarekwirowaniem. Wysoką frekwencją cieszyło się czterdziestogodzinne nabożeństwo stale odprawiane w kościele franciszkańskim.

Dla stacjonujących w Sanoku żołnierzy niemieckich odbywały się nabożeństwa, dla katolików najpierw u franciszkanów, natomiast dla protestantów w kościele pw. Przemienienia Pańskiego. Następnie nastąpiła zamiana protestanci uczęszczali na nabożeństwo do franciszkanów, a katolicy do parafii. W Hoczwi odbywały się msze dla stacjonujących żołnierzy Wehrmachtu. Katolicy szanowali ustalony przez władze kościelne porządek mszy, dla protestantów na życzenie odprawiano msze św. o godz 9.00 w parafii. U franciszkanów msze odprawiał potajemnie niemiecki duchowny katolicki, ksiądz Buchner, który był przy niemieckim wojsku pomocnikiem kapelana z zakazem odprawiania mszy św.

Do najbardziej wzruszających mszy z udziałem ludności polskiej i wojska słowackiego dochodziło od wiosny 1941. Wiosną 1941 przed uderzeniem Niemiec na ZSRR w czerwcu 1941 w Zagórzu, a po przerwaniu frontu w Ustrzykach Dolnych stacjonowały liczne oddziały armii słowackiej, koalicjantów III Rzeszy. Miejscowa ludność nawiązywała z nimi wręcz przyjacielskie kontakty. Słowaccy żołnierze brali udział we wspólnych z Polakami mszach św. Na nabożeństwa przychodzili żołnierze zgrupowani w dużych oddziałach. Ludność polska mieszała się w kościele z wojskiem i razem śpiewała pieśni nabożne, a zwłaszcza do Matki Boskiej. Melodie naszych pieśni oraz ich treść były bardzo podobne do słowackich. Tak się utarło, że myśmy zaczynali jedną zwrotkę, a Słowacy śpiewali drugą. Jak wiadomość o tych nabożeństwach rozeszła się wśród ludzi, to przychodziły takie tłumy, że kościół ani połowy nie mógł pomieścić. Ludzie stali wokół kościoła zwartym tłumem i wspólnie z wojskiem w podniosłym nastroju śpiewali nabożne pieśni. Punktem kulminacyjnym było zawsze zakończenie, gdy żołnierze słowaccy gromkim głosem śpiewali swój hymn narodowy. Melodia tego hymnu jest niemalże identyczna z polskim hymnem. Wszyscy wstawali wówczas na baczność[48].

Msze św. w intencji powstania warszawskiego odbyły się w sierpniu 1944 w kościołach w Zagórzu, Porażu i Lesku. Specjalne msze św. miały miejsce również w Zagórzu po śmierci gen. Władysława Sikorskiego oraz po aresztowania gen. Grota-Roweckiego.

Po zajęciu przez armię radziecką Sanoka i okolic w sierpniu 1944 Sowieci rozszabrowali sprzęt kościelny i szaty liturgiczne, zniszczyli nuty i książki. Na pastwę rabunków poszło również całe mienie plebańskie. W okolicach Sanoka i Rymanowa powstawały bandy rozbójnicze składające się ze zbiegłych z obozów w Rymanowie i Olchowcach jeńców sowieckich, które obrabowały m.in. plebanie w Nowotańcu, dwór w Nadolanach, i Woli Sękowej.

Budynek przy ulicy Henryka Sienkiewicza 5 w Sanoku, do 1939 Urząd Skarbowy, do 1944 główna siedziba sanockiego Gestapo oraz areszt śledczy (Stapo), po roku 1944 areszt śledczy UBP[49], a następnie komenda sanockiego MO, obecnie budynek stoi pusty.
Zamek baronów Gubrynowiczów, w okresie do sierpnia 1944 kwatera główna komendantury zgrupowania „Południe” Adama Winogrodzkiego.

Ruch oporu

W okresie II wojny światowej w Sanoku mieściła się Komenda Obwodu AK, podzielona na 10 placówek. Komendantem Obwodu, a następnie oddziału partyzanckiego o kryptonimie OP-23 został kpt. Adam Winogrodzki. Siedzibą komendy był zamek baronów Gubrynowiczów w Porażu. Powołano również Kierownictwo Dywersji (Kedyw). Członkowie organizacji podziemnej byli we wszystkich głównych urzędach i instytucjach starostwa sanockiego. W Wirtschaftsamcie Jan Hołowiński, w Forstinspektoracie Józef Huppenthal i Antoni Kondyjowski, w policji granatowej Władysław Skałkowski, w Kripo Stanisław Wójcik, w bankowości Janina Czaja, w więzieniu Nestor Kiszka, w fabryce wagonów Filip Schneider oraz w Gestapo Rudolf Probst. Od połowy roku 1944 sanocki oddział AK prowadził również walkę ze zbrojnym ramieniem frakcji ukraińskich nacjonalistów UPA[50]

Rekonstrukcje historyczne w sanockich Olchowcach w miejscu forsowania przez wojska słowacko-niemieckie Linii Mołotowa nad Sanem w czerwcu 1941

Oddziały niemieckie

W okresie od lutego do sierpnia 1944 (akcja „Burza”) przez powiat sanocki przemieszczały się niemieckie oddziały: 23 pułk policji SS, 45, 96 i 68 dywizja piechoty, 24 korpus pancerny, 18 brygada SS LIX Armee-Korps, 17 Armee, 96. Infanterie-Division; XXXXIV. Armee-Korps, 68. Infanterie-Dividion – (Heeresgruppe Südukraine); 24. Panzer-Division, 18. SS-Freiwilligen-Panzergrenadier-Division Horst Wessel, w składzie której w okresie ofensywy karpackiej w dniach 10–20 sierpnia 1944 walczyła również francuska dywizja Charlemagne[51].

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ „Niektórzy duchowni greckokatoliccy o świadomości ukraińskiej pracujący w AAŁ angażowali się w działania polityczne z nadzieją utworzenia samodzielnego państwa – Ukrainy. Popierali oni najpierw struktury Organizacji Ukraińskich Nacjonalistów (OUN), następnie Ukraińskiej Powstańczej Armii (UPA) czy tworzone u boku armii niemieckiej SS „Galizien”, jako jednostek walczących o wolność Ukrainy. Akces do niej, jako kapelana, zgłosił m.in. ks. greckokatolicki z Sanoka Stepan Wenhrynowycz. Duchowni tej orientacji wspierali działania Ukraińskiego Komitetu Centralnego. [w:] S. Dziubyna, op. cit., s. 72; Krzysztof Z. Nowakowski, Administracja Apostolska Łemkowszczyzny w latach 1939–1947, [w:] Polska – Ukraina. 1000 lat sąsiedztwa, t. 3, Przemyśl 1996, s. 235.
  2. ↑ „3 Dywizja Piechoty (Razus) 10 września przekroczyła granicę i maszerowała jedną kolumną na Bukowsko, a drugą na Baligród. Do 11 września osiągnęła rejon Bukowsko, Sanok, Lesko. [w:] „Przegląd Historyczno-Wojskowy” nr 3, 2004, s. 130. op. cit. W. Steblik: O koncentracji niemieckiej na Słowacji w 1939 roku. „WPH” 1961, s. 301.; „oddziały 3 Dywizji Piechoty obsadziły Dubne-Tylicz i Łupków, a do 11 września 1939 osiągnęły rubież Cisna, Jabłonki, Baligród...”, [w:] „Przegląd Historyczno-Wojskowy” nr 3, 2004. op. cit. P. Simunic: Slovenska armada, s. 25.; „Po tym terminie zastąpiły ją pododdziały Grupy Szybkiej Kalinciak, które ostatnich polskich jeńców wzięły 19 września 1939 w rejonie Bukowsko, Wysoczany.”, [w:] „Przegląd Historyczno-Wojskowy” nr 3, 2004, s. 131.
  3. ↑ Południowa zmotoryzowana kolumna pościgowa ppłk. Geigera – dowódcy saperów XVIII KA – (w sile około batalionu strzelców górskich, w tym 99 psp ppłk. Seitza, z dwoma działami), poruszała się na osi Dukla, Nowy Żmigród, Rymanów i osiągnęła 9 września 1939 Besko, Zarszyn (o 22.00) i Sanok, a 10 września, Olszanicę, Ustrzyki Dolne, Krościenko i Chyrów, oraz północna zmotoryzowana kolumna pościgowa mjr. Langa (przez Kobylany, Wietrzno, Krosno, Haczów, Jaćmierz, Sanok, Dobromil na Chyrów, w sile batalionu strzelców górskich na samochodach, obie kolumny w składzie oddziału pościgowego płk. Karla Wintergersta – dowódca 79 pag, z 1 DG generała Ludwiga Küblera, w składzie 14 Armii.
  4. ↑ 54. Landesschützenkompanie XIV/V, od września 1939, w Polsce 10 marca 1940, przemianowana na I/Infanterieregiment 649 (365. ID). „Kompania składała się z weteranów pierwszej wojny, ludzi w wieku powyżej 45 lat. [...] Starsi ludzie pobyt w Polsce wspominali po powrocie bardzo miło. Byli w Polsce okupowanej do maja, później zostali zdemobilizowani ze względu na wiek i powrócili do domu”. Zdjęcia wykonane przez żołnierza 54 kompanii strzelców krajowych Gerharda Schweiera zostały przekazane do Muzeum w Tarnowie [1].
  5. ↑ Józef Stachowicz: Miniony czas, Kraków 1994, s. 171–174.
  6. ↑ W okresie od 6 września 1939 do 1 lutego 1943 dowódca gen. Eugen Höberth von Schwarzthal (1878–1965), w okresie od 1 lutego 1943 do 14 października 1944 dowódca gen. Max von Hartlieb von Walsporn (1883–1959, wcześniejszy dowódca – od 18 października 1939 do 21 maja 1940 – 5 Dywizji Pancernej).
  7. ↑ Einsatzgruppe I, dowódca – SS-Standartenführer Bruno Streckenbach, przy 14 Armii).
  8. ↑ „Słowo to można przetłumaczyć jako „ruchome jednostki masakrujące”. Struktury tych jednostek są bardzo złożone, dzielą się one bowiem między innymi na Einsatzkommandos i Sonderkommandos […] Nie wszyscy ich członkowie należeli do SS. Byli wśród nich także ludzie z SD czy Gestapo. Ich struktury były bardzo elastyczne. Ogromnie dużo władzy miał dowódca jednostki. Einsatzgruppen składały się głównie z Niemców, choć byli wśród nich także Austriacy. Towarzyszyła im utworzona przez nich ukraińska policja. Himmler chciał, aby jak najwięcej członków tych komand zabijało Żydów własnymi rękoma. Chciał, by wszyscy zostali w to włączeni. Kadra zabójców Einsatzgruppen była bardzo wyszukana. Tworzyli ją przede wszystkim młodzi ludzie. Po egzekucji każde komando miało prawo do nagrody – najczęściej sprowadzanego z Niemiec alkoholu […] Wieczorem, po egzekucji, w wiosce urządzano dla nich święto […]”, [w:] ks. Patrick Desbois, sekretarz Episkopatu Francji do spraw stosunków z judaizmem, tłumaczył Robert Grzywacz SJ: „Shoah na Ukrainie”. kwartalnik „Życie Duchowe”, 54, wiosna 2008, op. cit. „La Shoah en Ukraine”, „France Catholique”, 7 IX 2007, s. 1–20.
  9. ↑ Laurenz Demps: DDR-Justiz und NS-Verbrechen, s. 246.
  10. ↑ Edward Zając: Holokaust Żydów sanockich, [w:] tenże: Szkice z dziejów Sanoka, część I, Sanok 1998, op. cit. Tomasz Tomasik: „[…] Rano wyruszył tragiczny pochód z dziećmi, starcami, tobołami i innymi bambetlami przez Błonie na San. Tam znajdowała się łódź, którą przejeżdżali na drugi brzeg. Za Sanem też nie czekało ich nic dobrego. Stali się z dnia na dzień ludźmi bezdomnymi i bez żadnych środków do życia. Były wypadki, że Żydzi nie chcieli opuszczać swych domów. Czekali w nich na swoją śmierć, tyczyło się to przeważnie ludzi starszych, chorych i zniedołężniałych. […] W połowie listopada 1939 r. przewożono i przepędzano do Sanoka Żydów z różnych miejscowości, a więc z Krakowa, Bochni, Tarnowa, Krosna i Rymanowa, też z przeznaczeniem przepędzenia ich za San. Ludzie ci są krańcowo wyczerpani z zimna i głodu. W takim stanie oczekują na rozkaz, kiedy będą mogli przekroczyć rzekę. Jeżeli granicę przekraczają legalnie, idą przez most, jeżeli uciekają nielegalnie (za okupem), to muszą iść wpław przez lodowatą wodę sięgającą do pasa i wyżej, ale każdy chce ratować życie, mimo trudów i niebezpieczeństw. Polacy współczują Żydom, ale nic im pomóc nie mogą, bo za samo zbliżenie się do nich grozi kara śmierci […].”.
  11. ↑ Hadasz Hochdorf: „[…] W Sanoku już w październiku 1939 r. Niemcy wygnali Żydów za San. Kierował tą akcją untersturmführer Brand. Deszcz lał strumieniami, kiedy ludzi wypędzono z domów. Wieczorem dzień pierwej oznajmiono im, że do 6 rano mają opuścić Sanok i widziałam stojąc przy oknie, jak szły te tłumy w ulewie, z tobołkami na plecach w nieznane. Gestapowcy stali na moście Sanok-Olchowce i ściągali od ludzi wszystko, cokolwiek mieli wartościowego. Rewidowali gruntownie i wszystko zabierali, tak że ludzie przechodzili przez granicę jak żebracy. […] W Sanoku pozostało jeszcze kilka tysięcy ludzi, którym przyszło żyć w głodzie i upodleniu.” w: [2].
  12. ↑ Zwas Mozes: „[…] Po dwóch dniach naszego pobytu w Zasławiu zauważyliśmy wielki ruch. Gestapo łącznie z policją ukraińską otoczyło pewną grupę ludzi w liczbie około 4000 osób, łącznie z kobietami i dziećmi i pędziło poza obóz w kierunku dworca. Tu załadowano ich do przygotowywanych 40 wagonów towarowych i pod pretekstem wyjazdu do Niemiec na roboty wieziono do Bełżca. Widok był straszny – zamieszanie – ruch – krzyk matek i płacz małych dzieci. Usłyszeliśmy kilka strzałów. Padło trupem kilka małych dzieci, które w popłochu oderwano od ich matek. Padło też trupem kilka osób starszych, które nie zdążyły na czas dostać się do wagonów. Jak się później dowiedzieliśmy, zawieźli wszystkich do Bełżca, do krematorium i tam spalili. […] Po kilku dniach, w trzecim transporcie, który również jechał do Bełżca, straciłem żonę i dziecko. Chciałem się dostać do transportu, lecz żona moja krzyczała – zostań! Nie wiem, co się ze mną działo w tej chwili, dziwiłem się sobie później, jak mogłem ją samą z dzieckiem zostawić, stało się.” [3].
  13. ↑ Lukas Friedli: Die Panzerinstandsetzung der Wehrmacht, Verlag Wolfgang Schneider, Uelzen 2005, ISBN 3-935107-08-0.
  14. ↑ Wojciech Sołtys: Księga pamiątkowa Szkół Ekonomicznych w Sanoku 1925–1995. Od handlówki do ekonomika 1925–1995, red. i wyd. Wojciech Sołtys, Komitet Obchodów Jubileuszu 70-lecia Szkoły i Dyrekcja Zespołu Szkół Ekonomicznych, Sanok 1995, s. 13–44.
  15. ↑ Institut für Deutsche Ostarbeit.
  16. ↑ Narodowe Archiwum Cyfrowe, Zbiory Zdigitalizowane [4]; sygnatury 2-5741, 2-5767, 2-5769.
  17. ↑ „Za ten stan dewastacji zbiorów polskiego muzeum regionalnego w Sanoku odpowiedzialność ponoszą okupanci hitlerowscy. Dla ścisłości należy dodać, że wielką przysługę w dziele zniszczenia oddali Niemcom ukraińscy nacjonaliści, którzy w chwili wkroczenia Niemców do Sanoka pozdzierali i poniszczyli polskie godła i pamiątki, i korzystając ze sposobnej chwili uchwycili w swe ręce administrację.” „W połowie 1940 Kreisschulrat Willy Huber polecił przenieść „Muzeum Łemkiwszczyna” z pomieszczeń plebanii greckokatolickiej do gmachu zamkowego, w którym dotychczas mieściło się Muzeum Ziemi Sanockiej. Nowa placówka, działająca pod auspicjami Niemców otrzymała nazwę Ukraińskie Muzeum Łemkiwszczyna w Sanoku. Kustoszem muzeum mianowany został Ukrainiec, malarz Leon Getz. Adamowi Fastnachowi i Aleksandrowi Rybickiemu pracy w nowym, odpowiednio ukierunkowanym muzeum nie zaproponowano”. [w:] Edward Zając: Zarys dziejów Muzeum Historycznego w Sanoku, s. 272 i 273.
  18. ↑ Niemcy „są pilni, sumienni, gościnni, czyści, porządni i uczciwi” mimo utraty języka ojczystego „słuchali nieświadomie głosu swojej krwi”, i unikali małżeństw mieszanych z Polakami oraz zachowali łączność z dawną ojczyzną poprzez artystyczne wytwory swych rąk „spójrz na nasze miasta jak np. Nowy Sącz, Sanok, Jasło i nasze Krosno. Tak wyglądają też miasta niemieckie [...]. Nadejdzie kiedyś czas, gdy Głuchoniemcy jako jeden mąż będą kroczyć pod wodzą Adolfa Hitlera w potężnej armii niemieckiej wspólnoty...”, s. 473, „ludzie krwi niemieckiej myślą i działają na sposób niemiecki bo ich krew i dusza są niemieckie. [...] Obcymi Polakom a przyrodzonymi „krwi niemieckiej” cechami są „uczciwość wobec siebie samego” oraz” dokładne badanie spraw, dochodzenie do sedna rzeczy [...]” [w] Krzysztof Woźniakowski: W kręgu jawnego piśmiennictwa literackiego Generalnego Gubernatorstwa (1939–1945), Wydawnictwo Naukowe WSP, 1997, ISBN 83-86841-93-1, s. 346. [przypisy tamże], op. cit. Emilian Haczowski: Zew przodków, Kraków 1944.
  19. ↑ Raport z dnia 30 lipca 1944, Ireneusz: w: „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, tom 7, 1939–1944, 2007.
  20. ↑ 9 września 1944 rozpoczęła się operacja Wschodniokarpacka, realizowana siłami 1 Frontu i 4 Frontu Ukraińskiego. Początek operacji stanowiło natarcie zwiadowców wzmocnionej kompanii 129 Dywizji Piechoty Gwardii, rozpoczęte w Sanoku. W zdobywaniu powiatu po 9 września brały udział jednostki 1 Armii Gwardii płk. Andrieja Greczki, 129 Dywizji Piechoty Gwardii, 141 Dywizji Piechoty, 155 Dywizji Piechoty, 167 Dywizji Piechoty, 276 Dywizji Piechoty, 24 Brygady Artylerii Armat Gwardii, 805 pułk artylerii haubic, 130 i 137 pułk artylerii przeciwpancernej gwardii, 6 brygada inżynieryjska, kompania czołgów 31 samodzielnej brygady pancernej. [w:] Jan Łuczyński, Edward Zając: Zarys dziejów Sanoka w latach 1944–1978. Księga Pamiątkowa, Sanok 1980, s. 41–63.
  21. ↑ Słowo „Landrat” to odpowiednik funkcji „starosta”, natomiast „Reg.-Rat”, czyli „Regierungsrat” to określenie stopnia w hierarchii urzędniczej.
  22. ↑ Amtliches Fernsprechbuch für das Generalgouvernement (Urzędowa Książka Telefoniczna dla Generalnego Gubernatorstwa 1941). Warszawa: 1941, s. 9.
  23. ↑ Władysław Oberc: „Zeszyty archiwum ziemi sanockiej”, t. 9, s. 42.
  24. ↑ Jan Draus, Ryszard Terlecki: Oświata na Rzeszowszczyźnie w latach 1939–1945, Ossolineum, 1994, ISBN 83-040-1557-9, s. 37; Wilfried Gerke: Beiträge zur Geschichte der Deutschen in Polen während des zweiten Weltkriegs 1939–1945, 2004, ISBN 3-923371-29-2, s. 96.
  25. ↑ Jacek Chrobaczyński, Tajne nauczanie na Podkarpaciu. 1939–1945, Rzeszów: Krajowa Agencja Wydawnicza, 1987, s. 13–14, ISBN 83-03-01682-2, OCLC 835857988.
  26. ↑ Jerzy Ferdynand Adamski, Brzozów 1990, s. 732.
  27. ↑ Władysław Oberc: „Zeszty archiwum ziemi sanockiej”, t. 9, s. 34, op. cit. W. Dziduszko: „Bieszczad” 9, s. 9.
  28. ↑ Otto Huber żonaty był z Polką Jadwigą K., która po wojnie była członkinią polskiej Strzechy w Wiedniu.
  29. ↑ Józef Stachowicz: Miniony czas, s. 249.
  30. ↑ Jan Turnau: Dziesięciu sprawiedliwych, Biblioteka „Więzi”, 1986, ISBN 83-7006-019-6.
  31. ↑ „Mit weiteren Angehörigen der Staatspolizeistelle Oppeln wurde der Angeklagte in Vorbereitung des faschistischen Überfalls auf Polen in Gleiwitz der Einsatzgruppe I der Sicherheitspolizei und des SD zugeordnet. Im Laufe des Monats September 1939 – nach erfolgtem Überfall – wurde er im Rahmen des innerhalb der Einsatzgruppe I gebildeten Grenzkommissariats Sanok in Dukla stationiert. Dem Angeklangen als Postenführer unterstanden 6-8 Angehörige des Grenzkommissariats Sanok, durchweg Angehörige der Sicherheitspoliziei.”, [w:] Laurenz Demps, C.F. Rüter, L. Hekelaar: DDR-Justiz und NS-Verbrechen, 1989/1990, s. 59.
  32. ↑ Kurt Stawitzki (ur. 12 listopada 1900, zm. 1959) szef placówki sanockiej Gestapo; od października 1939 SS-Obersturmführer i komisarz kryminalny (Gestapo-Kommissar); 19 listopada 1940 otrzymał wysoki stopień służbowy radcy kryminalnego (Kryminalrat), a w SS stopień Hauptsturmführera; w Sanoku działał do lipca 1941, następnie został przeniesiony do Lwowa.
  33. ↑ Komendantem powiatowym policji ukraińskiej w okresie okupacji był Wasyl Mizerny, późniejszy dowódca UPA o ps. „Ren” w tym rejonie. [...] Na przełomie marca i kwietnia 1944 władze niemieckie aresztowały w powiecie sanockim ponad trzydziestu Ukraińców, w tym działaczy banderowskich, m.in. Mizernego. [w:] Grzegorz Motyka: Tak było w Bieszczadach. Walki polsko-ukraińskie 1943–1948, Warszawa 1999, s. 138.
  34. ↑ Policja ukraińska stanowiła uzupełnienie niemieckich sił policyjnych w Sanoku. W 1941 liczyła 60 policjantów, a w 1943 jej stan zwiększono do 200 policjantów. Policjanci ci zapisali się bezwzględnością w stosowaniu terroru i eksterminacji społeczeństwa polskiego. [w:] Powiat sanocki w latach 1944–1956, s. 369, op. cit. Sanok. Dzieje miasta, red. Feliks Kiryk, Kraków 1995, s. 647.
  35. ↑ Getto: wiosna 1942 – IX 1942. Na cmentarzu 15 X 1942 rozstrzelano 100 osób. [w:] Żydowski Instytut Historyczny.. [dostęp 2008-07-03]. [zarchiwizowane z tego adresu (2009-04-04)].
  36. ↑ 22 września 1941 wywieziono do Auschwitz z Sanoka pierwszą grupę Żydów. Ogółem do września 1942 przez sanockie getto przewinęło się od 10 000 do 13 000 Żydów. Tylko 1500 z pozostałych zostało przewiezionych do Zasławia we wrześniu 1942. [w:] Shmuel Spector i Geoffrey Wigider: The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, Jad Waszem, Jerusalem [2001], 0-8147-9356-8.
  37. ↑ Obóz pracy Kirchhof w Trepczy, [w:] Szlak chasydzki (en), [5] Yehuda Knebel: Memories of my town Bukowsk. [w:] Sanok Memorial, Yizkor Book.
  38. ↑ Stalag 327/Z, Olchowce, do lutego 1944, Stalag 325/Z, Olchowce, od lutego 1944 do lipca 1944. [w:] Bundesarchiv – Militärarchiv Freiburg, Bestand RW 6, ros. Лагерь Ольховце (Польша) [6].
  39. ↑ „Kiedy 12 września 1939 współdziałające z Niemcami oddziały słowackie opuściły miasto, ludność polska stała się obiektem grabieży i rozbojów inicjowanych przez ukraińskich nacjonalistów. Dopiero wkroczenie do Bukowska jednostek Wehrmachtu położyło kres anarchii”. [w:] Jerzy Zuba: „W Gminie Bukowsko”, Roksana, 2004, ISBN 83-7343-150-0, s. 19.
  40. ↑ „Ukraińcy sabotowali poczynania obronne ludności polskiej. Np. w Bukowsku, gdzie Polacy przygotowali rowy, okopy i zasieki, Rusini po kryjomu je niszczyli. W rozprężeniu spowodowanym brakiem polskich władz miały miejsce napady rabunkowe ludności ruskiej na Polaków i Żydów.” W dniu 13 września Ukraińcy z pobliskich wsi dokonali napadu na Żydów w Bukowsku. „Polaków wtedy nie rabowali, bo ujął się za nimi ówczesny rejent Leon Jaworski, który cieszył się wielkim mirem wśród Ukraińców. W napadzie tym brały udział nawet dzieci”. [w:] S. Kopeć: Bukowsko w II wojnie. „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, Sanok-Zagórz-Lesko 1939–1944, ISSN 1731-870X, s. 15.
  41. ↑ Tamże.
  42. ↑ „Ostatnim rabinem bukowskiej gminy wyznaniowej był Hersz Lamer Szapiro, człowiek o bardzo dużym autorytecie wśród Żydów w tej części Podkarpacia. Po zajęciu miasta przez Niemców 13 września 1939 Ukraińcy z okolicznych wsi dokonali rabunku sklepów żydowskich, a także częściowo ich mieszkań.”, [w:] Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackim, Libra 2004, ISBN 83-89183-05-6, s. 36.
  43. ↑ „Dzień wcześniej w godzinach wieczornych znaczna grupa uchodźców wyszła w kierunku granicy, po drodze jednak natknęła się na uzbrojonych Ukraińców, z którymi doszło do formalnej bitwy. W rewanżu Ukraińcy spowodowali nagonkę na miasto, w wyniku której nastąpiły aresztowania mieszkańców Bukowska. Ludność ukraińska zamieszkująca w strefie przygranicznej często z własnej inicjatywy wyłapywała przechodzących za granicę dokonując rabunku lub też zatrzymując uchodźców i dostarczając ich Niemcom, za co „etatowi łowcy” otrzymywali wynagrodzenie. Wiosną 1940 po ustąpieniu śniegów w okolicach wsi ukraińskich widywano na polach okaleczone i zrabowane z ubioru zwłoki wielu ludzi, którzy na własną rękę podążali za granicę”. [w:] Andrzej Brygidyn: Kryptonim „San”, Relacje Jan Radożycki, SKW 1992, s. 48–49.
  44. ↑ 30 lipca 1944 uzbrojeni Ukraińcy napadli na Średnią Wieś, uprowadzili stamtąd 12 Polaków, których zamordowali w lasach Żernicy Wyżnej. Jeden z pojmanych, Roman Gryziecki, zdołał uciec z miejsca kaźni. [w:] Józef Pawłusiewicz: „Na dnie jeziora”, s. 169–477; op.cit. Kronika parafii Hoczew.
  45. ↑ Pod wpływem tej wiadomości (zabicie 12 Polaków w Średniej Wsi) „mieszkańcy Baligrodu ks. Józef Miezin, dr Stanisław Śmietana i kpt. dr Stefan Schlarp udali się do przedstawiciela baligrodzkich Ukraińców aptekarza Osidacza, od którego uzyskali obietnicę, że mieszkający w Baligrodzie Ukraińcy zachowają spokój. Osidacz oświadczył jednak, że nie bierze odpowiedzialności za przybyszów. W niedzielę 5 sierpnia 1944 do Baligrodu weszli uzbrojeni Ukraińcy, którzy wymordowali Polaków wychodzących z kościoła, jak też znajdujących się w domach. Zamordowany został m.in. dr Schlarp. Ogółem zamordowano w tym dniu 42 Polaków. Część ludności uciekła do lasu, skąd powróciła, gdy do miasteczka weszli Niemcy radośnie witani przez Polaków „, którzy odparli z tego terenu oddziały radzieckie. [w:] „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”, t. 7, s. 104, op. cit. Kronika parafii Baligród.
  46. ↑ „Gdy na początku sierpnia 1944 uciekające przed Rosjanami oddziały niemieckie opuściły Baligród, wszyscy wsłuchiwali się w wieści z frontu. W niedzielę 6 sierpnia w porze sumy przybyły oddziały, ale... UPA. Umundurowana sotnia „Burłaka” ustawiła się w szpaler przed kościołem i zatrzymywała wychodzących przed czasem Polaków. Wiadomość dotarła do środka i ludzie przestali wychodzić. Strilci zamierzali po nich pójść, ale drogę do świątyni zasłonił własnym ciałem i autorytetem miejscowy ksiądz greckokatolicki. Zabrali więc 48 mężczyzn i zaprowadzili nad Hoczewkę, gdzie prawie wszystkich rozstrzelali. Bezprzykładna zbrodnia rozpoczęła panowanie terroru i strachu. Kiedy dwa dni później do Baligrodu wróciły oddziały niemieckie, które, jak się okazało, nazbyt się z ewakuacją pokwapiły, ludność powitała ich jak wybawicieli.”, [w:] ó Baligród, Wydawnictwo Pascal, Pascal Travel Club. Bielsko-Biała.
  47. ↑ „Wkraczających do miasta we wrześniu 1939 Niemców ukraińska część ludności witała szczególnie serdecznie. Najbardziej przygnębiająco działały na Polaków urządzane przez Ukraińców tzw. „pogrzeby Polski”. Urządzono je m.in. w Sanoczku, Komańczy i Zagórzu. Tłum, który szedł z trumną symbolizującą Polskę, śpiewał w trakcie pochodu „Propała Polsza, propała na wiki, uż ne pomożut Francuzy, Angliki”. Trumnę tę zakopano następnie na miejscowym cmentarzu z padliną. [w:] „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej” nr 7, Sanok-Zagórz-Lesko 1939–1944, 2007, s. 15.
  48. ↑ „Zeszyty Archiwum Ziemi Sanockiej”. zesztyt 7. 2007. op.cit. E. Osika: Parę uzupełnień do art. A. Zagórskiego „O współpracy Słowaków z Armią Krajową.
  49. ↑ W czerwcu 1945 Antoni Żubryd wyprowadził z gmachu urzędu (ówczesny adres ul. Bergstraße) dziesięciu więźniów podejrzewanych o przynależność do Armii Krajowej. Nie zatrzymywany przez nikogo, oddalił się wraz ze swą grupą w stronę Krosna.
  50. ↑ Miejscowe sotnie UPA zaczęto formować w Bieszczadach latem 1944. Czynnikiem, który przyspieszył ten proces, było wycofanie do lasów na rozkaz OUN posterunków policji ukraińskiej. W połowie 1944 przybyło na te tereny ok. stu byłych policjantów ukraińskich, którzy zdezerterowali z okolicznych posterunków. Po drodze ponieśli oni pewne straty w walce z akowskim oddziałem OP-23, który działał w północnej części powiatu sanockiego. W odwecie Ukraińcy zamordowali dziewięciu Polaków wracających z kościoła w Hoczwi, [w:] Powiat sanocki w latach 1944–1956, IPN, Rzeszów 2007, s. 372, op. cit. M. Jasiak: Działalność OUN-UPA w południowo-wschodnich powiatach dzisiejszej Polski w latach 1944–1946, w: Polska-Ukraina: Trudne pytania. t. 7, Warszawa 2000, s. 105.
  51. ↑ Ernst-Günther Krätschmer: Die Ritterkreuzträger der Waffen-SS, 1999, ISBN 3-920677-43-9, s. 922: Der 18. SS-Division „Horst Wessel” unterstellt, begradigten die Franzosen in erbitterten Kämpfen von 10. bis 15. August einen russischen Einbruch westlich von Sanok.; Jean Mabire: La Division Charlemagne. Sur le front de l’Est, 1944–1945, 1998, ISBN 2-7339-0593-7, s. 16: „L’Oberjunker Peyron est le premier officier tue au combat. La „poche” de Sanok est colmate deux ou trois jours plus tard. Le lendemain de l’eches de la contre-attaque allemande de Mortain, le 1er bataillon de la Sturmbrigade Frankreich monte en ligne dans le secteur de Sanok, en Galicie. Le baptême du feu provoque des pertes sévères. Si la 3ème compagnie de l’Obersturmführer Henri Fenet, engagee des la veille, parvient a se maintenir sur sa position, la 1er compagnie aves de Tissot voit presque tous ses cadres hors de combat, et la 2eme compagnie de Gaultier perd son chef, grievemantblasse Pourtant les volontaires francais enterrent ripos.

Linki zewnętrzne

  • Kreishauptmannschaft Sanok. W: Das Generalgouvernement. Würzburg: Konrad Triltsch Verlag, 1942, s. 253–255, 382.
Powiat sanocki (1920–1972) (► II RP) (► GG)
  • Siedziba powiatu – Sanok
Przynależność wojewódzka
Miasta / Prawa miejskie (1920–34 →)
Miasteczka (1920–34)
Gminy miejskie (1920–39 i 1945–72)
Osiedla (1954–72)
Gminy wiejskie zbiorowe
(1934–39 i 1945–54)
Gromady
(1954–72)
Gminy (1939–45)
Miejskie
Miejsko–wiejskie[B]
Wiejskie
  1. ↑ a b c d gmina częściowo przecięta granicą 1939–41
  2. ↑ kursywą opisano gminy utworzone przez władze hitlerowskie
Dawne powiaty Generalnego Gubernatorstwa
Miasta na prawach powiatu
Powiaty
  • Biala-Podlaska (Biała Podl.)
  • Bilgoraj (Biłgoraj)
  • Brzezany (Brzeżany) (od 1941)
  • Busko
  • Cholm (Chełm)
  • Czortkow (Czortków) (od 1941)
  • Debica (Dębica)
  • Drohobycz (od 1941)
  • Garwolin
  • Grojec (Grójec)
  • Hrubieszow (Hrubieszów)
  • Jaroslau (Jarosław)
  • Jaslo (Jasło)
  • Jedrzejow (Jędrzejów)
  • Kalusz (Kałusz) (od 1941)
  • Kamionka-Strumilowa (Kamionka Strumiłowa) (od 1941)
  • Kielce-Land (Kielce)
  • Kolomea (Kołomyja) (od 1941)
  • Konskie (Końskie)
  • Krakau-Land (Kraków)
  • Krasnystaw
  • Krosno (od 1941)
  • Lemberg-Land (Lwów) (od 1941)
  • Lowitsch (Łowicz)
  • Miechow (Miechów)
  • Minsk (Mińsk Maz.)
  • Neumarkt (Nowy Targ)
  • Neu-Sandez (Nowy Sącz)
  • Opatow (Opatów)
  • Ostrow (Ostrów Maz.)
  • Petrikau (Piotrków Tryb.)
  • Przemysl (Przemyśl)
  • Pulawy (Puławy)
  • Radom-Land (Radom)
  • Radzyn (Radzyń Podl.)
  • Rawa Ruska (od 1941)
  • Reichshof (Rzeszów)
  • Sambor (od 1941)
  • Sanok
  • Siedlce
  • Sochatschew (Sochaczew)
  • Sokolow (Sokołów)
  • Stanislau (Stanisławów) (od 1941)
  • Starachowice
  • Stryj (od 1941)
  • Tarnopol (od 1941)
  • Tarnow
  • Tomaschow Mazowiecki (Tomaszów Maz.)
  • Warschau-Land (Warszawa)
  • Zamosc (Zamosc)
  • Zloczow (Złoczów) (od 1941)

Generalne Gubernatorstwo

Media użyte na tej stronie

Flag of Germany (1935–1945).svg
National flag and merchant ensign of Germany from 1935 to 1945.
Mickiewicza 13, Sanok 2011.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Mickiewicza 13, Sanok 2011, siedziba TG Sokół
ZS nr 1 Ekonomik school Sanok from east.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
ZS nr 1 Ekonomik Sanok
Kamienica zalewskich.jpg
Autor: Lucekbb, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Kamienica Zalewskich od 1940-1944 tajne polskie gimnaqzjum
Sanok Sienkiewicza budynek.jpg
Autor: Lucek, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Historical Police Department building in Sanok.
1943 hofscheller.jpg
Johann Anton Hoffstetter, Sanok in Polen.
Gimnazjum Królowej Zofii Sanok b.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Gimnazjum Królowej Zofii Sanok
Sanok nowyratusz.jpg
Autor: Red 81, Licencja: CC BY-SA 4.0
Nowy ratusz w Sanoku
8 Kazimierza Wielkiego Street in Sanok (2015)a.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kamienica przy ul. Kazimierza Wielkiego 8 w Sanoku
Czolg sanok.jpg
Autor: Lucekbb, Licencja: CC-BY-SA-3.0
czołg w sanoku stoi w miejscu dawnej granicy sowiecko - niemieckiej z roku 1939
Slowacka brygada.jpg
Autor: Lucekbb, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Nowosielce - pomnik brygady czechosłowackiej
Gengub admin.png
Autor: Lonio17, Licencja: CC BY-SA 4.0
Generalne Gubernatorstwo - podział administracyjny (1941 -1945)
Zamek baronów Gubrynowiczów w Porażu.JPG
Autor: Palkin, Licencja: CC BY-SA 3.0
Zamek Gubrynowiczów w Zagórzu, przy drodze powiatowej Zagórz - Poraż
II LO Sanok view Mickiewicza.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
II LO Sanok widok od Mickiewicza z południowego-wschodu
Sanok reenacting group 2.jpg
Autor: Lucekbb, Licencja: CC BY-SA 3.0
Sanok reenacting group