Las mglisty

Paprocie drzewiaste w lesie mglistym na stokach Kinabalu na Borneo

Las mglisty^[1], las mgielny^[2][3] (ang. cloud forest, mossy forest^[4], montane cloud forests – MCF^[5]) – typ lasów tropikalnych związany z wyższymi położeniami górskimi, cechujący się bardzo dużą wilgotnością pochodzącą z opadów i kondensacji chmur, skutkujących częstą obecnością mgieł. Drzewa tworzące te lasy są niskie i obficie pokryte epifitami. Występuje tu specyficzna flora i fauna, z dużym udziałem endemitów.

Od końca XX wieku w gwałtownym tempie postępuje zanikanie tej formacji, któremu przeciwdziałać mają podejmowane inicjatywy w zakresie edukacji i tworzenia obszarów chronionych.

Rozmieszczenie i zasoby

Zasięg wilgotnych lasów górskich, w obrębie których występują lasy mgliste

Las mglisty w rezerwacie Monteverde w Kostaryce

W 2002 lasy mgielne znano z 736 obszarów zlokalizowanych w 59 krajach^[6]. W 2011 lasy mgielne podane zostały z ok. 215 tys. km². Stanowią one 6,6% tropikalnych lasów górskich i 2,5% całości wilgotnych lasów tropikalnych. Potencjalne ich siedliska szacowane są na 381 tys. km². Największe ich powierzchnie występują w Azji i na kontynentach amerykańskich, niewielki areał zajmują w Afryce i bardzo mały, choć w licznych lokalizacjach, w górach Oceanii. Ze względu na niejednolite ujęcie formacji i wciąż jej słabe poznanie w wielu obszarach dane o zasobach u różnych autorów czasem istotnie się różnią^[5]. Amerykańskie lasy mgielne są bardzo zróżnicowane pod względem warunków wilgotnościowych, afrykańskie są zwykle suchsze, a azjatyckie zwykle bardzo wilgotne^[5].

Ze względu na występowanie lasów mglistych w specyficznych warunkach siedliskowych i klimatycznych wykształcają się one na mniej lub bardziej izolowanych masywach górskich, w wielu lokalizacjach zajmują nie więcej jak 5–10 km²^[5].

Warunki kształtowania się

Lasy mgliste występują na stokach gór zwróconych ku morzu, zwykle na rzędnych między 500 a 2500 m n.p.m.^[5], czasem do 3000 m^[6], przy czym w poszczególnych lokalizacjach tworzą zwykle piętro o wysokości ok. 300 m^[6]. Klimat jest tu ekstremalnie wilgotny, do czego poza opadami przyczynia się regularnie występująca tu kondensacja chmur i w efekcie częste mgły. Silne zachmurzenie skutkuje słabym nasłonecznieniem (średnio obniżone jest o ok. 30%), temperatury są tu niższe niż w niżej położonych obszarach^[5], choć nadal wysokie^[4], gleby są kwaśne i ubogie^[5]. Wilgoć z mgieł zaopatruje te lasy w wodę będącą ekwiwalentem od kilkudziesięciu do 1990 mm opadów rocznie^[5] (opady wynoszą tu od 500 do 6000 mm^[5], miejscami nawet do 10 000 mm^[6]).

Ze względu na zmieniające się wraz z wysokością warunki lasy te dzielone są na^[5]:

• lasy górskie mgliste w niższych położeniach (lower montane cloud forest – LMCF) – z drzewami jeszcze stosunkowo wysokimi,
• lasy górskie mgliste w wyższych położeniach (upper montane cloud forest – UMCF) – z drzewami o pośrednich rozmiarach,
• subalpejskie lasy mgliste (subalpine cloud forest – SACF) i „elfie” lasy mgielne (“elfin” cloud forest – ECF) – z drzewami karłowymi (zwykle tylko do 1,5 m wysokości^[4]), nad którymi występują już tylko formacje nieleśne.

Szata roślinna

Epifity lasu mglistego w Kostaryce

Mszysty „elfi” las mglisty na Kemiri na Sumatrze

Lasy mgliste przy stosunkowo niewielkim udziale powierzchniowym wyróżniają się specyficzną florą i bardzo dużym wskaźnikiem endemizmu, tj. udziału w niej endemitów – gatunków niespotykanych nigdzie indziej. W Meksyku formacja ta zasiedlana jest przez ok. 2500–3000 gatunków stanowiących 10–12% flory tego kraju. We florze poszczególnych kompleksów tych lasów udział endemitów wynosi zwykle od 10 do 24% (w Meksyku sięga 30%). Do przyczyn tego stanu rzeczy należy bardzo duże tempo specjacji obliczane na 15–40 lat (najszybsza jest w obrębie storczykowatych)^[5].

W obrębie formacji zróżnicowanie gatunkowe roślin naczyniowych spada wraz z rosnącą wysokością. Zmniejsza się także wysokość drzew i ich kompozycja gatunkowa (np. w niższych położeniach występują gatunki z rodziny bobowatych, ale z reguły brak ich wyżej). Drzewa rosnące w tych lasach mają pnie pokrzywione, korony niewielkie, ale gęste, liście niewielkie, ale twarde i grube. Ich pnie i konary pokrywają wielkie ilości epifitów^[5]. Rośliny tej formacji wyróżniają się znacznymi ilościami antocyjanów i flawonoidów, co nadaje im często specyficzne czerwonawe zabarwienie i wynika z narażenia na silniejsze promieniowanie UV^[5]. Na niższych i średnich wysokościach charakterystyczne dla lasów mgielnych jest bardzo obfite występowanie epifitów należących do okrytonasiennych, zwłaszcza z rodzin storczykowatych^[5] i bromeliowatych^[4]. W porównaniu do lasów niżej występujących znikomy jest tu udział lian^[6].

Wraz ze wzrostem wysokości rośnie w tych lasach z kolei udział porostów, mchów, wątrobowców, glewików oraz paproci, w tym drzewiastych^[4] i rozpłochowatych, zwanych „paprociami bibułkowymi” ze względu na cienkie liście, składające się często z pojedynczej warstwy komórek^[6]. Mszaki i paprocie rosną na ziemi oraz obficie na konarach drzew^[4] (z lasami mglistymi związanych jest 50% mchów i 90% wątrobowców tropikalnej części kontynentów amerykańskich^[5]). Powierzchnia ziemi często pokryta jest kobiercem torfowców^[4]. Rośliny zarodnikowe i nasienne rosnące na konarach i pniach drzew tworzą próchnicę mikrosiedlisk nadrzewnych (canopy humus), odgrywają istotną rolę w wychwytywaniu wody z powietrza, poza tym kształtują mikrosiedliska kluczowe dla grzybów i zwierząt, zwłaszcza bezkręgowców i płazów^[5].

Rozpoznanie flory wielu kompleksów lasów mgielnych wciąż jest słabe. Szacuje się, że w Afryce na opisanie oczekuje ok. 1200 gatunków roślin tej formacji, w Azji 4000 oraz 5000 w Ameryce Środkowej^[5].

Fauna

(c) Joachim Huber, CC BY-SA 2.0

Goryl górski jest charakterystycznym gatunkiem dla mglistych lasów górskich Afryki

W Ameryce Środkowej w lasach mgielnych występuje ok. 1/3 więcej gatunków ssaków niż w lasach niżej położonych, a udział endemitów wśród nich jest trzy razy większy. Do charakterystycznych ssaków związanych z tą formacją w Andach należy andoniedźwiedź okularowy Tremarctos ornatus, a w Afryce – goryl górski Gorilla beringei. Bardzo duży udział wśród gatunków kręgowców mają nietoperze (w lesie Monteverde 40%). Zróżnicowanie gatunkowe nietoperzy i gryzoni w lasach wyraźnie rośnie wraz z wysokością. Spośród ptaków ok. 2,5 tys. gatunków związanych jest z tą formacją (w tym tysiąc występujących w iberoamerykańskich lasach mgielnych), także z wysokim udziałem endemitów. W przypadku tej grupy zwierząt zarejestrowano jednak zwykle spadek zróżnicowania gatunkowego wraz z wysokością^[5]. W końcu XX wieku z 1200 zagrożonych wówczas gatunków ptaków w skali świata 1/3 związana była z lasami mglistymi^[6]. Nawet jeśli zróżnicowanie gatunkowe płazów w lasach mgielnych nie jest wyższe od tych niżej położonych, to znacznie większy jest tu udział wśród nich endemitów. W odniesieniu do bezkręgowców podkreśla się ich bardzo fragmentaryczne poznanie^[5].

Klasyfikacja

Lasy mgielne w międzynarodowej klasyfikacji roślinności (International Vegetation Classification, IVC)^[7], klasyfikacji siedlisk Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody (IUCN)^[8] włączane są do tropikalnych wilgotnych lasów górskich Tropical Montane Humid Forest. W klasyfikacji formacji roślinnych stosowanej przez World Wide Fund for Nature (WWF) należą do biomu tropikalne i subtropikalne wilgotne lasy liściaste (Tropical & Subtropical Moist Broadleaf Forests)^[9]. W klasyfikacji ekoregionów są włączane do tych obejmujących wilgotne lasy górskie (nie są wyodrębniane)^[10].

Zagrożenia i ochrona

Wiszący most w rezerwacie Montewerde chroniącym las mgielny w Kostaryce

Lasy mgielne zaliczane są do najbardziej zagrożonych formacji w skali świata ze względu na bardzo ograniczony ich areał, zależność od specyficznych warunków środowiskowych oraz istotne niebezpieczeństwa związane z działalnością człowieka^[5]. Do lat 80. XX wieku nie były uznawane za istotnie zagrożone^[6]. Zdawało się, że chroni je to, że rosnące tu drzewa nie mają istotnego znaczenia dla gospodarki (nie mają prostych i wysokich pni), gleby nie są urodzajne, warunki górskie nie sprzyjają ani uprawie roślin, ani wypasowi bydła^[2]. Jednak w końcu XX wieku tempo ich degradacji gwałtownie przyspieszyło^[6]. Przykładowo we wschodnim Madagaskarze lasy te zajmowały w 1900 roku 8 milionów ha, w 1950 wciąż jeszcze było ich 7 milionów, w 1995 zostało ich mniej niż milion ha. W Meksyku powierzchnia tej formacji zmniejszyła się o 1/3 w okresie od 1973 do 2003^[5].

Do niszczenia lasów mgielnych przyczyniają się: wycinanie lasów na opał i do produkcji węgla drzewnego, niekontrolowane i prymitywne praktyki związane z użytkowaniem rolniczym^[6], tworzenie plantacji kawowców i herbaty, urbanizacja^[5], rozbudowa sieci dróg i linii przesyłowych, eksploatacja górnicza oraz pozyskiwanie bromeliowatych i storczyków na potrzeby przemysłu roślin ozdobnych. Zmiany powodują wymieranie gatunków i niszczenie siedlisk wraz z ich ogromnym znaczeniem retencyjnym, jako chłonących znaczne ilości wody^[6]. Ze względu na zależność formacji od specyficznych warunków klimatycznych wskazywana jest ona jako jedna z bardziej zagrożonych zmianami związanymi z globalnym ociepleniem^[6].

WWF w ramach projektu Global 200 Priority Ecoregions uznał 90% ekoregionów zawierających lasy mgliste za priorytetowe do ochrony^[6].

Dla zachowania pozostałości lasów mgielnych tworzone są parki narodowe i rezerwaty przyrody, prowadzone są kampanie edukacyjne tłumaczące ich znaczenie lokalnym społecznościom^[6]. Ośrodkiem modelowych studiów nad ekologią lasów mgielnych jest Rezerwat Las Mglisty Monteverde (Monteverde Cloud Forest Reserve) w Kostaryce^[5].

Przypisy