Lauks

Pruskie związki terytorialno-osadnicze (w tym lauksy) na terenie południowej Warmii

Lauks (dosł. pole) – najmniejsza jednostka osadnicza Prusów, podstawowa składowa tak zwanej „małej ziemi” – jednostki plemiennej. Lauksy jako podstawowa struktura osadniczo-społeczna notowane są od VI w. n.e.^[1] Najprawdopodobniej ukształtowały się po rozpadzie wcześniejszych wspólnot osadniczych, w wyniku zmniejszenia się liczby ludności oraz wynikającego z tego mniejszego areału ziem uprawnych. Część ludności przeniosła się na opuszczone przez Gotów tereny na wschód od Wisły i w obszarze dolnej Wisły^[2].

Główną formą organizacyjną lauksu były wiece. Zgromadzenia wiecowe zwoływane były zwykle tam, gdzie składane były ofiary bogom, a więc w świętych gajach lub w obrębie grodów obronnych.

Lauks nie miał określonego obszaru. Była to ziemia uprawna w wykarczowanej puszczy, na polanie. Grunty lauksu nie stanowiły zwartego układu, składały się z drobnych kawałków ziemi. Poszczególne lauksy oddzielała puszcza lub jeziora, bagna i rzeki. Najprostszą formą lauksu było pojedyncze gospodarstwo. Większe lauksy składały się z kilku lub kilkunastu rodzin. Z lauksów odchodziły rodziny, aby założyć w niewielkiej odległości następne osady (lauksy) o takiej samej nazwie lub nieco zmienionej.

Lauks nie był wsią w rozumieniu wsi polskiej czy niemieckiej. Prusowie nie osiedlali się w jednym miejscu, a ich gospodarstwa były rozrzucone z dala jedno od drugiego. W sąsiedztwie osady znajdowało się miejsce składania ofiar, święty gaj itp. W razie zagrożenia ludność chroniła się w gródkach obronnych. Lauks w obrębie „małej ziemi” miał całkowitą autonomię.

W sensie terytorialnym pojęcia lauks obejmowało całość ziem zagospodarowanych przez daną wspólnotę lokalną, bez względu czy ziemia ta stanowiła własność prywatną jednej rodziny czy też własność wspólna wszystkich mieszkańców bliskich gospodarstw^[1]. Każdy osadnik (Prus), który zagospodarował potrzeb mu kawałek ziemi (zajmując ugór lub karczując dziewiczy las), stawał się jej właścicielem. Własność ta nie była kwestionowana i dziedziczona była przez najstarszego syna. Taka sytuacja wynikała po pierwsze z niewielkiego zaludnienia, wielu wolnych i dostępnych terenów jak i również z faktu, iż o prestiżu społecznym decydował majątek ruchomy. Ten najłatwiej było zdobyć poprzez wyprawy wojenne (łupieżcze). Jednak nie był on dziedziczony i podlegał redystrybucji w trakcie obrzędów pogrzebowych zmarłego^[3]. Prawdopodobnie dlatego wśród Prusów z trudem kształtowała się warstwa możnych (bardzo łatwo było stać się bogatym i bardzo łatwo cały majątek oraz związany z tym prestiż społeczny stracić).

Wyraźne zmniejszenie liczby ludności w dawnych centrach osadniczych ograniczyło zagospodarowywanie ziemi. W rezultacie, aż do XIII i reformy organizacyjnej wprowadzonej przez Krzyżaków, poszczególne gospodarstwa znajdowały się przeważnie w oddaleniu od siebie, otoczone polami, odłogami i pastwiskami. Wielkość poszczególnych lauksów była zróżnicowana. Na skraju zagospodarowanego obszaru znajdował się zazwyczaj cmentarz, najczęściej w pobliżu wody.

Większymi niż lauksy jednostkami osadniczymi były tzw. „małe ziemie” (terrule). Ich odpowiednikiem były litewskie i estońskie „kiligundy’, terytorialne wspólnoty, powstałe na zasadzie dobrowolnych porozumień formacji osadniczych niższego rzędu (lauksów)^[1].

W pruskiej etymologii nazewnictwa zachowało się 157 miejsc z przyrostkiem –lauks (pol. –ławki) i 124 z przyrostkiem –kaym (pol. –kiejmy)^[1]. Oba określenia występują w pruskich nazwach miejscowych (pojedynczo, np. Łajs, Łajsy lub w złożeniach) i stanowią dwa elementy podstawowej jednostki osadnictwa Prusów. W obrębie jednego lauksu mógł być jeden lub więcej dwór-kaym.

Do dziś forma pojedynczych gospodarstw, bądź zabudowań składających się z 2-3 gospodarstw, jest spotykana stosunkowo często na obszarach Warmii, Mazur i Suwalszczyzny. Powstały one jednak znacznie później jako forma zabudowy kolonijnej współczesnego rolnictwa.

Zobacz też

• kaym (caymis) – dwór, wieś, zagroda
• wieś pruska

Przypisy

Bibliografia

• M.J. Hoffmann „Najstarsze dzieje Rusi i okolic”, W: „Ruś nad Łyną”, str.9-31, Agencja WIT, Olsztyn 2004, ISBN 83-89741-15-6
• S. Achremczyk, „Historia Warmii i Mazur”, Olsztyn 1997, OBN w Olsztynie, ISSN 0585-3893
• A. Wakar, „Olsztyn - dzieje miasta”, Olsztyn 1997, ISBN 83-905634-0-1
• Łucja Okulicz-Kozaryn „Dzieje Prusów”, Fundacja na Rzecz Nauki Polskiej, 1997, 531 str., ISBN 83-85220-88-7
• Łucja Okulicz-Kozaryn, „Życie codzienne Prusów i Jaćwięgów”, Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983, Warszawa, 273 str., ISBN 83-06-00854-5
• M. Petraszko, A. Wakar „Z dziejów wsi” W: „Bartoszyce – z dziejów miasta i okolic”, wyd. II, zmienione, Wyd. Pojezierze, Olsztyn 1987, str.243-271.