Leksykologia
Leksykologia – dyscyplina językoznawcza badająca słownictwo języka w stanie współczesnym i jego ewolucję na przestrzeni wieków[1]. Wymieniana jest w zestawieniu z leksykografią, dla której jest nauką pomocniczą[2]. Do kwestii leksykologicznych należą przede wszystkim: problematyka słowa jako podstawowej jednostki leksykalnej (leksemu[2]), związek między znaczeniem a pojęciem i stosunek między znaczeniem leksykalnym a gramatycznym. Leksykologia zajmuje się badaniem zarówno pojedynczych słów, jak i zasobu słownego języka jako całości. Bada słowa z perspektywy ich znaczenia, miejsca w systemie słownikowym, pochodzenia, właściwości gramatycznych, sfer zastosowania i cech stylistycznych[1]. Jednym z podstawowych odłamów nauki o słowie jest semantyka, która bada semantyczny aspekt słowa[1].
Zasób słowny języka nie jest jedynie zespołem słów, jednostek leksykalnych, ale tworzy też pewien system oparty na związkach zależnościowych. Leksykologia bada zależności systemowe występujące w ramach leksyki. Praktyka leksykologiczna może być skierowana na przynajmniej trzy kierunki badawcze: grupowanie leksemów według ich relacji do realiów pozajęzykowych, wyodrębnianie pól semantycznych i pojęciowych, badanie zjawisk historyczno-semantycznych na gruncie jednego lub wielu języków. Przy badaniu stosunków systemowych słów w ramach leksyki można stwierdzić, że na przykład słowa monosemantyczne i polisemantyczne pozostają ze sobą w stosunkach homonimicznych i antonimicznych, a także że wiele słów dawniej funkcjonujących wyszło z powszechnego obiegu albo przybrało inne znaczenia lub cechy stylistyczne. Badaniem leksyki z perspektywy jej pochodzenia, sposobu formowania i rozwoju zajmuje się leksykologia historyczna, odróżniająca się swoim celem od etymologii, która tworzy część leksykologii historycznej i zajmuje się pochodzeniem słów[1].
Leksykologia zajmuje się takimi zjawiskami, jak[2]:
- synonimia – wyrażanie podobnych znaczeń za pomocą różnych leksemów (synonimia dotyczy także jednostek słowotwórczych i innych)[2];
- homonimia – relacja między leksemami o identycznym brzmieniu, ale różnych znaczeniach[2];
- polisemia – różność odcieni znaczeniowych w ramach jednego leksemu[2];
- hiponimia – semantyczna podrzędność jednego leksemu względem drugiego; odwrotne zjawisko to hiperonimia[2];
- antonimia – relacja między przeciwnymi znaczeniami[2].
Znani leksykolodzy
- polscy:
- Witold Doroszewski
- Jerzy Lukszyn
- Jan Tokarski
- Józef Wierzchowski
- Maciej Grochowski
- Mirosław Bańko
- Piotr Müldner-Nieckowski
- Andrzej Markowski
- Andrzej Bańkowski
- Stanisław Stachowski
- Dorota Chłopek
- Piotr Żmigrodzki
- zagraniczni:
- Damaso Alonso
- Jost Trier
- Jurij D. Apresjan
Przypisy
Bibliografia
- Jozef Mistrík, Encyklopédia jazykovedy, wyd. 1, Bratislava: Obzor, 1993, ISBN 80-215-0250-9, OCLC 29200758 (słow.).
- Jarmila Panevová, Eva Hajičová, Petr Sgall: Úvod do teoretické a počítačové lingvistiky. I. svazek, Teoretická lingvistika. Wyd. 1. Praga: Karolinum, 2002. ISBN 80-246-0470-1. OCLC 53262536. (cz.)