Lekyt

Typowy attycki lekyt czerwonofigurowy z wyobrażeniem Greczynki z alabastronem (V w. p.n.e.)

Attycki lekyt aryballosowy (2 ćwierć V wieku p.n.e.)

Barwnie zdobiony lekyt białogruntowany z Hypnosem i Tanatosem (ok. 440 p.n.e.)

Lekyt (stgr. λήκυθος lḗkythos, lm. λήκυθοι lḗkythoi) – w ceramice starogreckiej niewielkie dzbankowate naczynie o wydłużonym kształcie przeznaczone na oliwę i płynne pachnidła^[1].

U Greków słowem tym ogólnie określano naczynie na wonności (również takie jak alabastron, aryballos). Współcześnie nazwa ta oznacza rodzaj dzbanuszka o wąskiej szyi z lejkowatym wylewem i niewielką stopką oraz z brzuścem o zróżnicowanym kształcie (w zależności od stylistyki okresu)^[2]. Zwykle wyposażony jest w nieduże pionowe imadło (rzadziej bezimadłowy). Obejmuje z reguły niewielkie naczynia o przeciętnej wysokości ok. 20 cm.

Rozwój form

Wykształcił się prawdopodobnie z kulistego ojnochoe jeszcze w okresie panowania stylu protogeometrycznego. W czasach stosowania techniki czarnofigurowej rozwinął się w Attyce na początku VI stulecia p.n.e. w dwie odrębne formy należące do zastawy stołowej^[3]:

• lekyt aryballosowy – wywiedziony z wzorca korynckiego, istniejący przez cały czas panowania techniki czerwonofigurowej: przysadzisty, z kulistym brzuścem, o płaskiej stopce (pod koniec V w. p.n.e. coraz bardziej przysadzisty);
• lekyt Dejaniry – odmiana nawiązująca do korynckiego alabastronu, znana w późnokorynckim stylu orientalizującym w pierwszej połowie VI wieku: jajowaty, z małym łukowatym imadłem i echinusową stopką, o brzuścu wprost przechodzącym w wylew. Jego wcześniejsze postacie to koryncki i archaiczny attycki lekyt owoidalny z okresu ok. 620-580 p.n.e.

Wyprowadzoną z tego drugiego, kolejną, doskonalszą formę stanowił rozwinięty ok. 560-530 p.n.e. czarnofigurowy attycki lekyt o walcowatym korpusie z wyraźnie zaznaczonymi ramionami, o wysokim lejkowatym wylewie na wąskiej szyjce i z małą, lecz stosunkowo wysoką stopką. Był ulubioną formą Malarza Amasisa, jaka szczyt popularności osiągnęła w połowie V stulecia.

Naczynie zwykle jednak kojarzone z tą nazwą, to najczęstszy wśród zabytków tej kategorii i najbardziej znany attycki lekyt czerwonofigurowy – wysmuklony, o kształcie cylindrycznym, z masywnym, lejkowatym wylewem, osadzony na mocno wyodrębnionej, krążkowatej stopce. Jego brzusiec przybiera formę zwężającą się ku dołowi, a rozszerzającą ku górze (średnica korpusu największa na poziomie ramion), ażeby później przyjąć kształt walcowaty. Lekyty te wyrabiano od końca VI stulecia do 2 ćwierci V wieku p.n.e. Najokazalsze spośród nich osiągają do 30-50 cm wysokości. Do greckich twórców malarstwa wazowego zdobiących z upodobaniem lekyty należeli m.in. Malarz Amasisa, Malarz Diosfosa, Malarz Charona(niem.) (Saburowa), Malarz Achillesa, Malarz Trzciny(ang.).

Do odmiany pochodnej od cylindrycznej, lecz dość rzadko spotykanej, należy lekyt żołędziowaty o korpusie tegoż kształtu, z drobną stopką i plastycznym opracowaniem spodu brzuśca naśladującym miseczkę żołędzia, wytwarzany pod koniec V wieku.

Jako forma ceramiczna lekyt rozpowszechniony był również w ceramice południowoitalskiej, gdzie popularność zyskał przede wszystkim lekyt aryballosowy, ulegający lokalnym przetworzeniom i modyfikacjom dekoracyjnym. W charakterystycznej swym zdobnictwem ceramice apulskiej doznaje on przede wszystkim wysmuklenia brzuśca, przybierając kształt owoidalny, osadzony na szerokiej, słabo uwydatnionej stopce; w drugiej połowie IV w. p.n.e. kształt jego ulega dalszemu wysmukleniu wraz z wydłużeniem szyi i zmniejszeniem delikatnego wylewu. Jego odmiana w stylu Gnathia nie różni się zasadniczo budową, a jedynie zdobieniem, też ulegając wysmukleniu w IV/III stuleciu p.n.e. Ich przeciwieństwem jest kampański lekyt brzuchaty, różniący się nie tylko stylistyką, lecz także budową.

W starożytnych wyrobach szklanych pojęcie to znajduje odniesienie do formy tzw. dilekytu – połączonego dwururkowego unguentarium zawieszonego na wspólnym łukowym imadle^[4].

Rola kultowa

Znane już w epoce Homera, lekyty były zasadniczo naczyniami do użytku domowego, przeznaczonymi na oliwę m.in. do nacierania ciała, o czym wyraźnie świadczy ich budowa (przewężona szyja i trąbkowaty wylew o płaskim obrzeżu). Z czasem jednak przekształciły się w naczynie odgrywające istotną rolę w kulcie zmarłych, zawierające balsamiczną oliwę do namaszczania ciał, a następnie składane w ofierze zmarłym^[5], tzn. traktowane jak dzisiejsze znicze nagrobne. Innowacją wprowadzoną w V wieku p.n.e. przez czarnofigurowego Malarza Beldam były małe, bardzo smukłe lekyty o fałszywym wnętrzu, tzn. zamiast zbiornika mieszczącym tylko wgłębienie pozwalające oszczędzić na ilości drogiego balsamu ofiarnego^[6].

Do celów sepulkralnych przeznaczone były szczególnie lekyty białogruntowane, początkowo zdobione długo w technice czarnofigurowej i typowe dla Attyki, gdzie produkcję ich rozpoczęto w drugiej połowie V w. p.n.e. Zwiększony popyt na nie jako symbol pamięci o zmarłym wpłynął na rozwój ich zdobnictwa w latach 460-400 p.n.e. wraz z wprowadzeniem wielobarwności rysunku: czarnym pokostem (firnisem) nakreślano jedynie kontury postaci, zaś szaty malowano farbami. Nietrwałość białej powłoki (pobiałka, angoba) pokrywającej powierzchnię naczynia kompensowała kolorystyka przedstawień (ciepłe brązy z barwą pomarańczową i czerwoną), w których dominowała tematyka życia codziennego oraz mitologiczna. Pod koniec V stulecia mnożą się pesymistyczne motywy związane ze śmiercią (opłakiwanie zmarłego, mityczny Charon, postać zmarłego na grobie), co można łączyć z ówczesną złą sytuacją polityczną i schyłkiem potęgi Aten^[7].

Pod koniec V stulecia zaczęto również stawiać na grobach duże lekyty marmurowe, mające charakter monumentu (zwłaszcza na ateńskiej nekropolii Keramejkos). Osiągające od ok. 1 m do 2 m wysokości, zdobiono figuralnymi reliefami wiążącymi się z kultem zmarłych^[8]; w praktyce pełniły one funkcję tradycyjnych stel oznaczających miejsce pochówku.

• Szczególne typy/odmiany lekytów
• 

  Lekyt Dejaniry

• 

  Lekyt żołędziowy

• 

  Apulski lekyt aryballosowy

• 

  Marmurowy lekyt grobowy

Przypisy

Bibliografia

• Maria Ludwika Bernhard: Greckie malarstwo wazowe. Wrocław: Ossolineum, 1966
• «Lékythos» w Slovník antické kultury. Praha: Svoboda, 1974
• «Lekythos» w Der Kleine Pauly. Stuttgart: J.B. Metzler, 1979, t. 3

Literatura uzupełniająca

• Edmond Pottier: Étude sur les lécythes blancs attiques à représentation funéraire (Bibliothèque des Écoles françaises d'Athènes et de Rome n° 30). Paris: Ernest Thorin 1883
• C.H.E. Haspels: Attic Black-Figured Lekythoi. Paris: Boccard, 1936 (t. 1-2)
• Donna Carol Kurtz: Athenian White Lekythoi. Oxford: Oxford University Press, 1976
• Bernhard Schmaltz: Untersuchungen zu den attischen Marmorlekythen. Berlin: Gebrüder Mann Verlag, Berlin 1970

Linki zewnętrzne

• «Lekyt» w A. Twardecki: Słownik sztuki starożytnej Grecji i Rzymu

Ceramika starożytnej Grecji

Naczynia na wino	Amfora Chous Kantaros Kotyle Kyatos (kyathos) Kyliks Lakaina Mastos Ojnochoe (oinochoe) Olpe Pelike Psykter Ryton Skyfos
Naczynia na wodę	Amfora Hydria Hydriskos Kalpis Situla
Naczynia do mieszania	Dejnos (dinos) Krater
Do gotowania	Chytra Lebes
Zastawa stołowa	Talerz rybny
Na perfumy i olejki, weselne	Alabastron Amforiskos Aryballos Askos Eksaleiptron (plemochoe, koton) Lebes gamikos Lekyt Lutrofora (lutroforos) Lydion Pelike Pyksis
Ceramika rytualna	Kernos Lekyt Lutrofora (lutroforos) Fiale (patera)
Przechowywanie i inne	Amfora Chytra Kalatos Lebes Lekane Lekanis Pelike Pitos Situla Stamnos
Inne	Amis Epinetron Kaganek (lampka oliwna)
Techniki	Styl czerwonofigurowy Styl czarnofigurowy Styl geometryczny Styl kerczeński Ceramika białogruntowana Ceramika bilingwiczna Ceramika czarnopokostowana
Malarstwo wazowe	Amfora panatenajska Corpus Vasorum Antiquorum Hydrie Hadra Greccy malarze wazowi John D. Beazley Typologia