Leon Chwistek

Leon Chwistek

Leon Chwistek, ok. 1907–1912
Data i miejsce urodzenia	13 czerwca 1884 Kraków
Data i miejsce śmierci	20 sierpnia 1944 Barwicha
Narodowość	polska
Dziedzina sztuki	malarstwo
Odznaczenia

Portret Leona Chwistka autorstwa Witkacego, 1913

Leon Chwistek, 1925

Leon Chwistek (ur. 13 czerwca 1884 w Krakowie, zm. 20 sierpnia 1944 w Barwisze koło Moskwy w Związku Radzieckim) – polski polihistor: naukowiec zajmujący się filozofią i matematyką, a także artysta: malarz, prozaik, teoretyk sztuki.

Życiorys

Był synem Bronisława i Emilii z Majewskich. Jego ojciec Bronisław Chwistek (1854 lub 1856–1922) był lekarzem klimatycznym w Krynicy i Zakopanem. Otworzył jeden z pierwszych zakładów wodoleczniczych w Zakopanem w wilii „Hygea” na Krupówkach oraz sanatorium dla chorych nerwowo w wilii „Adasiówka”. Matka była pianistką i malarką, uczennicą Jana Matejki i Karola Mikulskiego.

Dzieciństwo spędził Leon Chwistek w Zakopanem. Tutaj zaprzyjaźnił się ze Stanisławem Ignacym Witkiewiczem, Bronisławem Malinowskim, Karolem Szymanowskim i Tadeuszem Szymberskim. Do gimnazjum, które ukończył w 1902, uczęszczał w Krakowie, gdzie mieszkał u swojego wujostwa: architekta Eustachego Śmiałowskiego i Edomondy z Majewskich.

W latach 1903–1904 jako wolny słuchacz studiował na krakowskiej ASP u Józefa Mehoffera. W latach 1902–1906 Uniwersytecie Jagiellońskim studiował filozofię, psychologię i matematykę. W roku 1906 doktoryzował się rozprawą O aksjomatach, w roku 1907 złożył egzamin nauczycielski. Od tego roku, przez dwadzieścia lat z przerwami, nauczał matematyki i propedeutyki filozofii w Państwowym III Gimnazjum im. Króla Jana Sobieskiego w Krakowie, które sam wcześniej ukończył. W latach 1908–1909 kontynuował studia filozoficzne w Getyndze, gdzie słuchał wykładów Henri Poincarégo. Tam też poznał swoją przyszłą żonę. W 1910 przebywał w Wiedniu, gdzie zafascynowało go weneckie malarstwo renesansowe. W latach 1913–1914 studiował w Paryżu rysunek i po raz pierwszy zetknął się z twórczością kubistów. Tam też stoczył słynny (wygrany) pojedynek na szable z malarzem Władysławem Dunin-Borkowskim, który publicznie obraził jego narzeczoną i późniejszą żonę Olgę Steinhausównę (jednym z sekundantów Chwistka był Bolesław Wieniawa-Długoszowski).

W latach 1914–1916 był w szeregach Pierwszej Brygady Legionów. Został odznaczony Krzyżem Niepodległości.

W 1917 był współzałożycielem krakowskiej grupy „Ekspresjoniści Polscy”, przemianowanej w roku 1919 na Formistów. Chwistek został jej czołowym teoretykiem^[1]

W 1919 był jednym z założycieli Polskiego Towarzystwa Matematycznego. Od roku 1922 wykładał matematykę dla przyrodników na Uniwersytecie Jagiellońskim, gdzie habilitował się w roku 1928 z logiki matematycznej. Dzięki m.in. rekomendacji Bertranda Russella i Stefana Banacha objął w 1930 katedrę logiki matematycznej i stanowisko profesora nadzwyczajnego na Wydziale Matematyczno-Przyrodniczym w Uniwersytecie Jana Kazimierza we Lwowie (kontrkandydatem był Alfred Tarski). W 1938 został mianowany profesorem zwyczajnym.

Po wybuchu II wojny światowej i zajęciu Lwowa przez ZSRR pozostał na uczelni. Rozpoczął także współpracę z Czerwonym Sztandarem. We wrześniu 1940 wstąpił do Związku Radzieckich Pisarzy Ukrainy^[2]. W czerwcu 1941, tuż przed wkroczeniem wojsk niemieckich, ewakuował się ze Lwowa wraz z wojskami sowieckim w głąb Rosji. Od 1941 do 1943 mieszkał w Tbilisi, gdzie nauczał analizy matematycznej, od 1943 zaś w Moskwie. Działał w Związku Patriotów Polskich w ZSRR. Na wniosek ZPP został dokooptowany do Krajowej Rady Narodowej, choć pozostał bezpartyjny. Publikował w organie ZPP – „Wolna Polska”. Zmarł w 1944 w Barwisze k. Moskwy po długotrwałej chorobie. Jego prochy spoczywają w masowej mogile ofiar represji stalinowskich na Cmentarzu Dońskim w Moskwie; symboliczny grób znajduje się na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie^[3] (pas AA).

Grób symboliczny Leona Chwistka

Jego żoną była Olga (1892–1962) – siostra Hugona Steinhausa, siostrą – Anna Stożkowa, żona matematyka Włodzimierza Stożka, córką – Alina Dawidowiczowa (1918–2007), matematyczka, malarka i autorka wspomnień, zaś wnukami – architekt Agnieszka Mancewiczowa (1940-2021) i matematyk Antoni Leon Dawidowicz (1952-2022).

Twórczość

Matematyka

Jako logik działał na obrzeżach tzw. szkoły lwowsko-warszawskiej, której założycielem był Kazimierz Twardowski. Swoje koncepcje logiczne (rozszerzenie teorii typów logicznych) tworzył w odniesieniu do prac Bertranda Russella i Henri Poincarégo. Był też (obok Jana Łukasiewicza) jednym z prekursorów stosowania w logice tzw. notacji polskiej.

Powieści

• Kardynał Poniflet – powieść napisana w 1906 roku, a zniszczona w rękopisie w 1917 roku^[4];
• Pałace Boga – powieść napisał w latach 1932–1933. Przez następne lata bezskutecznie starał się wydać ją drukiem. Wydawcy obawiali się opublikować powieść ze względu na jej radykalizm społeczny, a autor nie chciał iść na żadne kompromisy. W 1934 w czasopiśmie „Czas” ukazało się kilka jej fragmentów. Latem 1939 Stefan Napierski zdecydował się drukować Pałace Boga w redagowanym przez siebie dwumiesięczniku Ateneum^[5]. Po wojnie Ludwik Bohdan Grzeniewski na podstawie zachowanych fragmentów podjął się rekonstrukcji powieści^[6].

Teoria sztuki

Był głównym teoretykiem formizmu. Teorię strefizmu można traktować jako rozwinięcie i kontynuację formizmu. Zgodnie z jego regułami, kompozycja obrazu była podzielona na strefy, charakteryzujące się dominantą jednej barwy i jednego zwielokrotnionego kształtu. W roku 1935 na łamach łódzkiego czasopisma Forma została opublikowana polemika Chwistka z Władysławem Strzemińskim. Spór dotyczył konfrontacji strefizmu i unizmu.

Twórczość malarska

W malarstwie opowiadał się za twórczością spontaniczną. Był zafascynowany miastem i jego dynamicznością. Jego obrazy często nosiły tytuły Miasto, Łódź. Znaczną popularność zyskał jego obraz Szermierka z 1920 roku. Artysta zajmował się również sztuką portretową. W latach 1926–1930 wykonał wizerunki około stu osobistości z naukowych i intelektualnych środowisk Krakowa.

Jego prace znajdują się w zbiorach Muzeum Narodowego w Warszawie, Muzeum Narodowego w Krakowie, Muzeum Sztuki w Łodzi i innych.

Indywidualne wystawy malarstwa miał w 1927 roku w Krakowie i w 1934 roku we Lwowie.

Przypisy

Bibliografia

• Asanka-Japołł Michał, prof., Nowe prądy w sztuce polskie. Strefista polski, art-malarz Leon Chwistek; [w:] „Łódź w Ilustracji”, 2 VIII 1925, nr 31 bis [winno być: 9 VIII 1925, nr 32], s. 7.
• Kazimierz Pasenkiewicz, Pierwsze systemy semantyki Leona Chwistka, Kraków: UJ, 1961.
• Karol Estreicher (mł.), Leon Chwistek. Biografia artysty (1884–1944), Kraków: PWN, 1971.
• Mieczysław Wallis, Secesja, Wydanie II, Warszawa: Wydawnictwo Arkady, 1974.
• Zofia Baranowicz, Polska awangarda artystyczna 1918–1939, Warszawa: Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe, 1979.
• Zofia Jeżewska, Leon Chwistek (krótki zarys życia i twórczości), Warszawa: Epoka, 1980.
• Joanna Pollakówna, Malarstwo polskie między wojnami 1918–1939, Warszawa: Auriga, Wydawnictwa Artystyczne i Filmowe,1982, ISBN 83-221-0191-0.
• Alina Dawidowiczowa, Zeschnięte liście i kwiat..., Kraków: Wydawnistwo Literackie, 1989.
• Karol Chrobak, Niejedna rzeczywistość. Racjonalizm krytyczny Leona Chwistka, inter esse, Kraków 2004.
• Karol Chrobak, What Plurality of Realities? Some Critical Remarks on the Philosophy of Leon Chwistek, „Polish Journal of Philosophy”, Vol. VI, No. 1 (Spring 2012), s. 7-25.
• Mariusz Urbanek: Genialni. Lwowska Szkoła Matematyczna. Warszawa: Wydawnictwo „Iskry”, 2014. ISBN 978-83-244-0381-3.

Linki zewnętrzne

• Prace Leona Chwistka dostępne w Sieci (Katalog HINT)
• Karol Chrobak – W pryzmacie rzeczywistości. O Leonie Chwistku
• Leon Chwistek Leon Chwistek w serwisie Culture.pl
• Wystawa akwarel Leona Chwistka Leon Chwistek w serwisie Culture.pl
• Leon Chwistek – baron Brummel de Buffadero Bluff, portal histmag.org
• Biografia i prace Leona Chwistka na stronie krakowskiej Galerii Sztuki ATTIS
• Profil na stronie Biblioteki Sejmowej
• Publikacje L. Chwistka w zbiorach Biblioteki Narodowej - wersja cyfrowa na Polona.pl