Leon Marchlewski

Leon Paweł Teodor Marchlewski

Leon Marchlewski (1928)
Data i miejsce urodzenia	15 grudnia 1869 Włocławek, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci	16 stycznia 1946 Kraków, Polska
profesor nauk chemicznych
Specjalność: chemia organiczna
Alma Mater	Politechnika w Zurychu
Doktorat	1892 Uniwersytet w Zurychu
Profesura	1903
Praca naukowo-dydaktyczna
uczelnia	University of Manchester Institute of Science and Technology, Uniwersytet Jagielloński
kierownik
Zakład	Chemii Lekarskiej
Okres spraw.	1918–1946 (bez okresu okupacji)

Leon Marchlewski (senator)

Data i miejsce urodzenia	15 grudnia 1869 Włocławek
Data śmierci	16 stycznia 1946
Senator II i III kadencji (II Rzeczypospolitej)
Okres	od 1928 do 1935
Przynależność polityczna	PSL „Piast”
Odznaczenia

Leon Paweł Teodor Marchlewski (ur. 15 grudnia 1869 we Włocławku, zm. 16 stycznia 1946 w Krakowie) – polski chemik (biochemia), rektor Uniwersytetu Jagiellońskiego (1926–1928), wiceprezes PAU, organizator Państwowego Instytutu Naukowego Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach i w Bydgoszczy, prezes PTCh, pierwszy prezes YMCA w Polsce, członek Rady Naczelnej PSL „Piast”, a następnie Stronnictwa Ludowego, senator II i III kadencji II RP. Dwukrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii i medycyny, raz nominowany w dziedzinie chemii^[1].

Leon Marchlewski (przed 1906)

Życiorys

Dzieciństwo i młodość (1869–1890)

Urodził się 15 grudnia 1869 roku we Włocławku, jako syn kupca zbożowego, Józefa Marchlewskiego (1830–1907) i Emilii Augusty Rückersfeldt (1836–1918), niemieckiej guwernantki. Miał czworo starszego i dwoje młodszego rodzeństwa – trzy siostry i trzech braci^[2] (jednym z jego braci był Julian Marchlewski, ur. 1866)^[3].

Szkołę podstawową ukończył w rodzinnym Włocławku, a gimnazjum w Warszawie. Już w szkole interesował się chemią. Swoją wiedzę pogłębiał z pomocą Napoleona Milicera^[a][4] (w przyszłości przyjaciela) – wybitnego chemika, kierującego pracownią chemiczną Muzeum Przemysłu i Rolnictwa, w której młody Leon Marchlewski został zatrudniony^[2][5].

Praca w Szwajcarii i Anglii (1890–1900)

Pod wpływem Milicera Marchlewski wyjechał w roku 1888 do Zurychu, na studia w tamtejszej politechnice. Tamże otrzymał w roku 1890 tytuł „chemika technicznego”. W roku 1890, bezpośrednio po studiach, został asystentem Jerzego Lungego, profesora technologii chemicznej^[6]. Po dwóch latach otrzymał na Uniwersytecie w Zurychu tytuł doktora^[2] na podstawie pracy nt. Krytyczne studia nad metodami oznaczenia siarki siarczkowej^[7].

Wkrótce po doktoracie wyjechał do Kersel pod Manchesterem, gdzie został asystentem Edwarda Schuncka^[8], chemika-organika, właściciela prywatnego laboratorium^[7][2].

W latach 1896–1897 otrzymywał stypendium naukowe AU z zakresu chemii organicznej^[3], a w latach od 1896^[9] lub 1897^[3] do 1899 kierował naukowym laboratorium – z oddziałem produkcji barwników i farmaceutyków – w fabryce „Claus and Ree” w Clayton (również w okolicy Manchesteru) i był wykładowcą chemii organicznej w Manchester Institute of Technology^[3][5][9].

Praca w Polsce (1900–1946)

W roku 1900 wrócił do Polski. Nostryfikował doktorat uzyskany w Zurychu oraz otrzymał habilitację na podstawie pracy Die Chemie des Chlorophylls, Hamburg-Leipzig, Voss 1895^[10] i wykładu nt. Dzisiejszy stan teoryi tautomeryi (publ. „Wiadomości Farmaceutyczne” 1900). Początkowo (1900–1906) pracował jako starszy inspektor w Ogólnym Zakładzie Badań Środków Spożywczych w Krakowie, pod kierownictwem Odona Bujwida^[3][11]. Na Uniwersytecie Jagiellońskim był od roku^[3][7]:

• 1901 – wykładowcą technologii chemicznej na Wydziale Lekarskim UJ (dla kandydatów na ekspertów w zakresie badań środków spożywczych)
• 1903 – profesorem nadzwyczajnym UJ, wykładowcą chemii organicznej^[7] lub ogólnej technologii chemicznej^[3] na ówczesnym Wydziale Filozoficznym
• 1906 – rzeczywistym profesorem zwyczajnym stosowanej chemii lekarskiej i kierownikiem Zakładu Chemii Lekarskiej na Wydziale Lekarskim
• 1918 do 1939 – nadal kierownikiem Zakładu Chemii Lekarskiej jako rzeczywisty.

Pełnił funkcje^[3][7]:

• 1913–1914 i 1925–1926 – dziekana Wydziału Lekarskiego
• 1926–1927 i 1927–1928 – rektora UJ.

W latach 1917–1919 organizował Państwowy Instytut Naukowy Gospodarstwa Wiejskiego w Puławach i reorganizował podobny instytut w Bydgoszczy. W tym okresie był w Puławach dyrektorem organizacyjnym i kierownikiem Działu Żywienia Zwierząt. W roku 1920, wraz z Feliksem Jaroszyńskim uruchomił w krótkim czasie wielką wytwórnię „surowicy” przeciwksięgosuszowej^[3]. To pilne zadanie było realizowane na zlecenie Departamentu Weterynarii Ministerstwa Rolnictwa, który podjął trudną walkę z szerzącym się pomorem. Zarazę zlikwidowano już w roku 1922, co uznano za wielki sukces PINGW i służb weterynaryjnych^[12].

Leon Marchlewski był również konsultantem naukowym Tomaszowskiej Fabryki Sztucznego Jedwabiu (1931–1939) International Horn Borer Investigation w Chicago^[5]. Przez 30 lat (1909–1939) nadzorował wykonywanie analiz wód mineralnych południowej Polski^[3][5].

Pochowany na Cmentarzu Rakowickim (pas 5, wsch.), uroczystościom pogrzebowym przewodniczył arcybiskup Adam Stefan Sapieha^[13].

Grób prof. Leona Marchlewskiego na Cmentarzu Rakowickim w Krakowie

Tematyka badań naukowych

Układ porfirynowy

Kwas ruberytrynowy – jeden z glikozydów

Zakres naukowych zainteresowań Leona Marchlewskiego obejmował zagadnienia z różnych obszarów chemii – jego prace dotyczyły chemii nieorganicznej, analitycznej, organicznej, biochemii, a również technologii chemicznej. Spośród nich wyróżniane są m.in.^[5][7]:

• przede wszystkim budzące światowe zainteresowanie poszukiwania podobieństwa porfirynowego szkieletu chlorofilu i hemoglobiny, mieszczące się w obszarze poszukiwań dowodów na chemiczną jedność świata zwierząt i roślin
• badanie budowy cukrów, m.in. w laboratorium E. Schuncka zidentyfikował cukier występujący w glikozydach (np. arbutyna, florydzyna, datyscyna) i wyjaśnił budowę cząsteczki rubiadyny, składnika jednego z glikozydów korzenia marzanny farbiarskiej (tzw. indykan roślinny, z którego powstaje indygo),
• badanie barwników antrachinonowych i naftochinonowych,

W czasie badań Leon Marchlewski korzystał z najnowszych wówczas metod pomiarów fizykochemicznych (zob. chemiczna analiza strukturalna), m.in. był pionierem w dziedzinie zastosowań spektrofotometrii w zakresie UV do ustalania struktury cząsteczek (zob. widmo pasmowe). W dziedzinie chemii analitycznej opracował m.in. metody oznaczania^[5]:

• zawartości węgla w związkach chemicznych metodą miareczkowania wolumetrycznego; wspólnie z J. Lungem skonstruował aparat do analiz zawartości węglanów (aparat Lunge-Marchlewskiego^[14])
• zawartości jodu w jego związkach,
• stężenia tlenków siarki i tlenków azotu w procesach produkcji kwasu siarkowego i kwasu azotowego (analiza gazometryczna gazów nitrozowych)

Opracował również i wdrożył system analiz wód mineralnych południowej Polski^[5][7],

Publikacje

Był autorem lub współautorem ponad 200 publikacji – artykułów naukowych, prac doświadczalnych, monografii i podręczników, artykułów popularnonaukowych^[3][5], m.in. (wybór według Google books)^[15]:

Działalność społeczna i polityczna

Od roku 1922 działał w Centralnym Komitecie YMCA w Polsce (Związek Młodzieży Chrześcijańskiej), który kierował stowarzyszeniem przez pierwsze dwa lata jego istnienia. W skład Komitetu weszli również m.in. prof. Stanisław Estreicher, generałowie Józef Czikel i Mieczysław Norwid-Neugebauer, przemysłowcy Alfred Grohman i Feliks Krusher, dyrektor Wileńskiego Okręgu Polskich Kolei Państwowych Emil Landsberg, minister zdrowia Witold Chodźko, minister opieki społecznej Ludwik Darowski, wiceminister edukacji Tadeusz Łopuszański, poeta Jan Kasprowicz, marszałek Sejmu Maciej Rataj^[17]. Leon Marchlewski został w roku 1923 pierwszym prezesem polskiej YMCA. Funkcję tę pełnił przez 10 lat^[2][5][18].

Jako właściciel niewielkiego gospodarstwa wiejskiego w Konarach, zakupionego w roku 1910, Leon Marchlewski zainteresował się ruchem ludowym. Nawiązał kontakt z Wincentym Witosem, wstąpił do PSL „Piast” i został członkiem jego Rady Naczelnej (1927–1931)^[3][5][7][9].

Witos przemawiający do wyborców w Rakszawie (krótko przed krwawymi wydarzeniami w powiecie ropczyckim^[19])

W wyborach parlamentarnych w roku 1928 kandydował do senatu z listy państwowej nr 25 (Polski Blok Katolicki PSL „Piast” z Chrześcijańską Demokracją). Został pierwszym zastępcą senatora, a w styczniu 1930 roku – senatorem RP II kadencji (klub parlamentarny PSL „Piast”), zajmując miejsce zmarłego ks. Jana Albrechta^[3]. Senatorem III kadencji (1930–1935) został w wyniku następnych wyborów (listopad 1930, start z krakowskiej listy okręgowa Związku Obrony Prawa i Wolności Ludu). Należał do Klubu Parlamentarnego Posłów i Senatorów Chłopskich. Był zwolennikiem zjednoczenia się stronnictw Centrolewu w celu realizacji wspólnego programu. W czerwcu 1930 roku występował na kongresie Centrolewu w Krakowie – jego mowę Wincenty Witos wspominał jako „bardzo rozumną i bardzo łagodną”^[3].

Przed procesem brzeskim przywódców Centrolewu brał udział w manifestacji, zorganizowanej przez krakowskie środowisko naukowe na rzecz aresztowanych (był wśród nich Wincenty Witos). W czasie procesu występował jako świadek^[3].

W latach 1933–1938 był członkiem Rady Naczelnej Stronnictwa Ludowego. Stał na czele delegacji, która w roku 1933 protestowała u wojewody krakowskiego, Mikołaja Kwaśniewskiego, przeciw tłumieniu ruchu ludowego^[3], m.in. brutalnemu potraktowaniu ludności wiejskiej powiatu ropczyckiego (m.in. Nockowa) przez policję oraz represjom wobec członków SL, uważanym za przywódców chłopskiego protestu (poseł Andrzej Pluta^[20] został skazany na 18 miesięcy więzienia, a Wincenty Witos schronił się przed kolejnym aresztowaniem w Czechosłowacji)^[19].

Leon Marchlewski wspierał również działalność Związku Młodzieży Wiejskiej, od chwili jego powstania w roku 1930, m.in. uczestniczył w opracowywaniu programu ZMW i dofinansowywał wydawanie czasopisma „Znicz”^[3].

W roku 1933 występował czynnie jako przeciwnik jędrzejewiczowskiej reformy szkolnictwa wyższego (m.in. opublikował broszurę W sprawie nowej ustawy o szkołach akademickich)^[3].

29 grudnia 1945 został posłem do Krajowej Rady Narodowej, reprezentując Polskie Stronnictwo Ludowe. Zmarł kilkanaście dni później.

Członkostwo stowarzyszeń naukowych

Był członkiem wielu stowarzyszeń naukowych, krajowych i zagranicznych, takich jak^[3][7][5]:

• Akademia Umiejętności (od 1899 – członek korespondent, od 1903 – członek rzeczywisty)
• Polska Akademia Umiejętności (marzec 1926 – delegat walnego zgromadzenia do zarządu PAU, czerwiec 1939 – wiceprezes PAU, od 1938 – przewodniczący Komisji PAU, powołanej dla zreformowania nomenklatury chemicznej według zaleceń Rady IUPAC, wielokrotny reprezentant PAU na międzynarodowych kongresach chemii i inne konferencjach i zjazdach)
• Polskie Towarzystwo Chemiczne (członek założyciel, prezes w latach 1919–1921 i w roku 1927
• Polskie Towarzystwo Fizjologiczne (członek honorowy)
• Towarzystwo Lekarskie Krakowskie i Lwowskie, zob. historia PTL)
• Towarzystwo Naukowe w Warszawie i we Lwowie (członek honorowy)
• Międzynarodowa Unia Chemii Czystej i Stosowanej, International Union of Pure and Applied Chemistry (wiceprezes IUPAC, od 1925 – przewodniczący Polskiego Komitetu Narodowego)
• Francuskie Towarzystwo Chemiczne (Société chimique de France)
• Jugosłowiańska Akademia Nauk
• Akademia Rolnicza w Czechosłowacji
• Rumuńskie Towarzystwo Chemiczne

Ordery i odznaczenia

• Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski^[21][b]
• Złoty Krzyż Zasługi (11 listopada 1936)^[22]
• Krzyż Komandorski Orderu Danebroga (Dania)^[21]

Wyróżnienia

Otrzymał m.in. tytuł Doctor honoris causa Uniwersytetu Jagiellońskiego oraz kilka tytułów honorowego członka stowarzyszeń naukowych^[7]. Został również honorowym członkiem Związku Młodzieży Wiejskiej i honorowym prezesem Zarządu Grodzkiego PSL w Krakowie (1945)^[3].

Życie rodzinne

Pierwsze małżeństwo zawarł w roku 1898 z Fanny Hargreavses. Mieli trzech synów: Teodora (w przyszłości biologa-genetyka, profesora UJ, który w listopadzie 1939 roku został aresztowany w czasie Sonderaktion Krakau i osadzony w KL Oranienburg^[5]), Marcelego (w przyszłości leśnika, dyrektora Tatrzańskiego Parku Narodowego) i Jana (w przyszłości zoologa, profesora UJ). Po raz drugi ożenił się w roku 1936 z Ireną Rapaport^[3].

Uwagi

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Jubileusz 650-lecia UJ, Historia – Biochemia; „Druga wojna światowa była czasem ciężkiej próby dla wielu…”
• Historia Oddziału Krakowskiego Związku Kynologicznego w Polsce – Część I; „Po I wojnie światowej… W województwie krakowskim istniała dobrze rozwinięta hodowla pointerów „Kujavia” prowadzona przez prof. Leona Marchlewskiego (1869–1946), z której psy już przed I wojną światową zdobywały czołowe miejsca na międzynarodowych field-trialsach”… (zdjęcie przedstawia: prof. Jana Zygmunta Robla, oraz synów prof. Leona Marchlewskiego: dr. Jana Marchlewskiego i prof. Teodora Marchlewskiego, rok 1939, wiosenne próby polowych psów myśliwskich)
• Publikacje Leona Marchlewskiego w bibliotece Polona