Leon Werner

Leon Werner
Lejb Arie Werner
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia

1901
Górki

Data i miejsce śmierci

ok. 18 grudnia 1942
Sanok

Zawód, zajęcie

kupiec

Miejsce zamieszkania

Sanok

Narodowość

żydowska

Rodzice

Abraham, Hadasa

Małżeństwo

Klara

Dzieci

Abraham, Mordechaj

Leon (Lejb) Arie Werner (ur. 1901 w Górkach, zm. ok. 18 grudnia 1942 w Sanoku) – kupiec, działacz społeczności żydowskiej w Sanoku, podczas II wojny światowej przewodniczący tamtejszego Judenratu, ofiara holokaustu.

Życiorys

Leon Werner (u dołu trzeci od lewej) wraz z komitetem Keren Kayemet w Sanoku (1933)
Leon Werner wraz z rodziną
Kamienica „Weinerówka” przy ulicy 3 Maja w Sanoku
Kamienica „Bardacha” przy ulicy Kazimierza Wielkiego w Sanoku
Cmentarz żydowski w Sanoku – miejsce egzekucji rodziny Wernerów

Losy przedwojenne

Urodził się w 1901[1] w Górkach w rodzinie żydowskiej[2]. Był synem Abrahama i Hadasy[1]. Miał brata Jakowa[3]. Nie posiadał wyższego wykształcenia[4]. W okresie II Rzeczypospolitej zamieszkiwał w Sanoku, był kupcem[5][1], przedsiębiorcą i zajmował się interesami[6]. Dzierżawił lasy od właścicieli ziemskich, prowadził gospodarkę drzewną wytwarzając wyroby drewniane i sprzedając je[4]. Był też współwłaścicielem cegielni oraz wspólnikiem w założonym w 1939 przedsiębiorstwie poszukiwawczym naftę[7]. Do 1939 był przełożonym Żydowskiego Funduszu Narodowego (Keren Kayemeth L’Israel) i przewodniczącym Zjednoczenia Młodzieży Syjonistyczej Ha-Noar ha-Cijoni[8][9]. Działał z zaangażowaniem w ruchu syjonistycznym[10][11]. W tym zakresie udzielał się na rzecz młodzieży, zbierał fundusze na ww. Keren Kayemeth, wspierał wyjazdy rodaków do Palestyny, wygłaszał przemowy[10].

Jego żona Klara (wzgl. Chaja) z domu Rauch (ur. 1902[12]), pochodziła z Sanoka, urodziła się przy ulicy Rymanowskiej 17[2]. Mieli synów: starszego Abrahama (ur. 1926[a]) i młodszego Mordechaja (wzgl. Moniek, ur. 1929[13][14])[2][15]. Mieszkali w kamienicy przy ul. 3 Maja 23 (tzw. „Weinerówce”) – według stanu z początku lat 30.[16][17], potem w kamienicy przy ul. Kazimierza Wielkiego 10 (tzw. dom „Bardacha”) – stan z 1939[2][5]. Po tym jak Leon Werner był świadkiem pogromu Żydów we Lwowie, postanowił przenieść się wraz z rodziną Palestyny, ale nie zrealizował tego planu do 1939[10]. Porozumiewał się w języku jidysz i polskim[18]. Do 1939 był określany zamiennie imionami Leon[5] i Lejb[2][19][20], a także Arie Lejb[11].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej w pierwszych dniach września 1939 wraz z rodziną i znajomymi miał prywatnie zaaranżowanym autobusem udać na wschód, jednak plan ten nie powiódł się wskutek zarekwirowania pojazdu w Przemyślu przez polskich żołnierzy[21]. Następnie usiłował przygotować podobną wyprawę wyjeżdżając się z innym Żydem wozem konnym, jednak porzucił ten pomysł widząc niebezpieczeństwo panujące na drogach[22]. Po wkroczeniu Niemców do Sanoka, nastaniu okupacji i ustanowieniu w mieście władz cywilnych złożonych z Ukraińców szefujący tzw. „radą miejską” Mazur zażądał wpłaty od Żydów 50 tys. zł. kontrybucji, po czym Werner (m.in. z adwokatem dr. Izakiem Nehmerem) brał udział w próbie zbiórki całej kwoty, zaś wobec niezrealizowania tego udał się z dwoma rodakami do władz niemieckiej komendantury miasta[20][23]. Tam w ich imieniu przedstawił sprawę, a w odpowiedzi usłyszał, że nie muszą uiszczać tej sumy Ukraińcom[20][24]. W związku z tym został mianowany przewodniczącym Judenratu w Sanoku (powołanego na polecenie władz okupacyjnych[25]), zaś dwaj jego towarzysze wspomnianej delegacji (Majlech Ortner i Berl Jarmark) zasiedli w składzie kierownictwa tego komitetu[2][20][26] (innymi członkami Judenratu zostali Lejbisz Strassberg i Lejb Strenger, zaś ten ostatni i Jarmark po pewnym czasie opuścili to gremium[27]). Werner nie został wybrany na to stanowisko oficjalnie, ale piastował je do końca życia[28]. Jako przedstawiciel żydowskiej kongregacji uczestniczył w przeprawach przybyłych do Sanoka żydowskich uchodźców przez rzekę San na stronę pozostającą po agresji ZSRR na Polskę z 17 września 1939 pod okupacją sowiecką (gestapo przyzwoliło na takie przeprawy jednorazowo grupie około 500 ludzi przy spełnieniu wymogu przedłożenia listy uczestników)[29]. Według relacji Hadassaha Herzoga-Lezera podczas jednej z takich przepraw Werner uratował tonącą kobietę[20]. Na co dzień członkowie Judenratu przedstawiali Niemcom listę Żydów zdolnych do pracy zgodnie z zarządzonym wymogiem[20]. Pod koniec 1940 kierowany przez Wernera Judenrat wystąpił do Niemców z inicjatywą utworzenia w pobliskim Zasławiu obozu pracy dla żydowskich rzemieślników, który istniał potem jako Zwangsarbeitslager Zaslaw[30].

W 1941 Wernerowie zostali zmuszeni do opuszczenia swojego mieszkania, po czym najęli lokum o mniejszej powierzchni[31][b]. Z kolejno zajmowanych mieszkań byli oni trzy razy usuwani, a finalnie trafili do getta w Sanoku[32]. Wraz z degradacją sytuacji prywatnej także stosunki Judenratu z gestapo z początkowo względnie akceptowalnych (np. prowadzono rozmowy z funkcjonariuszami, Werner gościł u siebie w domu SS-Manna Klugego) od początku 1942 zmieniły się na gorsze[33]. W związku z tym osłabła także rola i siły wpływu Judenratu[32]. Wobec trwających od tego czasu w Sanoku egzekucji Żydów miejscowy Judenrat był bezradny (wcześniej skuteczne okazywały się np. przekonywania Niemców czy wręczanie im łapówek celem uwolnienia rodaków) i w tych przypadkach był jedynie obowiązany do pochowania zwłok ofiar[34]. Po zarządzonej na 5 września 1942 masowej akcji wysiedlenia Żydów z Sanoka, wywieziono prawie 5 tys. z nich do Zasławia (potem wielu z nich przetransportowano do obozu zagłady w Bełżcu), w wyniku czego w sanockim getcie pozostało zaledwie około 200 osób[35]. Wśród nich był Werner z rodziną (wcześniej przekazał on swoją matkę do ukrycia w jednej z wsi)[c]. Następnie uczestniczyli oni w instalacji ogrodzenia z drutem kolczastym wokół getta, a w tym okresie byli przejściowo ulokowani w pobliskich koszarach przy ul. Adama Mickiewicza w Sanoku[13]. W tym czasie aresztowani przez gestapo i osadzeni w sanockim więzieniu zostali żona i synowie Wernera, który na żądanie Niemców dokonał wpłaty okupu i jego bliscy po pięciu dniach odzyskali wolność[36]. Wszyscy czworo zamieszkali w niewielkim, jednopokojowym mieszkaniu na terenie getta[37]. Werner nadal działał w Judenracie, przeniesionym na teren getta[38]. Wobec narastającej fali eksterminacji ludności żydowskiej przygotował dla żony i synów fałszywe kenkarty, imitujące dla nich obywateli wyznania chrześcijańskiego[38]. Planował ukryć się wraz z rodziną u znajomego chłopa na wsi[38].

Równolegle, przy nadarzającej się okazji jednodniowego wyjazdu swojego syna Abrahama do Lwowa (pracował on w warsztacie wojska niemieckiego w Sanoku i wystarał się o towarzyszenie sierżantowi niemieckiemu w udaniu się tam 17 września 1942) polecił mu zostać tam i znaleźć pomoc u poleconej kobiety, Paszkudzkiej, żony dr. Augusta Paszkudzkiego[d]. Tenże plan powiódł się i wówczas 16-letni Abraham Werner opuścił sanockie getto[2], a we Lwowie został umieszczony przez Paszkudzką na kwaterze w mieszkaniu swojej pomocy domowej, Marii[39]. Po wyprawieniu do Lwowa syna Leon Werner zamówił transport wozem konnym, którym miał potajemnie opuścić Sanok wraz z żoną i drugim synem[40]. Po jego przybyciu odesłał go jednak z uwagi na swoje pozostające wypełnienia obowiązki w getcie, umawiając się z nim ponownie za dwa dni[40]. Gdy chłop przybył ponownie do miasta, nie zastał już rodziny Wernerów[40]. W międzyczasie, w połowie grudnia 1942 Abraham Werner z żoną i synem zostali aresztowani, osadzeni w więzieniu w Sanoku[41][41][42]. Później zostali przewiezieni na teren nowego cmentarza żydowskiego w Sanoku i tam rozstrzelani przez Niemców (stało się to w grudniu 1942, gdy po likwidacji Judenratu jego członkowie wraz ze swoimi rodzinami byli ofiarami egzekucji w Sanoku; byli nimi Majlech Ortner z żoną i synem Motkiem oraz Lejbisz Strassberg[42] i Trachmannowie[43])[44][2][40][41][42][45]. Według relacji Szymona Mellera (przyjaciel Abrahama Wernera, podczas okupacji zatrudniony w gestapo w Sanoku, który był świadkiem egzekucji jego krewnych), Leon Werner z rodziną zostali zadenuncjowani przez dwóch członków policji żydowskiej (Jüdischer Ordnungsdienst)[41][42][46]. Egzekucji około 18 grudnia 1942 mieli dokonać SS-Manni: Otto Kratzmann (który w 1942 aresztował żonę i synów Leona, po czym tenże opłacił okup za ich zwolnienie) oraz Müller[41]. Obu tych SS-Mannów Meller miał zastrzelić w Zasławiu w 1943[41]. W relacji zdarzeń, które Meller przekazał tuż po wojnie Abrahamowi Wernerowi, określił on datę egzekucji podając czas siedem dni przed Bożym Narodzeniem 1942 roku[41]. Natomiast w późniejszych świadectwach o losie ofiar, które Abraham Werner złożył w Instytucie Jad Waszem, wskazał on datę śmierci trojga swoich krewnych na dzień 23 grudnia 1942[1][12][14].

Epilog powojenny

Po wojnie osoba Leona Wernera został przywołana w wydaniu czasopisma „Hamodija” (organ partii Agudat Israel) z 18 października 1945, gdy piórem W. Szimota przywołano jego zasługi przy ratowaniu Żydów podczas okupacji oraz w książce pt. Szemen Hameor autorstwa Meira Lameda, który wspomniał o przesłaniu przez Wernera etroga na święto Sukkot do Sambora w miesiącu elul 1941 roku (około sierpnia-września), za co tamtejsza społeczność wyraziła mu wdzięczność[47]. Wspomniany wyżej incydent z uratowaniem tonącą kobietą został opisany w książce Hadasy Leser (współpracowniczka Leona Wernera przed i po 1939) pt. Yizkor (Sefer Zikaron le-Kehilat Sanok ve-ha-Siviva; pol. Księga Pamiątkowa Sanoka i okolicy)[48]. Według historyka Edwarda Zająca sanocki Judenrat wykonywał zbrodnicze zarządzenia władz okupacyjnych i obok policji żydowskiej współdziałały z Niemcami i przygotowywały ostateczną zagładę ludności żydowskiej[49].

Syn Leona Wernera – Abraham (od opuszczenia domu żyjący w trakcie okupacji pod przybranym imieniem Adam) po wyjeździe z Sanoka w 1942 początkowo przebywał we Lwowie, od 1943 był zatrudniony przez Organizację Todta w Dniepropietrowsku (Niżdnieprowsk), a po ewakuacji stamtąd do III Rzeszy na początku 1944 przebywał w niemieckiej Kolonii, gdzie zbiegł z pracy na początku marca 1945[50]. Po rychłej kapitulacji Niemiec w 1945 przebywał w Belgii[50]. W Brukseli zbiegiem okoliczności trafił do domu żydowskiej rodziny, w której żyła nieznana mu wcześniej jego ciotka tj. siostra Leona Wernera[51]. W pół roku po zakończeniu wojny wyjechał do Palestyny, gdzie przybył 9 września 1945[52]. Do 1947 mieszkał w Natanii, potem w kibucu Bet Jehoszua do 1948, gdy po wybuchu I wojny izraelsko-arabskiej powołano go do służby w armii izraelskiej (Cahal), w której służył do 1951[53]. Podczas studiów na Uniwersytecie Hebrajskim w Jerozolimie uczestniczył w trzech kolejnych wojnach[53]. Został doktorem fizyki medycznej[2]. Potem zamieszkał Kirjat Ono (wraz z władzami tego miasta w 2009 odwiedził Sanok[54] i był inicjatorem podpisania w 2014 listu intencyjnego o współpracy między tym miastem i Sanokiem[2]. Spisał swoje wspomnienia, które w 1999 wydano w języku hebrajskim pt. Revach Vechacala Mimakom Acher, potem opublikowane w języku angielskim pt. Ordeal and Deliverance, a w 2017 w języku polskim pt. Ocalenie z innego miejsca, w przekładzie Eli Barbura i nakładem Oficyny Wydawniczej Miejskiej Biblioteki Publicznej im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku[2][55][56][57]. Jak przyznał, spisał i wydał swoje wspomnienia przede wszystkim aby wystąpić w obronie ojca, który stojąc na czele Judenratu (...) napiętnowany został przez Niemców mianem „Ältestenrat der Juden”[58].

Uwagi

  1. ↑ Werner 2017 ↓, s. 17, 33 W 1939 roku Abraham Werner miał 13 lat i pół roku, a we wrześniu 1942 miał 16 i pół roku.
  2. ↑ Nie jest jasne, czy zostali wtedy wykwaterowani z kamienicy przy ul. 3 Maja czy z kamienicy przy ul. Kazimierza Wielkiego.
  3. ↑ Werner 2017 ↓, s. 32 Los matki Leona Wernera jest nieznany
  4. ↑ Werner 2017 ↓, s. 36-39, 53, 55 Według relacji Abrahama Wernera pani Paszkudzka ze Lwowa była przyjaciółka pani „Dąbrowskiej” z Sanoka, będącej dyrektorką żeńskiego gimnazjum, która pośredniczyła w całym kontakcie oraz przyjęła zdeponowaną przez Leona Wernera kwotę 5 tys. zł. (już we Lwowie Abraham Werner wnioskował u Paszkudzkiej o dosłanie przez „Dąbrowskiej” kwoty pieniędzy, czego nie doczekał opuszczając to miasto). W tejże relacji nastąpiła prawdopodobnie pomyłka co do nazwiska rzekomej „Dąbrowskiej”, jako że od 1936 do 1939 dyrektorką Prywatnego Liceum i Gimnazjum Ogólnokształcącego Żeńskiego im. Emilii Plater w Sanoku była dr Zofia Skołozdro, wcześniej pracująca w szkołach lwowskich, w tym w Prywatnym Gimnazjum Zofii Strzałkowskiej we Lwowie, gdzie był także zatrudniony mąż Paszkudzkiej, dr August Paszkudzki.

Przypisy

  1. ↑ a b c d Victims/individuals. Leon Arie Werner (ang.). yvng.yadvashem.org. [dostęp 2021-04-08].
  2. ↑ a b c d e f g h i j k Wierzbieniec 2017 ↓, s. 6.
  3. ↑ Werner 2017 ↓, s. 19.
  4. ↑ a b Werner 2017 ↓, s. 16.
  5. ↑ a b c Książka telefoniczna. 1939. s. 707. [dostęp 2021-02-11].
  6. ↑ Wierzbieniec 2017 ↓, s. 6, 10.
  7. ↑ Werner 2017 ↓, s. 17.
  8. ↑ Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Libra, 2004, s. 173. ISBN 83-89183-05-6.
  9. ↑ Werner 2017 ↓, s. 9, 74.
  10. ↑ a b c Werner 2017 ↓, s. 10.
  11. ↑ a b Gershon Givoni-Pipe: Activity for the Keren Kayemet and its Activists in our City (ang.). jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11].
  12. ↑ a b Victims/individuals. Mordechaj Werner (ang.). yvng.yadvashem.org. [dostęp 2021-04-08].
  13. ↑ a b Werner 2017 ↓, s. 33.
  14. ↑ a b Victims/individuals. Mordechaj Werner (ang.). yvng.yadvashem.org. [dostęp 2021-04-08].
  15. ↑ Werner 2017 ↓, s. 10, 11.
  16. ↑ Spis abonentów Państwowych i Koncesjonowanych Sieci Telefonicznych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1931/32 r.. Warszawa: Wydawnictwo Ministerstwa Poczt i Telegrafów, 1931, s. 490–491.
  17. ↑ Spis abonentów sieci telefonicznych państwowych i koncesjonowanych w Polsce (z wyjątkiem m. st. Warszawy) 1932/1933. Warszawa: Ministerstwo Poczt i Telegrafów, 1932, s. 514.
  18. ↑ Werner 2017 ↓, s. 11.
  19. ↑ Werner 2017 ↓, s. 23, 25.
  20. ↑ a b c d e f Hadassah Herzog-Lezer: Jewish Life in Sanok During the Time of the Nazi Occupation (ang.). jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11].
  21. ↑ Werner 2017 ↓, s. 17–18.
  22. ↑ Werner 2017 ↓, s. 18.
  23. ↑ Werner 2017 ↓, s. 22–23.
  24. ↑ Werner 2017 ↓, s. 23.
  25. ↑ Zając 1994 ↓, s. 128.
  26. ↑ Werner 2017 ↓, s. 21, 23, 38.
  27. ↑ Mordechaj Zilberman: With the Nazis. A. Before Arrival in Zaslaw (ang.). jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11].
  28. ↑ Werner 2017 ↓, s. 21.
  29. ↑ Werner 2017 ↓, s. 24.
  30. ↑ Werner 2017 ↓, s. 29.
  31. ↑ Werner 2017 ↓, s. 28.
  32. ↑ a b Werner 2017 ↓, s. 30.
  33. ↑ Werner 2017 ↓, s. 25, 27–28, 29, 30.
  34. ↑ Werner 2017 ↓, s. 31, 36.
  35. ↑ Werner 2017 ↓, s. 32.
  36. ↑ Werner 2017 ↓, s. 33–35.
  37. ↑ Werner 2017 ↓, s. 3.
  38. ↑ a b c Werner 2017 ↓, s. 36.
  39. ↑ Werner 2017 ↓, s. 38, 40–43.
  40. ↑ a b c d Werner 2017 ↓, s. 55.
  41. ↑ a b c d e f g Meller 2017 ↓, s. 121.
  42. ↑ a b c d Abraham Werner: The Shoah of Sanok Jewry (ang.). jewishgen.org. [dostęp 2021-02-11].
  43. ↑ Zając 1994 ↓, s. 129.
  44. ↑ Andrzej Potocki: Żydzi w Podkarpackiem. Rzeszów: Libra, 2004, s. 174. ISBN 83-89183-05-6.
  45. ↑ Cyran, Rachwał 1979 ↓, s. 41.
  46. ↑ Werner 2017 ↓, s. 122.
  47. ↑ Werner 2017 ↓, s. 122–123.
  48. ↑ Arkadiusz Komski. Moje ocalenie było niezwykłe. „Tygodnik Sanocki”. Nr 51 (1303), s. 8, 23 grudnia 2016. 
  49. ↑ Zając 1994 ↓, s. 128, 133–134.
  50. ↑ a b Werner 2017 ↓, s. 53–55, 60, 80, 85, 88, 96, 107–109, 129.
  51. ↑ Werner 2017 ↓, s. 118–121.
  52. ↑ Werner 2017 ↓, s. 10, 124.
  53. ↑ a b Werner 2017 ↓, s. 128.
  54. ↑ Marian Struś. Sanoka kontakty z Izraelem. „Tygodnik Sanocki”. Nr 43 (937), s. 6, 23 października 2009. 
  55. ↑ Ordeal and Deliverance (ang.). docostory.com. [dostęp 2021-02-11].
  56. ↑ Arkadiusz Komski. Wtedy na imię miałem Adam…. „Tygodnik Sanocki”. Nr 51 (1303), s. 9, 23 grudnia 2016. 
  57. ↑ ab / Tomasz Majdosz / Małgorzata Sienkiewicz-Woskowicz. IX Obchody Międzynarodowych Dni Pamięci o Ofiarach Holokaustu. Trudna historia. „Tygodnik Sanocki”. Nr 4 (1307), s. 13, 27 stycznia 2017. 
  58. ↑ Werner 2017 ↓, s. 8.

Bibliografia

Media użyte na tej stronie

23 3 Maja Street in Sanok.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
3 Maja 23 w Sanoku. Weinerówka
Committee of Keren Kayemet in Sanok (1933).jpg
Komitet Żydowskiego Funduszu Narodowego (Keren Kayemeth L’Israel) w Sanoku w 1933. Trzeci od lewej u dołu przełożony Leon Werner, pierwszy od lewej u dołu jego syn Abraham Werner.
Leon Werner from Sanok with his family.jpg
Rodzina Wernerów z Sanoka, od lewej: Mordechaj (Moniek), Abraham, Klara z domu Rauch, Leon (Lejb).
8 Kazimierza Wielkiego Street in Sanok (2015)a.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Kamienica przy ul. Kazimierza Wielkiego 8 w Sanoku
Jewish cemetery in Sanok entry.jpg
Autor: Lowdown, Licencja: CC BY-SA 3.0
Cmentarz żydowski w Sanoku