Leonardo da Vinci w kulturze

Fragment obrazu Szkoła Ateńska, Rafael Santi

Leonardo da Vinci już za życia osiągnął uznanie jako symbol swojej epoki. Jego sława wynika przede wszystkim z osiągnięć w dziedzinie malarstwa, czego przykładami są Mona Lisa i Ostatnia Wieczerza – najprawdopodobniej dwa najsłynniejsze dzieła sztuki. Znaczenie artysty za życia było tak wielkie, że król Francji przeniósł go do własnego domu i niósł mu pomoc w latach starości.

Rafael Santi wykorzystał wizerunek Leonarda da Vinci do symbolicznego przedstawienia Platona na obrazie Szkoła Ateńska. Giorgio Vasari napisał pełną pochwał biografię Leonarda o tytule Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, będącą źródłem wielu legend na jego temat. Da Vinci był często przedstawiany jako największy geniusz wszech czasów. Mona Lisa stała się najczęściej imitowanym obrazem w historii, zaś rysunek Człowieka witruwiańskiego stanowi przykład łączenia sztuki i nauki w jednym dziele.

Życie Leonarda da Vinci było przedmiotem wielu opracowań naukowych i dzieł literackich. Dokładnym badaniom i analizie poddano każdy aspekt jego życia. Jego obrazy, rysunki i notatniki były czytane, powielane i analizowane przez pięćset lat. Osoba Leonarda i jego talent były przedmiotem niesłabnącego przez wieki zainteresowania.

Osoba Leonarda pojawiała się w wielu opracowaniach literackich, na przykład w powieściach, jak również w programach telewizyjnych i filmach. Pierwsze utwory, w którym wykorzystano osobę Leonarda pochodzą z XVI w., a jego imieniem nazwano wielu bohaterów literackich.

Nawiązania w sztukach plastycznych

Autoportret, Leonardo da Vinci

Włoski architekt Cesare Cesariano w tłumaczeniu dzieła O architekturze ksiąg dziesięć autorstwa Witruwiusza zamieścił rycinę Człowieka witruwiańskiego z członkiem w stanie wzwodu. Włoski artysta Donato Bramante, nadał postaci Heraklita z Efezu z obrazu Zbrojni wygląd Leonarda. Wskazuje na to rękopis leżący na stole, pisany od prawej do lewej. Poza tym filozofowie zostali przedstawieni ściśle według zaleceń z Traktatu o malarstwie autorstwa Leonarda. Później Paulo Lomazzo, wzorując się na tym dziele stworzył obraz o podobnej tematyce, w którym również nadał Heraklitowi wygląd Leonarda wzorując się na Autoportrecie starca z długą brodą. Pietro Magni stworzył pomnik przedstawiający Leonarda i jego uczniów, który znajduje się na Piazza Della Scala w Mediolanie. Evald Hansen stworzył rycinę z podobizną Leonarda w The Swedish Family Journal.

W 1999 r. w Mediolanie odsłonięto wysoki na 24 stopy posąg konia, który został odtworzony według rysunków Leonarda przez Charlesa Denta, a następnie odlany z brązu przez Ninę Akamu. Stało się to dokładnie w 500 lat po zniszczeniu przez wojska francuskie oryginalnego dzieła. Duplikat został umieszczony w Ogrodach i Parku Rzeźby Frederika Meijera w Grand Rapids.

Śmierć Leonarda da Vinci, Jean-Auguste-Dominique Ingres

W 1818 r. francuski malarz, Jean Auguste Dominique Ingres przedstawił scenę śmierci Leonarda, mającą miejsce w zamku Clos Lucé udostępnionego artyście przez króla Francji, Franciszka I Walezjusza. Na obrazie – według opisu Giorgio Vasariego – król podtrzymuje głowę Leonarda w chwili jego śmierci. Scenę obserwuje następca tronu pocieszany przez kardynała. Młody mężczyzna widoczny na obrazie może być uczniem Leonarda, prawdopodobnie Francesciem Melzim.

Frontyspis Starożytności rzymskich w perspektywie

Nawiązania w literaturze i opracowania

Literatura popularnonaukowa

Przed 1495 r. powstała książka o tytule Starożytności rzymskie w perspektywie zadedykowana Leonardowi:

Anonimowy autor omawia w nim starożytne zabytki Rzymu i zaprasza Leonarda do wspólnego zwiedzania.

Giorgio Vasari opisał życie Leonarda da Vinci w swojej historii sztuki Żywoty najsławniejszych malarzy, rzeźbiarzy i architektów, gdzie stwierdził, że co tylko da Vinci stworzył, było tak wspaniałe, iż trudno powiedzieć, czy to nie jest zrobione „z ręki Boga”.

W 1998 r. Micheal J. Gelb stworzył poradnik o tytule: Myśleć jak Leonardo da Vinci, w którym analizuje geniusz artysty i odkrywa siedem zasad, stanowiących fundament egzystencji Leonarda. Martin Kemp napisał wiele opracowań o życiu i twórczości mistrza, między innymi książkę Leonardo: Krótkie wprowadzenie, wydaną w 2004 r.

Powieści i opowiadania

• Druga pani Giaconda autorstwa Elaine Lobi Konigsburg jest powieścią o motywach powstania Mony Lisy. Została wydana w 1981 r.
• Nowela Theodore Mathiesona Leonardo da Vinci:Detektyw opisuje geniusz Leonarda i jego wykorzystanie w rozwiązaniu sprawy morderstwa we Francji.
• Powieść Anioł Pasquala napisana przez Paula McAlueya, której akcja osadzona jest we Florencji świata równoległego, przedstawia Leonarda jako „Wielkiego Inżyniera”, odpowiedzialnego za przedwczesną rewolucję przemysłową^[2].
• Powieść Katedra pamięci. Nieznana historia Leonarda da Vinci autorstwa Jacka Danna, przedstawia fikcyjną wersję „zaginionego roku” z życia Leonarda. Główny bohater powieści doprowadza w niej do stworzenia maszyny latającej.
• Powieść Pielgrzym napisana przez Timothy’ego Findleya, opisuje spotkanie między nieśmiertelnym Pielgrzymem z między innymi z Leonardem da Vinci.
• Postać genialnego wynalazcy i artysty, Leonarda z Quirmu, wzorowana na obiegowych opiniach o Leonardzie da Vinci występuje w kilku powieściach z cyklu Świat Dysku autorstwa Terry’ego Pratchetta.
• Trzy powieści autorstwa Martina Woodhouse’a i Roberta Rossa opisują są przygody Leonarda da Vinci w przebraniu szpiega pokroju Jamesa Bonda włoskiego renesansu w książce Sztylet Medyceuszy z 1974 r., Szmaragd Medyceuszy i Jastrzębie Medyceuszy.
• W 2005 Roberta J. Harris opublikował powieść kryminalną Leonardo i machina śmierci (tyt. oryg. Leonardo and the Death Machine)
• Javier Sierra w książce Tajemna wieczerza wydanej w 2006 r. podejmuje symbolikę obrazu Ostatnia wieczerza i zagrożenia, które obraz niesie dla Kościoła katolickiego.
• Dzieło Czarna Madonna ze świata Shadowrun autorstwa Carla Sargenta i Marca Gascoigne, wydane w 1996 r., przedstawia wciąż żywego Leonarda XXI w., szantażującego firmy i wymuszającego na nich finansowanie jego wynalazków.

Kod Leonarda da Vinci

Ta powieść stała się kontrowersyjnym przyczynkiem do sporów o dokładność przedstawienia chrześcijaństwa i osoby Leonarda da Vinci.

Bestseller Dana Browna z 2003 r. został wydany w 2006 r. również w wersji kinowej. Akcja książki Kod Leonarda da Vinci bazuje na konspiracji związanej z częściami obrazu Ostatnia wieczerza i innych jego prac. Wstęp do książki podaje, że przedstawione w niej prace artystyczne, tajemne społeczności i rytuały są autentyczne. Z tego powodu dużą część treści książki została przyjęta przez czytelników jako miarodajna.

Autor książki podaje w niej, że w latach 1510–1519 Leonardo da Vinci był Wielkim Mistrzem tajemnej społeczności o nazwie Zakon Syjonu. Organizacja ta istniała tylko jako dwudziestowieczna mistyfikacja, lecz Dan Brown pisząc książką posłużył się w charakterze źródła pseudohistoryczną publikacją z 1982, Święta Krew i Święty Graal. Jej autorzy oparli swoje badania na sfałszowanych średniowiecznych dokumentach będących częścią mistyfikacji Zakony Syjonu. Zawarta w tych dokumentach mieszanka prawdy i fikcji sprawiła, że praca nie dawała się jednoznacznie łatwo sklasyfikować jako fikcja. Dla przykładu, opracowanie twierdziło, że Wielki Mistrz piastujący swoje stanowisko przed Leonardem to Sandro Botticelli. Rzeczywiście, Botticelli był związany z Leonardem – obydwaj studiowali we florenckim warsztacie, gdzie mistrzem był Andrea del Verrocchio.

Historia Zakonu Syjonu i Świętej Krwi i Świętego Graala została zdemaskowana, a wiele z osób bezpośrednio związanych z ich historią wyparły się przedstawionych informacji, choć Dan Brown do końca zapewniał, że przedstawione przez niego wydarzenia i miejsca są autentyczne.

Przedstawiając Zakon Syjonu jako „fakt”, książka Kod Leonarda da Vinci przedstawiała i rozszerzała następujące zagadnienia ze Świętej Krwi i Świętego Graala:

• Istniały jeszcze inne tajemnice ukryte w obrazach Leonarda. Dla przykładu litera „M” w Ostatniej wieczerzy, oznaczająca obecność Marii Magdaleny, czy to, że osobą po lewej stronie Jezusa, którą według tradycji jest Jan Apostoł, tak naprawdę była Maria Magdalena.
• Obraz Leonarda Mona Lisa jest autoportretem.
• Wśród różnic w obydwu wersjach obrazu Madonna w grocie, które wiszą w Luwrze i National Gallery w Londynie jest taka, że na obrazie będącym na posiadaniu Luwru dziecko po lewej stronie to Jezus Chrystus, zaś po prawej Jan Chrzciciel. Ogólnie przyjęto twierdzić, że jest odwrotnie.
• Leonardo wynalazł system przechowywania utajnionych wiadomości.

Książka wykorzystywała też wariację na temat odręcznego pisma Leonarda, które pisane „od tyłu” kryło tajemną informacje na obwolucie amerykańskiej książki.

Wśród wielu słów krytyki dla książki Browna pojawiło się to, że autor wykorzystuje zwrot „da Vinci”, oznaczający „z miasta Vinci” w taki sposób, w jaki w czasach współczesnych zapisuje się nazwiska. Za życia, nikt do Leonarda nie zwróciłby się per „da Vinci”, takie określenia stosowano bowiem do nadawanych na chrzcie imion, by rozróżniać poszczególne tak samo ochrzczone osoby.

Film i serial

• Motywem przewodnim polskiej komedii Vinci, wyprodukowanej w 2004 r., była kradzież dzieła Leonarda, Dama z łasiczką – jedynego dzieła artysty znajdującego się w Polsce. Złodzieje próbują wykonać kopię dzieła, by nikt nie zorientował się, iż doszło do kradzieży. Ostatecznie dążą do wyłudzenia pieniędzy za kopię od kilku kolekcjonerów sztuki uważających ją za oryginał. Myśl jest podobna do pomysłu oszusta, który zamówił kradzież Mony Lisy w 1911 r. i w ogóle się po nią nie zgłosił.
• W 2006 r. nakręcono ekranizację powieści Dana Browna, której nadano tytuł Kod da Vinci. W rolach głównych wystąpili Tom Hanks i Audrey Tautou.
• W filmie Długo i szczęśliwie pojawia się postać Leonarda da Vinci, w którego wciela się Patrick Godfrey
• Wynalazki Leonarda są przedstawione w filmie Hudson Hawk.
• Animated Hero Classics: Leonardo Da Vinci
• W jednym z odcinków serialu Star Trek: Seria oryginalna Leonardo da Vinci występował w roli holograficznego doradcy kapitan Janeway, a jego mądre rady wywarły ogromny wpływ na powodzenie misji statku. W rolę mistrza wcielił się John Rhys-Davies.
• W wyprodukowanej w 2002 r. polskiej komedii obyczajowej Anioł w Krakowie pojawia się postać Leonarda grana przez Jerzego Golińskiego.
• Jego osoba była tematem przewodnim 7. odcinka filmu animowanego Były sobie odkrycia
• Motyw książki Myśleć jak Leonardo da Vinci pojawia się w pierwszej scenie filmu Włoska robota z 2003 r.
• W odcinku Obraz w serialu The Super Mario Bros. Super Show! Mario i Luigi znajdują obraz, który okazuje się Ostatnią wieczerzą Leonarda da Vinci. Howard Stevens (którego rolę gra producent serialu, Andy Heyward) identyfikuje obraz i tłumaczy, że jest to „Druga ostatnia wieczerza” namalowana przez Leonarda da Vinci „Rooney”. Po dalszej inspekcji okazuje się, że obraz jest tak naprawdę nic nie warty, ponieważ został namalowany przez oszusta, Leonarda da Vinci „Mahoney”. Howard rozpoznał obraz jako dzieło Mahoneya, ponieważ jedną z postaci na obrazie był wujek Mahoneya, Roy Orbison Mahoney. Informacje o Leonardzie da Vinci zawarte w tym odcinku nie są prawdziwe.
• W odcinku Requiem for Methuselah z serialu Star Trek: Seria oryginalna Leonardo Da Vinci jest jednym z pseudonimów „Flinta”, nieśmiertelnego człowieka urodzonego 3834 lat p.n.e. Umiejętności i wiedza Leonarda są więc uzasadnione ponad czterema tysiącleciami badań naukowych oraz obserwacji sztuki. Aktor James Daly grał rolę Flinta/Leonarda w Star Trek: The Original Series.
• W nowelach Starfleet Corps of Engineers główny statek został nazwany U.S.S. Da Vinci (NCC-81623), na cześć Leonarda.
• W historii City of Death Doctora Who zostaje ukradziona Mona Lisa. Doktor Who cofa się w czasie, by odwiedzić pracownię Leonarda i podaje się za starego znajomego artysty. Leonardo pojawia się także jako postać w kilku nowelach Doktor Who.
• Serial animowany The Tick ukazuje Leonarda w odcinku „Leonardo DaVinci and his Fightin’ Genius Time Commandos!”.
• W serialu Alias jedna z fikcyjnych postaci, Milo Giacomo Rambaldi, jest oparta na Leonardzie.
• W odcinku Art serialu animowanego Dilbert Leonardo okazuje się być tajemniczym przywódcą świata sztuki. Oznajmia, że osiągnął nieśmiertelność wieki temu poprzez wynalezienie fontanny młodości.
• W jednym z odcinków serialu Histeria! na temat renesansu, gospodarzem programu jest animowana karykatura Leonarda. W trakcie odcinka jest on krytykowany przez Najstarszą Kobietę Świata za noszenie sukienki, a także parodiuje jeden z odcinków serialu Batman z lat 60. jako Renesansman, z Loud Kiddingtonem jako jego pomocnikiem.
• Man, Moment, Machine (Człowiek, Chwila, Maszyna) kanału History Channel opisuje życie Leonarda.

Teatr

• W sztuce Petera Barnesa Ostatnia wieczerza Leonarda z 1969 r. Leonardo zostaje „wskrzeszony” w kostnicy po przedwczesnym ogłoszeniu go zmarłym.
• Sztuka Daedalus autorstwa Davida Davalosa z 2002 r. opowiada fikcyjną historię z czasów Leonarda. Sztuka opisuje losy mechanika wojskowego służącego Cezar Borgia.

Muzyka

• Autor Charles Anthony Silvestri i kompozytor Eric Whitacre wspólnie stworzyli „operę bréve” opartą na tekstach z pamiętników Leonarda i oryginalnych tekstach Silvestriego. Utwór Leonardo Śni o Swojej Maszynie Latającej został zainspirowany koncepcją maszyny latającej Leonarda. Został on napisany na prośbę American Choral Directors Association jako drugi utwór w serii Whitacre’a Element Works.
• Zespół 1200 Micrograms wydał w 2003 r. album Heroes Of The Imagination, który zadedykował znanym wynalazcom i naukowcom, między innymi Leonardowi da Vinci.
• W 1996 r. ukazał się album piosenkarki Shawn Colvin A Few Small Repairs, na którym znajdowała się piosenka o tytule You and the Mona Lisa.

Komiks

• Leonardo, przywódca Wojowniczych Żółwi Ninja został nazwany na cześć Leonarda da Vinci przez twórców komiksu, Kevina Eastmana i Petera Lairda, którzy studiowali historię sztuki^[3].
• W historii Black Masterpiece z komiksu Elseworlds jeden z uczniów Leonarda zostaje Renesansowym Batmanem, wykorzystując narzędzia swojego mistrza walcząc ze złem we Florencji.
• Chiaroscuro: The Private Life of Leonardo da Vinci jest dziesięciotomową serią traktującą o Leonardzie i jego uczniu, Salai z punktu widzenia podopiecznego mistrza.
• W głównym uniwersum DC, zgodnie z 27. odcinkiem Secret Origins, Leonardo jest przodkiem Freemasona, Cagliostro, oraz Zatary i Zatanny, którzy są magikami (w sensie iluzji i zjawisk paranormalnych) oraz bohaterami. Ponadto w drugim odcinku Final Night okazuje się, że Vandal Savage szantażował Leonarda, aby namalował Mona Lisę.
• Postać Leonarda występuje w komiksie Dargaud autorstwa Philippe Liegeoisa oraz Boba de Groot.
• Garth z komiksu Orb of the Trimandias, zamieszczonego w 1972 r. w Daily Mirror uratował Leonarda od czarnej śmierci.
• Generał Leonardo był francuskojęzyczną nowelą komiksową autorstwa Erika Svane^[4] i Dana Greenberga^[5].

Gry komputerowe

• Postać Leonarda da Vinci spotkać można w grze Lionheart.
• W Rise of Legends (2006) frakcja Vinci wykorzystuje technologię steampunk zainspirowaną przez Leonardo.
• W Elite Beat Agents (2006), jeden z poziomów polega na zauroczeniu Mona Lizy przez Leo.
• Gra Kod da Vinci została wydana w 2006 r. na podstawie książki Kod Leonarda da Vinci
• W Assassin’s Creed II (2009) występuje tam jako przyjaciel bohatera gry.
• W LittleBigPlanet 2 występuje postać Larry’ego Da Vinci, który jest odpowiednikiem Leonarda Da Vinci.

Gry RPG

• W Warhammer Fantasy Roleplay istnieje postać nawiązująca do Leonarda, Leonardo de Miragliano.

Nazewnictwo

Most Leonarda da Vinci

Imię Leonarda da Vinci noszą między innymi położony 30 km od centrum Rzymu międzynarodowy port lotniczy w Fiumicino i zaprojektowany przez Vebjørna Sanda most Leonarda nad autostradą łączącą Norwegię i Szwecję. Uroczystego otwarcia mostu dokonała norweska królowa Sonja. Sand zaproponował, by zbudować mosty Leonarda na każdym kontynencie jako symbol więzi międzyludzkich i miłości do piękna. Imię Leonarda nadano też: liceum w amerykańskim Davis (założone w 2004 roku) i otwarte rok później Centrum Nauki i Technologii (The da Vinci Center of Science and Technology) otwarte w Allentown (również Stany Zjednoczone).

Wcześniej Leonardo był patronem między innymi instytutu sztuki ulokowanego w Kairze w czasie trwania II wojny światowej oraz włoskiego pancernika zwodowanego w 1914 roku i zniszczonego dwa lata później.

Przedsięwzięcie, które od 1994 r. kształtuje tzw. europejską przestrzeń edukacyjną w ramach Unii Europejskiej, zostało nazwane Programem Leonardo da Vinci.

Kolekcjonerstwo

W 1994 r. Bill Gates zapłacił 30 800 000 $ za 18 stron notatek Leonarda. W lipcu 2001 r. na aukcji u Christiego sprzedano rysunek Leonarda z koniem i jeźdźcem jadącym na oklep za 12 000 000 $, wyrównując światowy rekord za sprzedaż studium do Zmartwychwstałego Chrystusa, autorstwa Michała Anioła. Natomiast w 2002 r. we Włoszech została wybita moneta o nominale 1 euro z motywem Człowieka witruwiańskiego.

Człowiek witruwiański przedstawiony na koszulce

Reklama i produkty komercyjne

• Znaczek pocztowy Mona Lisa w Niemczech.
• Człowiek witruwiański Leonarda jest wykorzystywany w wielu kontekstach, w tym na koszulkach.

Zobacz też

• Leonardo da Vinci
• wpływ Leonarda da Vinci na twórczość innych artystów

Przypisy

Bibliografia

• Buchholz E. L., Leonardo da Vinci, Życie i twórczość, Pracownia Wydawnicza „ElSet”, 2005, ISBN 3-8331-1830-X.
• Gelb M. J., Leonardo da Vinci odkodowany, tłum. J. Moderski, Dom Wydawniczy „Rebis”, Poznań 2005, ISBN 83-7301-688-0.
• CharlesCh. Nicholl CharlesCh., Leonardo da Vinci, Lot wyobraźni, MałgorzataM. Grabowska (tłum.), AndrzejA. Grabowski (tłum.), Warszawa: Wyd. W.A.B, 2006, ISBN 83-7414-220-0, ISBN 978-83-7414-220-5, OCLC 76276150 .