Leonid Artamonow

Leonid Artamonow

Леонид Константинович Артамонов

Krokodyl Nilowy

Leonid Artamonow w 1915 roku
generał kawalerii
Pełne imię i nazwisko	Leonid Konstantinowicz Artamonow
Data i miejsce urodzenia	9 marca 1859 gubernia chersońska, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	1 stycznia 1932 Leningrad, ZSRR
Przebieg służby
Lata służby	1876–1917
Siły zbrojne	Armia Imperium Rosyjskiego
Główne wojny i bitwy	powstanie bokserów, wojna rosyjsko-japońska, I wojna światowa
Późniejsza praca	urzędnik, inżynier
Odznaczenia

Leonid Konstantinowicz Artamonow (ros. Леонид Константинович Артамонов; ur. 25 lutego^?/ 9 marca 1859 w guberni chersońskiej, zm. 1 stycznia 1932 w Leningradzie) – generał kawalerii armii rosyjskiej, podróżnik, geograf, członek Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego, inżynier, w latach 1897–1898 wojskowy doradca rządu Cesarstwa Etiopii. Uczestnik rosyjskich kampanii w Azji Środkowej, powstania bokserów, wojny rosyjsko-japońskiej i I wojny światowej. W latach 1911–1914 dowódca 1 Korpusu Armijnego, brał udział w bitwie pod Tannenbergiem, w czasie której składał fałszywe meldunki i został dyscyplinarnie usunięty ze stanowiska przez generała Aleksandra Samsonowa. Jako przedstawiciel laikatu uczestniczył w Soborze Lokalnym Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w latach 1917–1918, a od 1918 roku był urzędnikiem w sowieckich instytucjach.

Życiorys

Leonid Konstantinowicz Artamonow urodził się 25 lutego^?/ 9 marca 1859^[a] roku w chutorze Kaprica, w ananijewskim ujeździe, na terenie guberni chersońskiej^[1]. Jego ojciec Konstantin Andriejewicz wywodził się z zubożałej rosyjskiej szlachty z guberni podolskiej, matką zaś była Kławdija Andriejewna Niewadowska, córka posiadacza ziemskiego^[1]. Konstantin Artamonow pobierał nauki w szkole w Winnicy, ale swą edukację był zmuszony przerwać, następnie znalazł zatrudnienie w rosyjskiej służbie pocztowej, zostając m.in. naczelnikiem granicznej poczty w okolicy Husiatynia, na granicy z Austro-Węgrami^[1]. Oprócz Leonida małżeństwo Artomonowów miało jeszcze siedmiu innych synów i dwie córki^[1]. Artamonowie byli ubogą rodziną, a ich warunki materialne poprawiły się po tym jak ojciec otrzymał posadę w Kamieńcu Podolskim^[1]. W 1869 roku Leonid Konstantinowicz Artamonow rozpoczął naukę w szkole w Niemirowie, a rok później wstąpił do szkoły wojskowej w Kijowie. Absolwentem Włodzimierskiego Korpusu Kadetów został w 1876 roku^[2]. To właśnie tam miał się zainteresować po raz pierwszy geografią^[1]. W 1878 roku ukończył Drugą Konstantinowską Szkołę Wojenną (z wynikiem pierwszej kategorii) w Petersburgu^[2]. W maju 1878 roku podjął naukę w Michajłowskiej Szkole Artylerii, którą ukończył w 1879 roku i rozpoczął służbę wojskową w 20 Brygadzie Artylerii, która stacjonowała we Władykaukazie^[1][2]. Następnie, w latach 1880–1881, brał udział w kampanii w Azji Środkowej. Po zakończeniu walk powrócił do stolicy, gdzie rozpoczął studia w Mikołajewskiej Akademii Inżynierii. Początkowo planował studiować w Mikołajewskiej Akademii Artylerii, ale nie zdał egzaminów wstępnych^[1]. Studia ukończył w 1883 roku. W 1885 roku przyjęto go do prestiżowej Mikołajewskiej Akademii Sztabu Generalnego. Naukę tam zakończył, z wynikiem pierwszej kategorii, w 1888 roku^[2]. Artamonow awansowany został do stopnia kapitana, a następnie otrzymał przydział w Kaukaskim Okręgu Wojskowym. Od 1890 roku służył na terenie obwodu zakaspijskiego. Przez kolejną dekadę, w celach wywiadowczych Artamonow wysyłany był w rejony przygraniczne z Imperium Osmańskim (1888), Persją (1889 i 1891) i Afganistanem (1893). Służył w wielu jednostkach we wschodniej części Rosji, głównie na Kaukazie i obszarze zakaspijskim, ale też w obwodzie nadmorskim. Oprócz danych ściśle militarnych, w czasie swych wypraw zbierał on także materiały dotyczące geografii, historii, orografii, hydrografii i ekonomii^[1]. Były one później publikowane, a niektóre z tych danych stanowią nadal cenne źródło dla badaczy tych regionów^[1].

Leonid Artamonow w 1900 roku

Jeszcze w 1882 roku został członkiem Cesarskiego Rosyjskiego Towarzystwa Geograficznego^[1]. W 1896 roku awansowany do stopnia pułkownika. W 1897 roku został wysłany z misją badawczą do Etiopii^[1]. Pod koniec XIX wieku dyplomacja rosyjska zainteresowała się tym państwem, a rząd w Petersburgu uznał, że wytworzenie przyjaznych stosunków z Etiopią będzie doskonałą okazją do wzmocnienia pozycji Imperium Rosyjskiego w tej części świata^[1]. W 1897 roku nawiązane zostały oficjalne stosunki dyplomatyczne między dwoma państwami a Artamonow znalazł się w składzie misji dyplomatycznej jaka została wysłana do Addis Abeby^[1]. Służył tam jako doradca wojskowy dla negusa Menelika II^[1]. Pod koniec 1897 roku, wraz z wojskami etiopskimi udał się na wyprawę wojskowo-badawczą, mającą dotrzeć do Białego Nilu i przez kilka miesięcy jego losy nie były znane^[1]. Towarzyszyło mu w niej dwóch Kozaków, Wasilij Archipow (młodszy podoficer) i Wasilij Szczedrow (starszy podoficer)^[3]. Wraz z nimi na ekspedycję wyruszyło także dwóch wysłanników rządu francuskiego^[4]. Wzdłuż rzeki Baro dotarli oni do Nilu^[4]. Wyprawa odbywała się w ciężkich warunkach, a jej uczestnikom doskwierały upały i choroby, a często także wrogość miejscowych plemion i ich abisyńskich towarzyszy^[3][4]. Po dotarciu do Nilu na jednym brzegu wbito flagę etiopską. Na drugim brzegu wysłannicy Paryża mieli wbić flagę francuską, byli jednak zbyt osłabieni by przebyć rzekę. Wyręczył ich w tym Artamonow i towarzyszący mu kozacy, którzy przeprawili się na drugą stronę Nilu i na jego brzegu wbili flagę Francji^[4]. Rosyjskie zaangażowanie w regionie doprowadziło do pewnych napięć o granice posiadłości kolonialnych i wpływy wielkich mocarstw, a także granice samej Etiopii, co w konsekwencji było jedną z wielu przyczyn incydentu faszodańskiego^[1]. Obserwacje Artamonowa spisane przez niego w czasie podróży afrykańskich stały się cennym źródłem naukowym^[1]. W 1900 roku za swe zasługi został odznaczony Orderem Gwiazdy Etiopii drugiej klasy^[5]. W Abisynii o Artamonowie wypowiadano się zawsze z sympatią i słowem pochwały^[3]. Doceniano także odwagę jego kozackich towarzyszy^[3]. 27 marca 1899 roku Leonid Artamonow powrócił do Petersburga^[3]. Kilka dni później został on, wraz z Archipowem i Szczedrowem, przyjęty przez cesarza Mikołaja II^[3]. W Carskim Siole, gdzie odbyła się audiencja, cesarz pochwalił odwagę i zasługi uczestników wyprawy, a także odznaczył ich orderami^[3]. Z wyprawy afrykańskiej Artamonow przywiózł kolekcję rzadkich roślin (350 okazów) i owadów (1000 próbek)^[6][7]. Materiał badawczy zebrany przez Artamonowa został opisany w 22 woluminach, zmierzył on także ponad 2 tysiące wysokości barometrycznych^[7]. Po powrocie z Afryki Leonid Artamonow organizował wykłady na temat swojej podróży, gdzie m.in. zdaniem Michaiła Aleksiejewa oprócz wielu ciekawych informacji, miał on także sporo nazmyślać na temat swoich przygód^[8].

W latach 1899–1900 Artamonow wszedł w skład rosyjskiego korpusu ekspedycyjnego, operującego w czasie powstania bokserów, gdzie był m.in. szefem sztabu oddziału południowmandżurskiego (jużno-mandżurskiego)^[5]. W 1901 roku mianowano go generałem-majorem i dowódcą 2 Brygady 31 Dywizji Piechoty^[5]. Uczestniczył w wojnie rosyjsko-japońskiej. Z uwagi na swą służbę w Afryce, Artamonow nosił wśród żołnierzy przydomek Krokodyla Nilowego (ros. крокодил нильский, krokodił nilskij)^[8]. W czasie wojny japońsko-rosyjskiej, jak znów podaje Michaił Aleksiejew, nie był dobrze oceniany przez rosyjską generalicję^[8]. Dowódcy Armii Mandżurskiej, generałowi Aleksiejowi Kuropatkinowi miał zameldować, że jego żołnierze trzymają się mocno i odpierają ataki wroga, podczas gdy tak naprawdę nie trwały wówczas żadne walki z udziałem jego podkomendnych^[8]. W kolejnych miesiącach Krokodyl Nilowy był dowódcą 6 Dywizji Strzelców Syberii Wschodniej i komendantem twierdzy Władywostok, później dowódcą 22 Dywizji Piechoty^[5]. W 1907 roku awansowany do stopnia generała-lejtnanta, został także naczelnikiem Kronsztadu. Dowodził 1 Korpusem Armijnym od marca 1911 do sierpnia 1914 roku i 18 Syberyjską Dywizję Strzelców w okresie styczeń–kwiecień 1917 roku^[5]. Michaił Lemke w swoim dziele 250 dniej w carskoj stawkie 1914–1915 podkreśla, że Artamonow był niezwykle religijny^[9]. W okresie pokoju dbał o to, by każdy żołnierz był zorientowany w sprawach swoich patronów, dni świątecznych, a także żywotów świętych, gdyż uważał, że jest to dobre dla ducha armii^[9]. Dzień rozpoczynał od modlitw, a dopiero później zajmował się sprawami wojskowymi. Z tego powodu znany był jako faryzeusz^[9]. Gieorgij Szawielski (naczelny kapelan armii rosyjskiej) określił Artmanowa w swoich wspomnieniach mianem wielkiego iluzjonisty i aktora^[10]. Postawa Artamonowa w czasie bitwy pod Tannenbergiem przyczyniła się do rosyjskiej klęski^[11]. Jako dowodzący I Korpusu, zameldował on przez telefon generałowi Aleksandrowi Samsonowowi, że może na nim polegać i powierzone mu wojska stoją jak skała^[8]. Już dziesięć minut później Artamonow zarządził ich, nieuzasadniony odwrót, o czym nie poinformował Samsonowa^[8]. Za taką postawę i za składanie fałszywych meldunków został on zdjęty przez Samsonowa ze stanowiska^[11]. Zastąpił go Leonid-Otto Sirelius. Szawielski opisuje też, że po klęsce Artamonow był załamany i rozważał popełnienie samobójstwa, lecz jego zdaniem była to tylko typowa gra generała i wcale nie planował odebrać sobie życia^[10]. W 1915 roku był także krótko komendantem dopiero co zdobytej przez Rosjan twierdzy Przemyśl. Artamonow okazywał tam wielkie względy austriackim oficerom, a w specjalnej proklamacji wydanej po rosyjsku i niemiecku, a rozwieszonej na ulicach miasta, chwalił ich odwagę i oddanie w obronie twierdzy^[12]. Rosyjskim żołnierzom polecił też by okazywali im szacunek^[12]. Mogli oni także zachować broń^[9]. Amerykańskiego korespondenta wojennego poprosił o wykonanie mu fotografii z portretem Franciszka Józefa, znajdującym się w dawnym gabinecie Hermanna Kusmaneka^[12]. Polecił mu też opisać w swoim artykule rosyjskiego generała, który depcze po monarchii austriackiego cesarza^[9]. Takie zachowanie nie było dobrze przyjęte przez innych członków cesarskiego korpusu oficerskiego, którzy uważali, że komendant twierdzy swoją postawą obniża morale rosyjskiego żołnierza^[12]. Artamonow nie zagrzał długo miejsca w Przemyślu. Do miasta przybył wkrótce, członek szeroko pojętej rodziny cesarskiej, książę Aleksander Oldenburski, który wpadł w stan oburzenia słysząc o działaniach generała i widząc wspomnianą proklamację rozlepioną na ulicach Przemyśla^[12]. Książę osobiście domagał się w Stawce Naczelnego Dowódcy odwołania Artamonowa^[12]. Mikołaj II był wściekły i chciał faktycznie natychmiast usunąć komendanta z jego funkcji, ale inni wysocy oficerowie wstawili się za nim^[9]. Długo jednak nie trzeba było czekać na kolejną zaskakującą decyzję generała. Wkrótce bowiem spora część jeńców austriackich (mówi się nawet o prawie dwudziestu tysiącach) w niejasnych okolicznościach „zniknęła”, najprawdopodobniej zwolniona z niewoli za sprawą Artamonowa^[9][12]. Wtedy też został wreszcie odwołany z Przemyśla^[9].

Leonid Artamonow jako komendant zdobytej przez Rosjan w 1915 roku twierdzy Przemyśl. Fotografia z portretem cesarza Franciszka Józefa

12 maja 1917 roku odszedł ze służby wojskowej z prawem do noszenia munduru i pensją^[5]. Jako świecki delegat brał udział w przygotowaniach, a następnie w Lokalnym Soborze Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego w latach 1917–1918, a także uczestniczył w wyborze nowego patriarchy Tichona^[5]. Przewrót bolszewicki przyjął z sympatią i zachowywał wierność wobec nowych władz^[1]. W listopadzie 1917 roku w okolicy Siergijew Posadu i ławry Troicko-Siergijewskiej szerzyły się rabunki i napady, które wywołały niepokój wśród lokalnego duchowieństwa, mieszkańców, a także pielgrzymów^[13]. Dodatkowo miejscowi rewolucjoniści rozpoczęli samowolną akcję przeszukiwanie terenów ławry^[13]. 20 listopada 1917 Leonid Artamonow osobiście udał się do Moskwy, gdzie w tej sprawie mediował u miejscowych władz bolszewickich^[13]. Udało mu się uzyskać zapewnienie, że sprawa „samozwańczych rewolucjonistów” zostanie zbadana, a winni mogą zostać nawet rozstrzelani^[13]. Jednocześnie ławrze miała zostać, za wysoką opłatą, zapewniona ochrona^[13]. W 1917 roku, na spotkaniu z duchowieństwem i wiernymi, zapewniał ich, że bolszewicy są ujmujący, uprzejmi, dobrze rozumieją potrzeby ludu i że będzie można z nimi się dogadać^[10]. Od 1918 do 1924 pracował w różnych sowieckich instytucjach w Moskwie, m.in. w dziale statystycznym rady miejskiej, a także w dziale inżynieryjnym^[1]. W lutym 1922 roku, w ramach represji politycznych, został tymczasowo aresztowany^[5]. Od 1927 do 1930 roku mieszał w Nowogrodzie, gdzie przyznana mu została dość wysoka jak na ówczesne czasy pensja 400 rubli^[5]. W 1930 roku przeniósł się do Leningradu. W grudniu 1928 roku rozpoczął spisywanie wspomnień (nigdy nie ukończonych) zatytułowanych Moja autobiografia (dla moich dzieci), które opisują jego życie do 1892 roku^[1]. Zmarł 1 stycznia 1932 roku i został pochowany na cmentarzu Wołkowskim^[1]. Leonid Artamonow był wyznania prawosławnego, żonaty z trójką dzieci^[2].

Przebieg służby

Awanse

• kadet (1.09.1876)
• podporucznik (9.08.1879)
• porucznik (20.12.1879)
• sztabs-kapitan (16.08.1884)
• kapitan (31.05.1888)
• podpułkownik (31.05.1888)
• pułkownik (24.03.1896)
• generał-major (14.09.1900)
• generał-lejtnant (22.04.1907)
• generał kawalerii (14.04.1913)^[5]

Przydziały

Leonid Artamonow, wraz z kozakami Archipowem i Szczedrowem, po powrocie z Etiopii. 1898 rok

• 1 Kaukaska Dywizja Kozacka, starszy adiutant przy sztabie (26.11.1888 – 22.06.1889)
• Kaukaski Okręg Wojskowy, ober-oficer przy sztabie wojsk (22.06.1889 – 26.05.1890)
• Obwód Zakaspijski, ober-oficer przy sztabie wojsk (26.05.1890 – 30.08.1892)
• Nadmorski Okręg Wojskowy, starszy adiutant przy sztabie (30.08.1892 – 30.01.1893)
• Obwód Zakaspijski, sztab-oficer przy sztabie wojsk (30.01.1893 – 17.06.1895)
• 2 Zakaspijska Brygada Strzelecka, sztab-oficer przy dowództwie (17.06.1895 – 15.11.1897)
• Sztab Generalny, w dyspozycji (15.11.1897 – 17.02.1901)
• Lejb-Gwardyjski Moskiewski Pułk, dowódca batalionu (18.05.1899 – 27.08.1899)
• Oddział Jużno-Mandżurski, szef sztabu (1900)
• 31 Dywizja Piechoty, dowódca 2 Brygady (7.02.1901 – 30.10.1903)
• 8 Wostoczno-Sibirska Brygada Strzelców, naczelnik (30.10.1903 – 22.02.1904)
• 8 Wostoczno-Sibirska Brygada Strzelców, dowodzący (22.02.1904 – 17.10.1904)
• 54 Dywizja Piechoty, dowodzący (17.10.1904 – 4.07.1906)
• 8 Wostoczno-Sibirska Brygada Strzelców, dowodzący i komendant twierdzy Władywostok z uprawnieniami general-gubernatorskimi (01.07.1906 – 7.07.1906)
• Sztab Generalny, w dyspozycji (04.07.1906 – 07.07.1906)
• 22 Dywizja Piechoty, dowódca (7.07.1906 – 14.12.1908)
• Kronsztad, główny naczelnik (14.12.1908 – 31.12.1910)
• Twierdza Kronsztad, komendant (31.12.1910 – 5.03.1911)
• 16 Korpus Armijny, dowódca (05.03.1911 – 17.03.1911)
• 1 Korpus Armijny, dowódca (17.03.1911 – 18.08.1914)
• Miński Okręg Wojskowy, w rezerwie (18.08.1914 – ?)
• Twierdza Przemyśl, komendant (1915)
• Piotrogrodzki Okręg Wojskowy, w rezerwie (9.04.1916 – 29.01.1917)
• 18 Dywizja Strzelecka (29.01.1917 – 12.04.1917)^[5]

Odznaczenia i nagrody

Rosyjskie

• Order Świętego Stanisława III klasy z mieczami (1881)
• Order Świętej Anny IV klasy (1881)
• Order Świętego Włodzimierza III klasy (26.02.1899)
• Order Świętego Włodzimierza IV klasy (1900)
• Order Świętego Stanisława II klasy (1893)
• Złota broń „Za dzielność” (18.08.1901)
• Order Świętego Stanisława I klasy z mieczami (1904)
• Order Świętej Anny I klasy z mieczami (1905)
• Order Świętego Włodzimierza II klasy (09.12.1909)
• Order Orła Białego (06.12.1913)
• Order Świętego Aleksandra Newskiego (16.03.1916)^[5]

Zagraniczne

• Order Lwa i Słońca III klasy (Persja, 1891)
• Order Szlachetnej Buchary II klasy (Emirat Buchary, 1892)
• Legia Honorowa, krzyż oficerski (Francja, 1893)
• Order Lwa i Słońca II klasy (Persja, 1893)
• Order Błyszczący II klasy (franc. order kol., Tadżura, 1900)
• Order Gwiazdy Etiopii II klasy (Etiopia, 1900)^[5]

Prace autorstwa Leonida Artamonowa

Prace własne

• Woorużennyje siły Sierbii, Petersburg 1911
• Piersija kak nasz protiwnik w Zakawkazje, Tyflis 1889
• Po Afganistanu. Gieratskaja prowincyja, Aszchabad 1895
• Pojezdka w Piersiju. Astrabad-Szachrudskij rajon i Siewiernyj Chorasan, 3 tomy, Tyflis 1894–1897
• Sbornik marszrutow w rajonie Olty–Saganług–Erzierum, Tyflis 1890
• Wojenno-gieograficzeskij oczerk Siewiernogo Azierbajdżana, Tyflis 1890
• Czeriez Efiopiju k bieriegam Biełogo Niła, Moskwa 1979 (pośmiertnie)

Redaktor

• Sbornik matieriałow po angło-burskoj wojnie w Jużnoj Afrikie, Petersburg 1899–1902
• Sbornik matieriałow po Kitaju i bor´bie s miatieżnym dwiżenijem «Bolszych kułakow», Peterburg 1900

Bibliografia

• K. A. Zalesskij, I mirowaja wojna. Prawitieli i wojennaczalniki wyd. WECZE, Moskwa 2000.

Uwagi

Przypisy