Leonid Rajchman

Leonid Rajchman
Леонид Федорович Райхман
generał porucznik generał porucznik
Data i miejsce urodzenia

1908
Nowoworoncowka

Data śmierci

1990

Przebieg służby
Lata służby

1931—1953

Formacja

NKWD
NKGB
MGB

Główne wojny i bitwy

II wojna światowa

Odznaczenia
Order Czerwonego Sztandaru Order Czerwonego Sztandaru Order Kutuzowa II klasy (ZSRR) Order Czerwonej Gwiazdy Order Czerwonej Gwiazdy Order „Znak Honoru”

Leonid Fiodorowicz (Elizar Fajtieliewicz, Łazar Fejtelewicz) Rajchman (w polskich źródłach również Reichman lub Rejchman[1], w źródłach anglojęzycznych Raikhman, Reichman[2] lub Raykhman[3]) (ros. Леонид Федорович (Лазарь Фейтелевич) Райхман, ur. 1908 w Nowoworoncowce w guberni chersońskiej, zm. 10 marca 1990 w Moskwie[4]) – funkcjonariusz radzieckich służb specjalnych (GPU, NKWD, Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego i MGB), pracownik kontrwywiadu i oficer śledczy, generał porucznik (od 9 lipca 1945 roku do sierpnia 1953 roku).

Życiorys

Pochodził z rodziny żydowskiego rzemieślnika i skończył szkołę dwuoddziałową.

Od 1931 roku pracował w Zarządzie GPU w Leningradzie jako naczelnik Wydziału Specjalnego. Od 1931 roku członek partii bolszewickiej. W latach 30. XX wieku uczestniczył m.in. w śledztwach przeciwko Grigorijowi Zinowjewowi i Lwu Kamieniewowi i przygotowywał procesy pokazowe w okresie tzw. wielkiego terroru (m.in. tzw. pierwszy proces Zinowiewa-Kamieniewa w 1935 roku, I proces moskiewski w 1936 roku i II proces moskiewski w 1937 roku). W trakcie śledztw stosował wobec więźniów bicie i tortury. Większość osób, w których sprawach prowadził śledztwa, rozstrzelano pod fałszywymi zarzutami[5]. W 1938 roku uczestniczył w akcji deportacji Niemców z rejonu Stawropola[6]. Do kierownictwa NKWD przeszedł w 1938 roku na stanowisko naczelnika oddziału. W tym okresie, wraz z innym oficerem śledczym NKWD, Lwem Szwarcmanem, prowadził przesłuchania Michaiła Kolcowa, korespondenta gazety „Prawda” w Hiszpanii, aresztowanego w 1938 roku i rozstrzelanego w 1940 roku[7].

Działalność w NKWD w latach 1939–1941

W latach 1939–1941 pracował na kierowniczych stanowiskach w NKWD na Podkarpaciu, a w 1940 roku objął funkcję zastępcy szefa 2 Wydziału (tajno-politycznego) Głównego Zarządu Bezpieczeństwa Państwowego. W latach 1940–1941 przebywał we Lwowie, gdzie nauczył się języka polskiego i zajmował się m.in. zwalczaniem polskiego ruchu oporu. W czerwcu 1940 roku osobiście aresztował i przesłuchiwał ppłk. Stanisława Pstrokońskiego, który został wysłany z Paryża do Lwowa jako tajny emisariusz Komendanta Głównego Związku Walki Zbrojnej gen. Kazimierza Sosnkowskiego, by nawiązać kontakt z lwowskimi strukturami Związku Walki Zbrojnej[1].

Według niektórych źródeł – jako szef sekcji polskiej NKWD – miał być jednym z organizatorów zbrodni katyńskiej[8]. Figuruje w tzw. „Regestach akt śledczych mordu katyńskiego” (w zbiorach Prokuratury Generalnej RP) jako jedna z „osób zatrudnionych w aparacie NKWD w latach II wojny i mających związek ze sprawą wymordowania polskich oficerów jeńców w 1940 roku”[9].

W październiku 1940 roku prowadził w moskiewskim więzieniu Butyrki rozmowy z wyselekcjonowanymi oficerami polskimi z obozów w Kozielsku i Starobielsku, którzy dostali się do niewoli radzieckiej we wrześniu 1939 roku (ppłk Zygmunt Berling, ppłk Leon Bukojemski, płk Eustachy Gorczyński i inni)[10]. Według relacji rotmistrza Józefa Czapskiego 3 lutego 1942 roku Rajchman przyjął go na Łubiance w Moskwie, gdy Czapski poszukiwał zaginionych polskich oficerów, ofiar zbrodni katyńskiej[11]. Pod koniec życia Rajchman zaprzeczał, że spotkał się z Czapskim, twierdził jednak, że w listopadzie 1941 roku spotkał się w Kujbyszewie z gen. Władysławem Andersem.

Służba w kontrwywiadzie NKWD, NKGB i MGB (1941–1951)

Od lutego 1941 roku do 1946 roku zastępca szefa Drugiego Zarządu (kontrwywiadowczego) NKWD i Ludowego Komisariatu Bezpieczeństwa Państwowego, a od czerwca 1946 roku zastępca szefa 2 Zarządu Głównego (kontrwywiadowczego) MGB. 4 grudnia 1941 roku dokonał w Kujbyszewie aresztowania żydowskich działaczy socjalistycznych Henryka Ehrlicha i Wiktora Altera[12]. W 1943 roku, wraz z Wsiewołodem Mierkułowem i Siergiejem Krugłowem, kierował akcją fałszowania dowodów w sprawie zbrodni katyńskiej, przygotowując działalność tzw. Komisji Burdenki, a następnie przygotowując fałszywych świadków mających wystąpić przed Międzynarodowym Trybunałem Wojskowym w Norymberdze[13]. W 1944 brał udział w akcji wysiedlenia Tatarów krymskich z Krymu[6]. Po zakończeniu II wojny światowej działał m.in. we Lwowie, uczestnicząc w akcjach skierowanych przeciwko Armii Krajowej i OUN[14].

Aresztowanie, skazanie i degradacja

Aresztowany 19 października 1951 roku jako członek syjonistycznego spisku w MGB (część tzw. sprawy spisku lekarzy kremlowskich, zeznania przeciwko niemu składał m.in. Lew Szwarcman), po śmierci Stalina został zwolniony i w maju 1953 roku wyznaczony na stanowisko naczelnika kontrolnej inspekcji Ministerstwa Spraw Wewnętrznych ZSRR (MWD). W lipcu 1953 roku odwołany ze stanowiska i przeniesiony do rezerwy Ministerstwa Obrony Narodowej ZSRR. 21 sierpnia 1953 roku ponownie aresztowany i w tym samym miesiącu skazany przez Kolegium Wojskowe Sądu Najwyższego ZSRR na 5 lat pozbawienia wolności za „łamanie praworządności socjalistycznej”. Jednocześnie wykluczony z KPZR i pozbawiony stopnia generała postanowieniem Rady Ministrów ZSRR. W 1956 roku zwolniony z aresztu, a w 1957 roku amnestionowany.

Zainteresowania i rodzina

W 1938 roku poślubił Olgę Lepieszyńską, primabalerinę Teatru Bolszoj, która – według danych brytyjskiego autora Nigela Westa – w 1935 roku została kochanką ambasadora Niemiec w Moskwie, Friedricha-Wernera von der Schulenburga (operacji tej Rajchman miał zawdzięczać awans na stanowisko zastępcy naczelnika kontrwywiadu NKWD)[3]. Po jego aresztowaniu wyrzekła się go jako „wroga ludu” i po jego zwolnieniu w 1956 roku wzięła z nim rozwód[2]. Pod koniec życia amatorsko zajmował się kosmologią i astronomią, napisał dwie książki: „Dialektika bytija niebiesnych tieł” (ros. Диалектика бытия небесных тел) i „Miechanizm sołnecznoj aktiwnosti” (ros. Механизм солнечной активности)[15].

Miał córkę, Aleksandrę (ur. 1949)[4]. Zmarł na raka płuc[4].

Relacja Leonida Rajchmana o zbrodni katyńskiej z 1990 roku

W 2011 roku w rosyjskim czasopiśmie „Sowriemiennaja Jewropa” („Współczesna Europa”) ukazał się artykuł prof. Władimira Szwejcera, pracownika Instytutu Europy Rosyjskiej Akademii Nauk, pt. „On znał o Katyni poczti wsio” („On wiedział o Katyniu prawie wszystko”), zawierający zapis rozmowy z Leonidem Rajchmanem przeprowadzonej w 1990 roku na temat zbrodni katyńskiej[16]. Według relacji Rajchmana, opartej na informacjach uzyskanych od Ławrientija Berii, zbrodnia katyńska miała zostać nakazana przez Stalina dlatego, że Niemcy zażądali od ZSRR wydania przetrzymywanych w niewoli radzieckiej oficerów Wojska Polskiego, co zostało przez nich umotywowane zagrożeniem stwarzanym przez nich dla III Rzeszy[16]. Rajchman twierdził, że Stalin obawiał się, iż polscy jeńcy zostaną przez Niemców wykorzystani do działań antysowieckich, toteż nakazał wymordowanie jeńców pod sfingowanymi zarzutami i poinformował o ich straceniu władze III Rzeszy (w 1940 roku Niemcy mieli otrzymać dostęp do miejsca kaźni w Katyniu[17], gdzie widzieli zwłoki zamordowanych oficerów WP)[16]. Tezy Rajchmana przedstawione w artykule Władimira Szwejcera zostały uznane przez niektórych historyków za niewiarygodne[18].

Odznaczenia

I 6 medali.

Przypisy

  1. ↑ a b Jerzy Węgierski: Lwów pod okupacją sowiecką 1939-1941, Warszawa 1991, s. 136, 396. ISBN 83-85195-15-7. W okresie pobytu we Lwowie w 1940 roku głównym współpracownikiem Rajchmana był pułkownik NKWD o nazwisku Bykow, ibid., s. 136, 146.
  2. ↑ a b Olga Lepeshinskaya (ang.) telegraph.co.uk, 23 grudnia 2008 [dostęp 2011-08-21].
  3. ↑ a b Nigel West: The A to Z of Sexspionage, Latham 2009, s. 255. ISBN 978-0-8108-7151-9 [1].
  4. ↑ a b c d e f g Райхман Лазарь Фейтелевич – Леонид Федорович (ros.) pseudology.org [dostęp 2011-09-20].
  5. ↑ Igal Haflin: Stalinist Confessions: Messianism and Terror at the Leningrad Communist University, University of Pittsburgh Press 2009, s. 115, 136–143 [2].
  6. ↑ a b Michael Parrish: The Lesser Terror: Soviet State Security, 1939-1953, Praeger Publishers 1996, s. 99. ISBN 0-275-95113-8 [3].
  7. ↑ Paul Preston, We Saw Spain Die: Foreign Correspondents in the Spanish Civil War, New York, NY: Skyhorse Pub., 2009, s. 209, ISBN 978-1-60239-767-5, OCLC 315239981.
  8. ↑ Vadim J. Birstein: The Perversion of Knowledge: The True Story of Soviet Science, Cambridge, Mass. 2004, s. 118. ISBN 0-8133-4280-5. Wzmianka o możliwej roli Leonida Rajchmana w organizacji zbrodni katyńskiej znajduje się również w książce Władimira Abarinowa Oprawcy z Katynia, Kraków 2007 (ISBN 978-83-240-0792-9), s. 133, jednak Abarinow nie uznaje jej za dostatecznie potwierdzoną. Abarinow wspomina, że Rajchman mógł się posługiwać pseudonimem „Zajcew”, lecz tej informacji także nie uważa za pewną. Nazwisko Rajchmana pojawia się ponadto (wraz z nazwiskiem Wasilija Zarubina) w tzw. raporcie Tartakowa, rzekomym meldunku naczelnika NKWD w Mińsku z czerwca 1940 roku dotyczącym zbrodni katyńskiej opublikowanym w 1957 roku w niemieckiej prasie. Dokument ten przez wiele lat budził wątpliwości historyków i obecnie jest uważany za fałszerstwo, por. Józef Mackiewicz: Katyń. Zbrodnia bez sądu i kary, tom II, Warszawa 1997, s. 390–397, 421–433 (ISBN 83-86482-32-X) oraz Stanisław M. Jankowski: Historia jednego kłamstwa, [w:] Zeszyty katyńskie (nr 19), Warszawa 2004, s. 107–110 (ISBN 83-917780-1-0).
  9. ↑ Jacek Trznadel: Powrót rozstrzelanej armii, Komorów 1997, s. 107, 114. ISBN 83-86482-01-X. Oryginał „Regestów” to pismo KGB w języku rosyjskim z grudnia 1990 roku skierowane do Głównej Prokuratury Wojskowej ZSRR, złożone z 312 kart formatu A4. „Regesty” nie określają charakteru związku wymienionych w nich funkcjonariuszy NKWD ze zbrodnią katyńską, ibid, s. 114, 366.
  10. ↑ Narcyz Łopianowski: Rozmowy z NKWD, Warszawa 1990. ISBN 83-211-1423-7.
  11. ↑ Zbrodnia katyńska w świetle dokumentów, Londyn 1982, s. 74–76.
  12. ↑ Donald Rayfield, Stalin and his Hangmen: An Authoritative Portrait of a Tyrant and Those Who Served Him, New York: Random House, 2004, s. 424, ISBN 0-375-50632-2, OCLC 879527257.
  13. ↑ Natalia Lebiediewa: Komisja specjalna i jej przewodniczący Burdenko, [w:] Zeszyty Katyńskie (nr 23), Warszawa 2008, s. 61, 94. ISBN 978-83-917780-5-0.
  14. ↑ Michael Parrish: The Lesser Terror: Soviet State Security, 1939-1953, Praeger Publishers 1996, s. 224. ISBN 0-275-95113-8 [4].
  15. ↑ Omówienie prac Leonida Rajchmana z tej dziedziny opublikowano 19 maja 1989 roku w radzieckiej prasie, por. Александр Поликарпов: Прогноз бедствия – возможен! [w:] Московский комсомолец, 19 maja 1989.
  16. ↑ a b c Владимир Яковлевич Швейцер: Он знал о Катыни почти все: (из бесед с видным контрразведчиком), [w:] Современная Европа, 2011, № 1, s. 139–145.
  17. ↑ Informacja o możliwej obecności oficerów niemieckich na miejscu zbrodni w Katyniu w 1940 roku pojawia się również w polskich źródłach w relacji Leona Kozłowskiego, por. Maciej Kozłowski: Świadek specjalnego znaczenia, [w:] „Polityka”, nr 16 (2500), 23 kwietnia 2005, s. 84–87.
  18. ↑ Witold Wasilewski: Katyń 1940. Nowe motywy czy nowe sensacje?, [w:] „Nasz Dziennik”, Nr 77 (4008), 2–3 kwietnia 2011.
  19. ↑ Ошибка, www.memo.ru [dostęp 2019-03-01].

Bibliografia

  • Władimir Abarinow: Oprawcy z Katynia, Kraków 2007, s. 119–135. ISBN 978-83-240-0792-9.
  • В.Н. Абрамов: Евреи в КГБ: Палачи и жертвы Лубянка, Москва 2005. ISBN 5-699-13762-9.
  • Anna M. Cienciala, Wojciech Materski: Katyn: A Crime Without Punishment, Yale University Press 2008, s. 404. ISBN 978-0-300-10851-4.
  • К.А. Залесский: Империя Сталина. Биографический энциклопедический словарь, Москва 2000. ISBN 5-7838-0716-8.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

SU Order of the Red Banner ribbon.svg
Ribbon bar of the Order of the Red Banner. The Soviet Union (USSR).
SU Order of the Red Star ribbon.svg
Ribbon bar of the Order of the Red Star‎. The Soviet Union (USSR).
SU Order of the Badge of Honour ribbon.svg
Ribbon bar of the Order of the Badge of Honour‎. The Soviet Union (USSR).
1943inf-p04r.png
Autor: Васильев Кирилл Сергеевич (Kirill S. Vasilyev), Licencja: CC BY-SA 4.0
Союз Советских Социалистических Республик/Советский Союз/СССР

Вооруженные силы

Рабоче-Крестьянская Красная Армия (РККА)

Знаки различия образца 1943г., погоны повседневные.

Рода войск:

  • Пехота
  • Кавалерия
  • Автобронетанковые войска
  • Воинское звание: Генерал-лейтенант.

Первичный источник:

  • Указ Президиума Верховного Совета СССР «О введении погон для личного состава Красной армии» от 6 января 1943г., объявленный Приказом Народного Комиссара обороны СССР № 24 от 10 января 1943 г.
  • Приказ Народного Комиссара обороны СССР № 25 от 15 января 1943 г .«О введении новых знаков различия и об изменениях в форме одежды Красной Армии»

Вторичный источник:

Харитонов О.В. Иллюстрированное описание обмундирования и знаков различия Советской Армии (1918–1958), АИМ, Л., 1960.