Lew Kuleszow

Lew Kuleszow
Лев Кулешо́в
Ilustracja
Młody Lew Kuleszow w filmie Jewgienija Bauera Ku szczęściu (1917)
Prawdziwe imię i nazwisko

Lew Władimirowicz Kuleszow

Data i miejsce urodzenia

1 stycznia?/ 13 stycznia 1899
Tambow

Data i miejsce śmierci

29 marca 1970
Moskwa

Zawód

reżyser, scenograf, montażysta, nauczyciel akademicki

Współmałżonek

Aleksandra Chochłowa

Lata aktywności

1916–1943

Odznaczenia
Ludowy Artysta ZSRR
Order Lenina Order Czerwonego Sztandaru Pracy

Lew Władimirowicz Kuleszow (ros. Лев Влади́мирович Кулешо́в, ur. 1 stycznia?/ 13 stycznia 1899 w Tambowie, zm. 29 marca 1970 w Moskwie) – radziecki reżyser filmowy i teoretyk filmu, Ludowy Artysta ZSRR, pionier nurtu szkoły montażu i wykładowca WGIK, gdzie miał własną pracownię. Okazjonalnie również scenarzysta, montażysta, scenograf i aktor filmowy.

Do jego uczniów należeli Wsiewołod Pudowkin i Boris Barnet; współpracował również z Siergiejem Eisensteinem. Wynikiem jego eksperymentów w dziedzinie kinematografii było poznanie wpływu montażu filmowego na odbiór filmu oraz zaobserwowanie tzw. efektu Kuleszowa.

Życiorys

Lew Kuleszow urodził się w rodzinie posiadacza ziemskiego i mecenasa sztuki Władimira Kuleszowa. Jego matka Pelagia była nauczycielką. Z woli ojca, absolwenta Moskiewskiej Szkoły Malarstwa, Rzeźby i Architektury, otrzymał staranne wykształcenie. Po jego śmierci w 1914 wyjechał z matką do Moskwy, gdzie studiował historię sztuki w prestiżowej Stroganowce, a następnie malarstwo olejne w Moskiewskiej Szkole Artystycznej.

Lew Kuleszow jako aktor w filmie Jewgienija Bauera Ku szczęściu (1917).

W 1916 rozpoczął pracę w firmie produkcyjnej Aleksandra Chanżonkowa jako scenograf i okazjonalny aktor. Zawiedziony komicznymi efektami ówczesnego sposobu realizowania filmów (teatralną grą aktorską, brakiem montażu), opublikował trzy artykuły w czasopiśmie Wiestnik Kinematografii, piętnujące „salonowe” tradycje rosyjskich producentów[1]. Zachwycony kinem amerykańskim przyłączył się do reżysera Jewgienija Bauera pomagając przy realizacji trzech jego filmów. Po śmierci Bauera w 1918 wyreżyserował swój debiut – film Projekt inżyniera Prajta, w którym w pełni zaadaptował hollywoodzki sposób tworzenia filmu, zręcznie posługując się montażem ciągłym, zbliżeniami i zwiększając tempo narracji.

Po rewolucji październikowej dołączył do bolszewików. Dokumentował działania wojenne na froncie wojny domowej. W 1919, po zwycięstwie bolszewików, został mianowany przez swojego przyjaciela Władimira Gardina wykładowcą nowo utworzonej szkoły filmowej WGIK, prowadząc tzw. grupę Kuleszowa. W latach dwudziestych, działając na obrzeżach szkoły montażu, zrealizował kilka filmów w amerykańskim stylu, m.in. Niezwykłe przygody Mister Westa w krainie bolszewików (1924) ukazujący perypetie Amerykanina w radzieckiej Rosji i Według prawa (1926) na podstawie opowiadania Jacka Londona. Pod pozorem „partyjności” jako weteran wojny domowej ukrywał zamiłowanie do amerykańskiego stylu życia – w owym czasie był jedynym z niewielu w Rosji posiadaczy samochodu marki Ford[1]. Przyjaźnił się wówczas z Włodzimierzem Majakowskim, z którym dzielił zamiłowanie do sportowych samochodów.

W latach trzydziestych, po ogłoszeniu socrealizmu oficjalną stylistyką sztuki radzieckiej, oskarżany był o „formalizm”, który w rozumieniu ówczesnych działaczy KPZR oznaczał zbytnie komplikowanie stylu dzieła. Uniknąwszy poważniejszych represji, zajął się w głównej mierze nauczaniem. Przez całe lata trzydzieste i czterdzieste utrzymywał dobre relacje z władzą i nie ujawniał swojego stosunku do Stalina, co pozwoliło mu przetrwać okres czystek. W tym czasie, w 1940, zrealizował pro-stalinowski film Sybiracy. W 1941 napisał rozprawę Zasady reżyserii filmowej, która stała się cenionym na świecie podręcznikiem reżyserii filmowej[1]. W 1943 nakręcił wraz z żoną Aleksandrą Chochłową swój ostatni film, My z Uralu, o wymowie wyraźnie propagandowej. Obawiając się represji ze strony skłóconego z nim Nikity Chruszczowa odstąpił definitywnie od reżyserowania filmów.

Przez resztę życia Kuleszow nauczał przyszłych radzieckich filmowców. Był też znany z podróżowania do Europy Zachodniej, gdzie wzbudzał zainteresowanie. Wśród zaprzyjaźnionych z nim osób byli m.in. Yves Montand, Louis Aragon, Elsa Triolet. W 1962 w Paryżu zorganizowano retrospektywę jego filmów, a w 1966 zasiadał w jury na 27. MFF w Wenecji. Tuż przed śmiercią, w 1969, został uhonorowany tytułem Ludowego Artysty ZSRR.

Zmarł w 1970 w swoim domu na Leninskim Prospekcie w Moskwie. Pochowano go na cmentarzu Nowodziewiczym podczas uroczystości z okazji setnej rocznicy urodzin Lenina.

Teoria montażu

Kuleszow w wieku 21 lat miał już własną pracownię w Moskiewskiej Szkole Filmowej. Był pierwszym z radzieckich teoretyków-praktyków, który zauważył jak istotny dla filmu jest montaż[2]. Było to wynikiem prostej obserwacji: więcej emocji w widzu wywołuje zmiana ujęć oraz kolejność ich ułożenia niż sama ich zawartość. Kuleszow wraz ze współpracownikami w ramach badań nad tym co jest materiałem filmu (tak jak dla malarstwa materiałem jest barwa, dla muzyki dźwięk itp.) porównywał ówczesne filmy rosyjskie z zagranicznymi. Okazywało się, że publiczność żywiej reaguje na te drugie, z których amerykańskie dostarczały najwięcej wrażeń. Wynikało to z faktu, że w rosyjskich filmach tempo akcji było mniejsze niż w amerykańskich, a ujęcia były dużo dłuższe, zdjęte w szerokich planach.

By wyjaśnić to zjawisko Kuleszow posłużył się metaforą płota: idąc obok pomalowanego płotu o długości 15 km, na którym kolory rozkładają się po kolei 5 km zielony, 5 km czerwony, i 5 km niebieski, przechodzień nie będzie w stanie zaobserwować w jakiej relacji do siebie są te kolory; z kolei kolory zmieniające się w krótkich odstępach, co metr, miały zagwarantować, że zauważy on jak ze sobą harmonizują. Analogicznie, w filmie należy posługiwać się krótkimi i różnorodnymi ujęciami.

Od tamtej pory poświęcił się badaniom nad montażem i realizował filmy na sposób amerykański. Dopiero w 1928 spisał swoje doświadczenia związane z montażem i reżyserią w książce Sztuka filmowa.

Eksperymenty montażowe

Kuleszow najbardziej znany jest z szeregu eksperymentów montażowych przeprowadzonych w latach 1919–1922, w których weryfikował swoje tezy, w warunkach ciągłego niedoboru taśmy podczas komunizmu wojennego. Większość z nich nie zachowała się do dzisiaj, a treść ich znamy jedynie z lakonicznych relacji Kuleszowa i Pudowkina[3]:

  1. Eksperyment, w którym za pomocą montażu wykreowano nieistniejącą przestrzeń. Brali w nim udział aktorzy Aleksandra Chochłowa i Leonid Oboleński. Kuleszow zmontował szereg ujęć: Chochłowa idąca ulicą Pietrowka w Moskwie, Oboleński przechadzający się nad rzeką Moskwą, spotkanie obydwu postaci na preczistienskim bulwarze, uścisk dłoni na tle pomnika Mikołaja Gogola, wejście schodami cerkwi Chrystusa Zbawiciela oraz specjalne ujęcie dokumentalne Białego Domu. W efekcie widz interpretował tę scenę jako dziejącą się w jednej przestrzeni, w której Chochłowa i Oboleński spotykają się w Moskwie, a następnie wchodzą po schodach do Białego Domu w Waszyngtonie[4].
  2. Eksperyment, w którym wykreowano nieistniejącego człowieka. Kuleszow ukazał w nim malującą się dziewczynę siedzącą przed lustrem. Sfilmował kolejno: usta jednej kobiety, nogi drugiej, plecy trzeciej, oczy czwartej. Po zmontowaniu scena sprawiała wrażenie, że sfilmowana została jedna kobieta, nie cztery[4].
  3. Eksperyment udowadniający, że ukazanie stanu psychicznego bohaterów zależne jest od montażu (patrz: efekt Kuleszowa). Kuleszow wpadł na pomysł przeprowadzenia tego typu doświadczenia podczas oglądania komedii Dowódca brygady, Iwanow Aleksandra Razumnego. W jednej z zabawnych scen wiszący na ścianie portret Lenina sprawiał wrażenie, jakby się uśmiechał, pomimo że w rzeczywistości przedstawiony wyraz twarzy był poważny[4]. Z tej obserwacji Kuleszow wywnioskował, że odbiór przez widza gry aktorskiej jest zależny od kontekstu. Jak podaje Wsiewołod Pudowkin, montując ze sobą ujęcia beznamiętnej twarzy Iwana Mozżuchina kolejno z kadrami przedstawiającymi talerz zupy, trumnę i bawiącą się dziewczynkę udowodnili, że widz sam przypisuje jej pewne emocje[3].

Filmografia

Reżyser

  • 1918 Niedokończona pieśń miłości (Песнь любви недопетая)
  • 1918 Projekt inżyniera Prajta (Проект инженера Прайта)
  • 1919 Święto III Międzynarodówki
  • 1919 Ekshumacja prochów Siergija Radonieżskiego w Troicko-Siergiewskiej ławrze 11 kwietnia 1919 roku
  • 1919 Inspekcja komisji WCIK Guberni Twerskiej
  • 1919 Ural – na froncie Kołczaka
  • 1920 Pierwszy maja 1920 roku w Moskwie – czyli – Wszechrosyjski czyn społeczny 1 maja 1920 roku
  • 1920 Na czerwonym froncie (На красном фронте), nie zachował się
  • 1921 Eksplozja magazynów amunicji w Horszewie w styczniu 1921 roku
  • 1921 Pogrzeb Piotra Aleksiejewicza Kropotkina
  • 1923 Kaukaskie wody mineralne
  • 1924 Niezwykłe przygody Mister Westa w krainie bolszewików (Необычайные приключения мистера Веста в стране большевиков)
  • 1925 Promień śmierci (Луч смерти)
  • 1926 Według prawa (По закону)
  • 1927 Wasza znajoma (Ваша знакомая)
  • 1929 Wesoły kanarek (Веселая канарейка)
  • 1930 Dwa-Buldi-dwa (Два-бульди-два)
  • 1930 Parowóz B1000 (Паровоз Б1000), nieukończony
  • 1931 Fabryka kiszek (Фабрика Кишок)
  • 1931 Czterdzieści serc (Сорок сердец)
  • 1932 Horyzont (Горизонт)
  • 1933 Wielki pocieszyciel[a] (Великий утешитель)
  • 1934 Dochunda (Дохунда)
  • 1940 Sybiracy (Сибиряки)
  • 1940 Zdarzenie na wulkanie (Случай в вулкане)
  • 1942 Przysięga Timura (Клятва Тимура)
  • 1943 Nauczycielka Kartaszewa (Учителница Карташева)
  • 1943 My z Uralu (Мы с Урала)

Aktor

  • 1917 Król Paryża (Корол Парижа), reż. Jewgienij Bauer
  • 1917 Ku szczęściu (За счастем), reż. Jewgienij Bauer
  • 1917 Czarna miłość (Чорная любов), reż. Boris Striżewski

Scenarzysta

  • 1929 Książka z klamerkami (Дело з застёжками), reż. Aleksandra Chochłowa
  • 1930 Sasza (Саша), reż. Aleksandra Chochłowa
  • 1931 Zabawki (Игрушки), reż. Aleksandra Chochłowa

Scenograf

  • 1916 Teresa Raquin (Тереза Ракен), niezrealizowany
  • 1917 Alarm (Набат), reż. Jewgienij Bauer
  • 1917 Król Paryża (Корол Парижа), reż. Jewgienij Bauer
  • 1917 Ku szczęściu (За счастем), reż. Jewgienij Bauer
  • 1917 Cienie miłości (Теньи Любви), reż. Andriej Gromow
  • 1917 Trzy dni życia (Жизнь трех дней), reż. Andriej Gromow
  • 1917 Czarna miłość (Чорная любов), reż. Boris Striżewski
  • 1917 Bulwar Słotny (Сляков Булварная), reż. nieznany
  • 1917 Karierowiczka (Кареристка), reż. Boris Czajkowski
  • 1918 Miss Mary – albo Człowiek, który zabił (Мисс Мэри – или Человек, которий убил), reż. Borys Czajkowski[5]

Uwagi

  1. ↑ Polski tytuł ekranowy: Wielki czarodziej.

Przypisy

  1. ↑ a b c Steve Shelokhonov: Biography for Lev Kuleshov. [dostęp 2012-04-24]. (ang.).
  2. ↑ Helman, s. 55–58.
  3. ↑ a b David Bordwell: What happens between shots happens between your ears. Observations on Film Art. [dostęp 2012-04-24]. (ang.).
  4. ↑ a b c Kuleszow, s. 39–42.
  5. ↑ „Film na świecie”, s. 88–101. Pełna filmografia Kuleszowa.

Bibliografia

  • Ireneusz Dembowski. Lew Władimirowicz Kuleszow. „Film na świecie”. 324, grudzień 1985. 
  • Lew Kuleszow: Sztuka filmowa: Moje doświadczenia. Kraków: Universitas, 1996. ISBN 83-7052-274-2.
  • Alicja Helman: Radziecka szkoła montażu. W: Historia myśli filmowej. Podręcznik. Gdańsk: wydawnictwo słowo/obraz terytoria, 2007. ISBN 978-83-7453-820-6.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Order of Lenin Ribbon Bar.svg
Ribbon bar for the Soviet decoration Order of Lenin. Drawn by Zscout370.
Lev Kuleshov 1917.jpg
Lew Kuleszow w filmie Jewgienija Bauera Ku szczęściu
People Artist of the USSR1.jpg
Знак «Народный артист СССР». Изображение с удостоверения к знаку.
Za schastem 1917 kuleshov 1.jpg
Kadr z filmu Jewgenija Bauera Za szczęściem (1917) z Lwem Kuleszowem i Tasją Borman.