Lew Termen

Lew Termen

Lew Termen podczas prezentowania theremina w grudniu 1927 roku
Data i miejsce urodzenia	27 sierpnia 1896 Petersburg, Imperium Rosyjskie
Data i miejsce śmierci	3 listopada 1993 Moskwa, Rosja
Miejsce spoczynku	Cmentarz Kuncewski
Zawód, zajęcie	fizyk, wiolonczelista, wynalazca
Narodowość	Rosjanin
Alma Mater	Uniwersytet Piotrogrodzki
Partia	KPZR (1991)
Wyznanie	prawosławne
Małżeństwo	Katia Konstantina (1921-?; rozwód), Lavinia Williams (1938; rozwód), Maria (1946-1970; jej śmierć)
Dzieci	Natalia Termen, Helena Termen
Odznaczenia

Lew Siergiejewicz Termen^[1][2] (ros. Лев Сергеевич Термен), znany także jako Leon Theremin^[3][4][5] (ur. 15 sierpnia^?/ 27 sierpnia 1896 w Petersburgu^[6][7], zm. 3 listopada 1993 w Moskwie^[6][8]) – rosyjsko-radziecki fizyk^[3][5], wiolonczelista^[3][5] i wynalazca pochodzenia francusko-niemieckiego. Zasłynął jako twórca urządzeń z dziedziny muzyki (theremin, wiolonczela bez strun) i technologii szpiegowskiej.

Życiorys

Urodzony w 1896 roku w Petersburgu Lew Siergiejewicz Termen wywodził się ze starej prawosławnej rodziny szlacheckiej Theremin, mającej francuskie (hugenockie) i niemieckie korzenie^[9][10][11]. Na początku I wojny światowej zapisał się na studia z zakresu fizyki i astronomii na Uniwersytecie Piotrogrodzkim, nie mając jednak ukończonych 20 lat, został powołany do służby wojskowej^[5][8][10]. Dziekani uniwersytetu uniemożliwili wysłanie Termena na front wojenny, włączając go do programu studiów podyplomowych z wojskowej inżynierii radiowej^[5]. Termen równolegle uczył się także gry na wiolonczeli i teorii muzyki w Konserwatorium Piotrogrodzkim^[11][8][10].

Na początku lat 20. XX wieku Lew Termen nadzorował działalność laboratorium oscylacji radiowych na przedmieściach Piotrogrodu (ówczesna nazwa Petersburga)^[5]. Pracował tam nad urządzeniem do pomiaru gęstości gazu, które nie tylko miało pokazywać wizualny odczyt wartości, ale także sygnalizować ją dźwiękowo^[5][7]. W pewnym momencie odkrył, że zbliżenie dłoni do miernika generuje pisk o wysokiej tonacji, zaś ich cofnięcie kończy się piskiem o niskiej tonacji. Termen wkrótce zaczął prezentować kolegom solówki muzyki poważnej na urządzeniu, wprawiając ich w zdziwienie^[5]. Urządzenie w 1928 roku zostało opatentowane jako termenvox lub theremin^[12][5][13]. Licencję wynalazca sprzedał przedsiębiorstwu RCA^[11]. Był to jeden z pierwszych instrumentów muzycznych w historii, w którym źródłem dźwięku był prąd elektryczny^[3]. Termen dzięki swojemu wynalazkowi wkradł się w łaski Włodzimierza Lenina, który osobiście spróbował swoich sił w grze na nowym instrumencie^[5].

W grudniu 1922 roku Termen grał na termenvoxie w piotrogrodzkiej filharmonii, a w ciągu następnych pięciu lat usłyszano go w prawie 200 miejscowościach. Prezentował też inne muzyczne wynalazki muzyczne: elektryczny instrument klawiszowy, wiolonczelę bez strun, a także illuminovox, urządzenie połączone z termenvoxem, które na zmiany wysokości dźwięków reagowało zmianami kolorowych świateł, pozwalając urzeczywistnić ideę skriabinowskiego „fortepianu świetlnego”^[14]. W 1927 roku zbudował najbardziej zaawansowany wówczas prototyp telewizora. Według różnych opisów miał on ekran o powierzchni 2,25 m² (1,5×1,5 m)^[14] lub 0,5 m²^[15] oraz rozdzielczość (64 linie^[15]), która pozwalała na rozpoznanie twarzy i ruchów osoby filmowanej w innym pomieszczeniu (RCA osiągnęło ten rezultat 6 lat później)^[14]. Skonstruował też wysokościomierz magnetyczny pozwalający pilotom na lądowanie we mgle^[13].

Clara Reisenberg i Leon Theremin w 1929 roku

W 1927 roku, za zgodą radzieckich władz, Lew Termen ruszył w światową trasę koncertową, by prezentować określony jego nazwiskiem instrument muzyczny, co miało być jednocześnie promocją radzieckiej nauki^[11][5]. W tym samym roku Termen przybył także do Stanów Zjednoczonych, w których pozostawał przez następne 11 lat^[5]. Podczas pobytu w tym kraju doświadczył sławy i dorobił się fortuny (miał status milionera), pracując we własnym studiu i prowadząc liczne publiczne prezentacje swego instrumentu, co budziło wielki entuzjazm^[11][3]. W USA prowadził ponadto działalność wywiadowczą na zlecenie radzieckiego rządu^[5]. W trakcie prezentowania theremina w nowojorskim Hotelu Plaza w grudniu 1928 roku poznał skrzypaczkę Clarę Reisenberg (później znaną pod nazwiskiem odmężowskim jako Clara Rockmore), która ze względów zdrowotnych musiała porzucić grę na skrzypcach^[5]. Reisenberg wykazała zainteresowanie instrumentem i dostała w prezencie od Termena model RCA jego wynalazku^[4]. Zaczęła dążyć do osiągnięcia mistrzowskiego opanowania theremina, jednocześnie współpracując z Lwem Termenem przy udoskonalaniu instrumentu^[5][12]. Przekonała również Termena, żeby stworzył dla niej instrument o wiele bardziej precyzyjny i wrażliwy niż model RCA, z zakresem zwiększonym z trzech oktaw do pięciu oraz mechanizmem ułatwiającym uzyskanie staccato^[4][5]. W późniejszych latach dała wiele występów, grając na thereminie, a obecnie jest uważana za najwybitniejszą thereministkę w historii^[16][4][5].

Płaskorzeźba Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych ze skonstruowanym przez Lwa Termena urządzeniem podsłuchowym, obecnie znajdująca się w zbiorach NSA

We wrześniu 1938 roku Termen wrócił do Związku Radzieckiego^[5]. W marcu następnego roku został aresztowany i oskarżony o współudział w zabójstwie Siergieja Kirowa oraz propagandę antyradziecką, a następnie skazany na osiem lat pozbawienia wolności^[11][8]. Najpierw trafił do obozu pracy w Magadanie na Syberii, zaś w czasie II wojny światowej, w 1940 roku został przeniesiony do położonej w Tomsku tzw. szaraszki – tajnego gułagowego laboratorium dla uwięzionych naukowców, gdzie wspólnie z Andriejem Tupolewem i Siergiejem Korolowem pracował nad zdalnie sterowanymi samolotami i systemami śledzenia statków za liniami wroga, a także nad urządzeniami podsłuchowymi dla NKWD^[5][11][8]. Skonstruował tam także miniaturowe urządzenie podsłuchowe, które KGB natychmiast wdrożyło do użytku^[11][8]. Urządzenie to zostało umieszczone w wykonanej ze szlachetnych gatunków drewna, mającej 60 cm średnicy płaskorzeźbie Wielkiej Pieczęci Stanów Zjednoczonych, która 8 lutego 1945 roku, na odbywającym się w trakcie konferencji jałtańskiej spotkaniu w obozie Artek została wręczona przez pionierów ambasadorowi Stanów Zjednoczonych w Związku Radzieckim, Williamowi Averellowi Harrimanowi jako wyraz wdzięczności za pomoc udzieloną radzieckim dzieciom^[2][11]. Następnie Harriman powiesił płaskorzeźbę z urządzeniem w swoim biurze^[11][2]. Płaskorzeźba wisiała tam przez osiem lat, gdy wreszcie jej zawartość została odkryta przez Amerykanów, którzy ze względów wizerunkowych na temat tego znaleziska milczeli do lat 60. XX wieku^[2][11]. Amerykańscy eksperci dopiero po długim czasie poznali zasadę działania podsłuchu^[11]. Za ten wynalazek w 1947 roku z osobistej rekomendacji Ławrientija Berii Termenowi przyznano Nagrodę Stalinowską I stopnia i zwolniono go z więzienia^[11][2][8]. W 1958 roku został całkowicie zrehabilitowany i dostał mieszkanie przy Bramie Kałużskiej w Moskwie^[11].

Do początku lat 60. XX wieku Termen pracował jako naukowiec dla KGB^[8]. W 1964 roku otrzymał stanowisko profesora akustyki w Konserwatorium Moskiewskim, ale stracił je po tym, jak 26 kwietnia 1967 roku w „The New York Timesie” ukazał się artykuł autorstwa Harolda C. Schonberga, w którym znalazł się opis moskiewskiego życia i pracy Termena^[8][17][11]. Później, na osobiste polecenie akademika Riema Chochłowa, został zatrudniony jako mechanik w pracowni Wydziału Fizyki Moskiewskiego Uniwersytetu Państwowego^[11].

Pod koniec lat 80. XX wieku niezależny reżyser Steven M. Martin postanowił nakręcić film dokumentalny o Lwie Termenie jako wynalazcy theremina. W związku z tym Martin w 1991 roku zorganizował lot mającego wówczas 95 lat Lwa Termena do Nowego Jorku, aby odbył swoje ostatnie spotkanie z Clarą Rockmore (po swoim wyjeździe ze Stanów Zjednoczonych w 1938 roku dotychczas spotkał się z nią raz – w 1962 roku w Moskwie, gdzie Rockmore była z mężem na wakacjach)^[5]. Nagranie ze spotkania znalazło się w filmie Theremin: elektroniczna odyseja, którego premiera miała miejsce w brytyjskiej telewizji w 1993 roku, kilka dni po śmierci Termena^[18][4][5].

W marcu 1991 roku nieoczekiwanie dla wszystkich Termen został członkiem KPZR. Na pytanie, dlaczego wstąpił do tej rozpadającej się wówczas partii, odpowiedział: „bo obiecałem Leninowi”^[11].

Życie prywatne

Lew Termen w 1921 roku zawarł związek małżeński z Katią Konstantiną, który zakończył się rozwodem w nieznanym czasie^[6][a]. W początkowym okresie swojego pobytu w Stanach Zjednoczonych oświadczył się Clarze Reisenberg, która jednak mu odmówiła^[4][5][12]. W połowie 1938 roku wziął ślub z afroamerykańską tancerką Lavinią Williams, czym wywołał skandal, gdyż ówcześnie w większości stanów śluby międzyrasowe były nielegalne^[5][19]. Jeszcze w tym samym roku rozwiódł się z Williams, prawdopodobnie z powodu powrotu do Związku Radzieckiego^[6][5]. W 1946 roku Termen ożenił się z Marią, z którą miał dwie córki bliźniaczki: Natalię i Helenę^[6][8]. Małżeństwo trwało do śmierci Marii w 1970 roku^[6]. Później Termen proponował ponowny ślub Lavinii Williams^[19].

Lew Termen zmarł 3 listopada 1993 roku w Moskwie w wieku 97 lat^[6][8]. Został pochowany na Cmentarzu Kuncewskim w Moskwie^[20][21].

Filmografia

• Theremin: elektroniczna odyseja (Theremin: An Electronic Odyssey; 1993) jako on sam^[18].

Wykorzystanie w kulturze

• Historia życia i wynalazków szpiegowskich Lwa Termena została pokazana w 2012 roku w jednym z odcinków telewizyjnego programu popularnonaukowego Mroczna strona nauki^[22].
• W 2014 roku ukazała się debiutancka powieść Seana Michaelsa Us Conductors, będąca fabularyzowaną relacją z życia Lwa Termena i koncentrująca się głównie na jego nieodwzajemnionej miłości do Clary Reisenberg (Rockmore)^[23][19]. W roku wydania powieść została uhonorowana nagrodą Giller Prize^[23].

Uwagi

Przypisy

Bibliografia

• M. Panas-Goworska, A. Goworski. Naukowcy spod czerwonej gwiazdy. Warszawa: PWN, 2016.