Leworęczność

Osoba pisząca słowo „Linkshänder” (niem. „leworęczny”) lewą ręką
Obchody dnia leworęcznych w Londynie w 2002 r.

Leworęczność, dawniej mańkuctwo[1] – preferencja wyboru lewej dłoni, wykazującej wyższą funkcjonalność i sprawność niż prawa[2]. Około 8–15% ludności jest leworęczna[3][4][5][6]. W odróżnieniu od praworęcznych używają lewej dłoni do pisania, rysowania, jedzenia i czynności wymagających precyzji. Prawa ręka służy im jako „uchwyt”, pełniący funkcję pomocniczą np. podczas dźwigania ciężkich przedmiotów lub podawania ich do sprawniejszej dłoni[2]. Tendencja do leworęczności pojawia się w niemowlęctwie i utrwala do około 2 roku życia.

Od 1992 roku leworęczni obchodzą 13 sierpnia swoje święto – Międzynarodowy Dzień Osób Leworęcznych.

Leworęczność wynika z silniejszego rozwoju prawej półkuli mózgu, co objawia się nie tylko w częstszym używaniu lewej ręki, lecz także w lepszym i sprawniejszym funkcjonowaniu całej lewej strony ciała. Pokrewnymi zjawiskami, również związanymi z lateralizacją mózgu, są: „lewonożność”, „lewooczność” (oko dominujące), „lewouszność”.

Dane statystyczne

Prehistoria

Rysunki w jaskiniach Cueva de las Manos.

Leworęczność występowała u praludzi. Część narzędzi krzemiennych została wykonana w sposób dostosowany do chwytania lewą dłonią. W jaskiniach Cueva de las Manos w Argentynie, powstałych około 9–13 tysięcy lat temu, znajdują się rysunki ludzkich dłoni, z czego blisko 90% przedstawia lewą. Zakłada się, że odpowiada to ręczności osób wykonujących obrazy, z których znacząca większość była praworęczna i tej dłoni używała do wykonania obrysu oraz naniesienia farby[7][8]. Dlatego szacuje się, że rozkład statystyczny preferowanej ręczności w prehistorii był podobny do współczesnego.

Z badań rysunków wykonanych w jaskiniach kromaniończyków wynika, że około 10% przedstawicieli homo sapiens fossilis preferowało lewą rękę[9]. 7–8% dzieł sztuki powstałych pomiędzy 3000 lat p.n.e. a 1950 r. n.e. zostało wykonane przez osoby leworęczne[9].

Współczesność

Obecnie w krajach europejskich około 10% do 15% populacji wykazuje cechy leworęczności[2][10]. W niektórych społeczeństwach odsetek osób leworęcznych jest znacznie niższy z powodu czynników kulturowych i negatywnego stosunku do zjawiska, wyrażającego się w wywieraniu nacisków na zmianę ręczności u dzieci. Przykładem mogą być Japonia i Chiny, gdzie przywiązuje się duże znaczenie do kaligrafii i pisania prawą ręką[11].

Statystycznie najmniej osób leworęcznych mieszka w krajach islamskich, gdzie z powodów religijnych używanie lewej ręki zarezerwowane jest do czynności nieczystych[12]. W Turcji leworęczni stanowią zaledwie 2,6% populacji[13]. Najwyższy odsetek leworęcznych występuje u Eskimosów (około 20%) oraz u Izraelczyków[11].

W społecznościach postrzegających leworęczność przez pryzmat rytualny lub magiczny, notuje się wyraźne zmniejszenie liczby leworęcznych w stosunku do średniej z całej populacji. W niektórych krajach zjawisko było regulowane prawnie, np. w Albanii, gdzie aż do upadku komunizmu zakazano leworęczności, traktując ją jako działanie nielegalne[14].

Przyczyny leworęczności

Leworęczność jest uwarunkowana przez czynniki genetyczne i kulturowe. Prawdopodobieństwo jej wystąpienia u dziecka obojga leworęcznych rodziców wynosi 46% i zaledwie 2%, kiedy rodzice są praworęczni[11].

Leworęczność w niewielkim stopniu jest sprzężona z płcią. U mężczyzn występuje częściej, przy czym różnica ta nie przekracza 3%[15]. Czynniki genetyczne nie są jedynym warunkiem ręczności. 20% par bliźniąt jednojajowych wykazuje w tej materii różnice (jedno dziecko jest praworęczne, a drugie leworęczne)[11].

Diagnoza

Preferencje ręczności występują już w życiu płodowym. Z badań ultrasonograficznych kobiet w ciąży wynika, że u 90% płodów zaobserwowano preferowanie ssania kciuka prawej dłoni[16].

Wczesna diagnoza leworęczności opiera się na obserwacjach, zazwyczaj poczynionych przez rodziców lub opiekunów. Dzieci między trzecim a szóstym miesiącem życia zazwyczaj wyciągają do przedmiotów obie dłonie. Jednocześnie pomiędzy czwartym a szóstym miesiącem wykształca się chwyt jednoręczny. Wówczas można już zauważyć, którą dłoń preferuje dziecko[17]. Podobne wnioski można wyprowadzić z obserwacji wyboru dłoni, za pomocą której dzieci wskazują przedmioty palcem. Około drugiego roku życia lateralizacja jest już wyraźnie widoczna i utrwala się w kolejnych latach[17].

W diagnozie leworęczności u dzieci wykorzystuje się kwestionariusz Annett oraz kwestionariusz Oldfield (zwany Edynburgskim) oraz tak zwane testy wykonaniowe, badające sprawność dłoni i spontaniczny wybór preferowanej ręki[18][11].

Historia badań i postrzeganie leworęczności u dzieci

Do 1983 roku

Do lat osiemdziesiątych XX wieku leworęczność u dzieci bywała traktowana jak forma zaburzenia, wymagająca korekty ze strony rodziców i pedagogów[19][12]. Powszechnymi praktykami na etapie edukacji przedszkolnej i szkolnej była próba „przestawienia” dziecka leworęcznego, wyrażona naciskami na rysowanie i pisanie prawą ręką, wbrew naturalnym preferencjom[20][12]. Presja wpływała niekorzystnie nie tylko na naukę pisania, ale również szeroko rozumiany rozwój i zdrowie. Z badań przeprowadzonych przez Miloša Sovaka w latach sześćdziesiątych wynika, że u leworęcznych dzieci, zmuszanych do pisania prawą dłonią, zaobserwowano: niechęć do szkoły, pogorszenie wyników, spadek zainteresowania nauką oraz zaburzenia nerwicowe, w tym: jąkanie, tiki i niepokój ruchowy[17].

Negatywne postrzeganie leworęczności wywodziło się z koncepcji Samuela Ortona, pioniera badań nad trudnościami w uczeniu się. W latach trzydziestych XX wieku Orton analizował zależności pomiędzy kłopotami w nauce, a dominacjami półkul mózgowych. Traktował leworęczność jak defekt, wymagający korekty. Wiązał go z brakiem uzdolnień. Jego pogląd miał wpływ na pedagogikę aż do 1983 roku.

Współczesne podejście

Linijka dla leworęcznych z odwrotnie zapisaną podziałką.

W 1983 roku Dorothy Bishop opublikowała wyniki badań, w których bezspornie wykazała brak zależności pomiędzy leworęcznością, a zaburzeniami neurologicznymi oraz gorszymi wynikami w nauce. Te ostatnie wynikały w dużej mierze z przymusowego „przestawiania” leworęcznych dzieci i niewłaściwego postępowania z nimi w ramach edukacji wczesnoszkolnej[21][18].

Publikacja Bishop miała bezpośredni wpływ na zmianę stosunku do leworęczności u dzieci i przyczyniła się do zaprzestania stosowania szkodliwych praktyk. W kolejnych latach odstąpiono od wywierania nacisków na leworęczne dzieci i opracowano zalecenia dydaktyczne, dotyczące ich nauki wczesnoszkolnej, między innymi: ukośne układanie zeszytu, siedzenie po lewej stronie ławki, rysowanie okręgów w kierunku odwrotnym do ruchu wskazówek zegara[17]. Zmiana podejścia zaowocowała wyrównaniem szans edukacyjnych i zlikwidowaniem destrukcyjnych skutków przymusowej zmiany ręczności. W kolejnych latach zaprojektowano pomoce dydaktyczne dla dzieci leworęcznych, między innymi zeszyty z ukośnie drukowaną linią i odpowiednio wyprofilowane długopisy[22].

Nowsze badania potwierdziły brak związków między leworęcznością a gorszymi wynikami w nauce. Wykazano, że leworęczni osiągają lepsze rezultaty w zadaniach wymagających umiejętności postrzegania wzrokowo-przestrzennego niż osoby praworęczne[2][23]. Statystycznie wykazują większą zdolność do nauki języków obcych. U 76% osób leworęcznych ośrodki odpowiedzialne za mowę są ulokowane w lewej półkuli mózgowej, podobnie jak u 96% osób praworęcznych[10]. Badania przeprowadzone przez Alana Searlemana (Lawrence University) wykazały zależność między preferowaną ręcznością a zasobem słownictwa, bardziej rozwiniętym u leworęcznych[24][4]. Zarazem dzieci leworęczne częściej wykazują tendencję do pisanie lustrzanego liter „p”, „d” i „b” niż ich praworęczni rówieśnicy[17].

Trudności osób leworęcznych

Barack Obama podpisujący dokument z dłonią ułożoną powyżej tworzonego tekstu.
Typy ostrza noża: nr 2 dla praworęcznych, nr 3 dla leworęcznych.

Przedmioty i codzienne czynności

Ogromna większość przedmiotów codziennego użytku została zaprojektowana przez osoby praworęczne z myślą o praworęcznych użytkownikach[25]. Dla osób leworęcznych stają się one niefunkcjonalne lub powodują liczne trudności, wynikające z nieintuicyjnej konstrukcji. Kierunek pisma (od lewej do prawej) sprawia, że leworęczni zasłaniają dłonią ostatnio zanotowane wyrazy. W czasach używania atramentu dzieci leworęczne nie były w stanie kaligrafować, gdyż rozmazywały litery. Obecnie problem ten występuje podczas pisania piórem, dlatego osoby leworęczne zazwyczaj układają dłoń powyżej tworzonego tekstu, co rzadko obserwuje się u praworęcznych.

W XX wieku w produkcji masowej pojawiły się dostosowane dla leworęcznych przedmioty, takie jak: noże, nożyczki, narzędzia, klawiatury i myszki komputerowe, zeszyty ze skośną linią dla dzieci oraz przyrządy geometryczne, gdyż w tradycyjnych linijkach i kątomierzach cyfry i liczby na podziałce były zakrywane dłonią i tym samym niemożliwe do odczytania.

Zmuszanie do praworęczności

Osoby wychowane w latach, kiedy zjawisko było powszechne lub żyjące w krajach, gdzie wciąż jest praktykowane, są narażone na negatywne skutki praktyki, które utrzymują się przez całe życie. Może być to: dysgrafia, dysleksja, dysortografia, gorsze wyniki w nauce i zniechęcenie do edukacji[26]. Zmiana naturalnych predyspozycji nie jest możliwa, zatem osoby zmuszane do praworęczności posługują się mniej sprawną dłonią, co ma negatywny wpływ na wszystkie wykonywane czynności, zaburza orientację w schemacie ciała, wywołuje problemy z małą motoryką, a także gorszą orientację w terenie czy mylenie kierunków[27][28]. Stres wynikający z presji i nacisków ma destrukcyjny wpływ na rozwój dzieci. Powoduje płaczliwość, napady agresji, kłopoty ze snem, zmęczenie niepotrzebnym i często bezowocnym wysiłkiem, zaburzenia o charakterze nerwicowym, a w skrajnych przypadkach: jąkanie, moczenie nocne i wycofanie społeczne[13][29][30].

Tym samym zmuszanie do praworęczności jest jednoznaczne z gorszym startem edukacyjnym, który z kolei przekłada się na rozwój zawodowy dorosłych. Z badań przeprowadzonych przez prof. Joshuę Goodmana, ekonomistę Uniwersytetu Harvarda, wynika, że osoby leworęczne, mieszkające w Stanach Zjednoczonych i Wielkiej Brytanii, zarabiają średnio 10% mniej niż praworęczni[31][32]. Badania obejmowały dane z ostatnich 40 lat, a więc nakładały się na czas, kiedy na rynku pracy aktywne były osoby pobierające edukację w czasach powszechnego „przestawiania” na praworęczność i doświadczyły jej negatywnych skutków[31][33].

Kultura, język i przesądy

Obraz Tycjana „Adam i Ewa”. Ewa zrywa jabłko lewą dłonią, stojąc po lewej stronie Adama.

W niektórych kulturach leworęczność jest postrzegana jako „gorsza”, co znajduje odzwierciedlenie w języku i obyczajach.

Teksty religijne i przesądy

Do powyższego zjawiska mogły przyczynić się teksty religijne i wynikające z nich przesądy. W „Biblii” prawa ręka przywołana jest stukrotnie, zawsze w kontekście pozytywnym, zaś lewa 25 razy, zawsze negatywnie[34]. W przypowieści o owcach i kozłach, dobre i zbawione osoby Chrystus ustawia po swojej prawej stronie, zaś złe i potępione po lewej. Z tego powodu w średniowiecznej Europie uważano leworęcznych za wysłanników diabła i szykanowano[35]. Wierzono, że klątwy czarownic rzucane są lewą ręką, czyli tą samą, którą szatan witał się ze swoimi wyznawcami, a osoby leworęczne były nieakceptowane w społeczeństwie i mogły zostać podejrzewane o czary[36][37][38].

Analogiczna symbolika charakteryzuje malarstwo zainspirowane motywami religijnymi. Na tryptyku Hansa Memlinga „Sąd Ostateczny” oraz obrazie Hieronima Boscha „Sąd ostateczny” po prawej stronie Chrystusa znajdują się zbawieni, po lewej potępieńcy w piekle. Ponadto na rycinach religijnych szatan bywał przedstawiony jako istota leworęczna lub przynajmniej dzierżył w lewej dłoni insygnia władzy. Na obrazie Hugona van der Goesa „Grzech pierworodny” (będącym fragmentem dyptyku „Ołtarz wiedeński”) symbolizująca grzech Ewa stoi po lewej stronie Adama i zrywa zakazany owoc lewą dłonią. Identycznie scena została przedstawiona na obrazie Tycjana „Adam i Ewa”. Jacopo Tintoretto na obrazie „Grzech pierworodny” przedstawił Ewę, podającą Adamowi jabłko, jako leworęczną.

W prawosławnych ikonach również występuje symbolika kierunków. Prawa ręka odnosi się do życia wiecznego, błogosławieństw i chwały, zaś lewa do pokus oraz ziemskich pragnień[39].

Semantyka

Do piętnowania leworęczności w znacznym stopniu przyczynia się terminologia, związana z kierunkami. W wielu językach przymiotnik „prawy” wskazuje na właściwości społecznie aprobowane i pożądane, w odróżnieniu od przymiotnika „lewy”, który w języku polskim kojarzy się z rzeczami budzącymi sprzeciw lub nieuczciwością[25]. Znajduje to odzwierciedlenie we frazeologii i przysłowiach, takich jak: „wstanie z łóżka lewą nogą”[40], „lewe interesy” lub określenie „mieć dwie lewe ręce”, opisujące osoby leniwe[41]. Lewizna to pieniądze zarobione niezgodnie z prawem lub nielegalna praca[42].

W języku angielskim słowo „right” oznacza zarówno prawą stronę, jak i poprawną odpowiedź (ang. right answer), właściwą decyzję (right decision), wyrażenie zgody lub potwierdzenie, że wszystko jest w porządku (all right). Zarazem termin „left”, oznaczający lewo, używany jest w kontekście negatywnym (np. left-handed compliment, dosłownie: leworęczny komplement, faktycznie będący obrazą).

W języku francuskim termin „gauche” oznacza lewy, a także: wypaczony, niezdarny, nietaktowny. Francuskie wyrażenie: „être marié de la main gauche”, to pejoratywne określenie osób, które wbrew normom społecznym nie zawarły związku małżeńskiego. Pierwotnie tyczyło się mezaliansu[43], gdyż podczas ceremonii ślubnej mężczyzna poślubiający kobietę z niższego stanu trzymał ją za lewą dłoń, a nie jak powszechnie czyniono za prawą[44].

W języku rosyjskim wyrażenie „ты прав” (wym. ty praw), używane wobec osoby mającej rację, podobnie jak angielska terminologia, nawiązuje do prawej strony. Ta sama geneza dotyczy terminów: poprawny (правильный, wym. prawilnyj) i słuszny (правый, wym. prawyj). Określenie „lewyj” (левый), analogicznie jak w języku polskim, często odnosi się do rzeczy nielegalnych, np. handlowania w niezgodny z prawem sposób, kradzieży, prowadzenia działalności gospodarczej bez dokumentacji i faktur (np. продавать налево, левачить).

Lewostronność w świecie zwierząt

Preferowanie lewej lub prawej kończyny nie charakteryzuje wyłącznie człowieka, ale występuje powszechnie w świecie zwierząt. Z badań Instytutu Neurobiologii Poznawczej uniwersytetu w Bochum, które objęły 119 gatunków kręgowców wynika, że 51% wykazuje stronność, z czego 16% na poziomie indywidualnych osobników, a 31% na poziomie populacji[45][46]. U niektórych gatunków odsetek lewostronnych osobników jest znacznie wyższy niż u ludzi, np. u kangurów, szympansów, psów, kotów i niektórych ptaków.

32% psów woli używać prawej łapy, 31% lewej, a 37% nie sprawia to różnicy[47]. 75% kotów wykazuje preferencje w zakresie używania łapy, z czego 36% woli lewą[48]. Stronność u kotów jest silnie sprzężona z płcią. Większość kotek preferuje prawą łapę, zaś samce lewą[49]. Z badań kangurów szarych i kangurów rudych wynika, że na poziomie populacji preferują one używanie lewej łapy do jedzenia, dotykania i pozostałych czynności, a rozkład statystyczny u dwunożnych torbaczy, jest odwrotny niż u ludzi (prawie wszystkie wolą lewą)[50].

Wybory w zakresie strony można zaobserwować również u ptaków. Dotyczą: preferowanego (zazwyczaj silniejszego) skrzydła, techniki jedzenia, kierunku zataczania kół w powietrzu podczas lotu. Część krzyżodziobów wydłubuje nasiona z szyszek uderzając dziobem od lewej strony, inne od prawej, uprzednio obchodząc szyszkę w kierunku zgodnym z ruchem wskazówek zegara lub przeciwnym[51]. Z badań zachowania australijskich papug, przeprowadzonych przez Uniwersytet Macquarie w Sydney, wynika, że część tych ptaków woli używać lewego oka i lewej stopy, przy czym istnieje wyraźna zależność pomiędzy okiem wykorzystywanym do oglądania pożywienia, a stopą do jego chwytania[52]. Lewostronność u papug okazała się znacznie wyższa niż u ludzi i wynosiła 47% badanej populacji[53].

Z badań przeprowadzonych na ośmiornicach wynika, że preferencje w zakresie kończyny występują również u tych zwierząt, które posiadają ich więcej. Ośmioramienne ośmiornice posiadały wyraźną tendencję do sięgania po przedmiot jednym z ramion, zlokalizowanym po lewej lub prawej stronie ciała, i używały go częściej niż pozostałych[54].


Przypisy

  1. leworęczność, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2021-10-06].
  2. a b c d Neil Martin, Neuropsychologia, Warszawa: PZWL, 2001.
  3. Sara M. Scharoun, Pamela J. Bryden, Hand preference, performance abilities, and hand selection in children, „Frontiers in Psychology”, 5, 2014, s. 82, DOI10.3389/fpsyg.2014.00082, ISSN 1664-1078, PMID24600414, PMCIDPMC3927078 [dostęp 2021-11-17].
  4. a b Leworęczność – przyczyny, zalety leworęczności, leworęczność u dzieci, medonet.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  5. Marian Annett, Handedness and Brain Asymmetry, 2001.
  6. Leworęczność ma swoje zalety. Z czym na co dzień mierzą się leworęczni?, PolskieRadio.pl [dostęp 2021-11-17].
  7. Cueva de las Manos | Swoop Patagonia, www.swoop-patagonia.com [dostęp 2021-11-15] (ang.).
  8. Alun Harvey, The Cave of Hands in Argentina, Het Hunebed Nieuwscafé, 14 czerwca 2019 [dostęp 2021-11-15] (niderl.).
  9. a b Michał Jarociński, Niezręczni leworęczni?, www.polityka.pl, 2007 [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  10. a b A. Grabowska, Mózgowe mechanizmy leworęczności, „Biuletyn Informacyjny Oddziału Warszawskiego Polskiego Towarzystwa Dysleksji” (25), 2003.
  11. a b c d e Anna Grabowska, Neurobiologiczne podstawy leworęczności, „Przegląd Psychologiczny”, 42 (1–2), 1999.
  12. a b c Lepsze czasy dla leworęcznych, PolskieRadio.pl [dostęp 2020-09-10].
  13. a b Ira B. Perelle, Lee Ehrman, An international study of human handedness: The data, „Behavior Genetics”, 24 (3), 1994, s. 217–227, DOI10.1007/BF01067189, ISSN 1573-3297 [dostęp 2020-09-10] (ang.).
  14. Michel Pastoureau, Średniowieczna gra symboli, „Wiedza i Życie” (9), 2003.
  15. Robert E. Hicks, Marcel Kinsbourne, Fathers and Sons, Mothers and Children: A Note on the Sex Effect on Left-Handedness, „The Journal of Genetic Psychology”, 139, 2012, s. 305–306, DOI10.1080/00221325.1981.10534166.
  16. J.M. Healey, Leworęczność. Jak wychować leworęczne dziecko w świecie ludzi praworęcznych, Gdańsk 2003.
  17. a b c d e M. Bogdanowicz, Leworęczność u dzieci, Warszawa: WSiP, 1989.
  18. a b Jadwiga Wrońska, Dysleksja, lateralizacja i płeć, „Psychologia Rozwojowa” (10), 2005.
  19. Leworęczność, czyli nic złego, charaktery.eu [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  20. Moje dziecko jest leworęczne, www.pppboleslawiec.pl [dostęp 2020-09-10] [zarchiwizowane z adresu 2020-09-26].
  21. Dorothy V.M. Bishop, How Sinister Is Sinistrality?, „Journal of the Royal College of Physicians of London”, 17 (3), 1983, s. 161–172, ISSN 0035-8819, PMID6193272, PMCIDPMC5370837 [dostęp 2020-09-10].
  22. Leworęczne dziecko, WP parenting [dostęp 2020-09-10] (pol.).
  23. S. Upson, Czy leworęczność rzeczywiście nie popłaca?, „Świat Nauki” (5), 2006.
  24. Left-handers more ‘creative but forgetful’, The Independent, 8 sierpnia 2000 [dostęp 2020-09-10] (ang.).
  25. a b Elżbieta Lisowska, Myślenie intuicyjne osób leworęcznych, „Studia Pedagogiczne. Problemy Społeczne, Edukacyjne i Artystyczne” (1), 1986.
  26. Leworęczni rzadziej się gubią, Rzeczpospolita [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  27. Mańkuci płacą drożej, Przegląd, 15 sierpnia 2004 [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  28. PRZEDSZKOLE SAMORZĄDOWE NR 5 W SKAWINIE, przedszkolenr5skawina.pl [dostęp 2021-11-17].
  29. Irena Szymankiewicz, Lateralizacja i jej zaburzenia, 2014.
  30. Marek, Lateralizacja – Powiatowa Poradnia Psychologiczno – Pedagogiczna w Białymstoku [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  31. a b Joshua Goodman, The Wages of Sinistrality: Handedness, Brain Structure, and Human Capital Accumulation, „Journal of Economic Perspectives”, 28 (4), 2014, s. 193–212, DOI10.1257/jep.28.4.193, ISSN 0895-3309 [dostęp 2021-11-17] (ang.).
  32. POLITYKA.PL, Leworęczni zarabiają o 10 proc. mniej od osób praworęcznych, www.polityka.pl, 2014 [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  33. Ekonomista z Harvardu: Leworęczny znaczy dużo gorzej wynagradzany, naTemat.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  34. Prawa jest ręka Boga, ICHI.PRO [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  35. Bezpowrotnie zrehabilitowana leworęczność, www.radiokrakow.pl [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  36. How Lefties First Gained Acceptance, Time [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  37. Leworęczność u dzieci i dorosłych – czy jest dziedziczona? | Zdrowie Radio ZET, zdrowie.radiozet.pl, 1608 [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  38. StackPath, www.anythinglefthanded.co.uk [dostęp 2021-11-14].
  39. Justyna Sprutta, Symbolika dłoni w ikonie, „Poznańskie Studia Teologiczne”, 17, Uniwersytet im. Adama Mickiewicza, 2004.
  40. Deutsche Welle, Ciężkie życie leworęcznych | DW | 13.08.2012, DW.COM [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  41. wsjppan, ktoś ma dwie lewe ręce – Wielki słownik języka polskiego PAN, wsjp.pl [dostęp 2021-11-14] (pol.).
  42. lewizna – Słownik języka polskiego PWN, sjp.pwn.pl [dostęp 2021-11-17] (pol.).
  43. Mariage de la main gauche. Signification et origine de l’expression, www.linternaute.fr [dostęp 2021-11-17].
  44. D’où vient l’expression « être marié de la main gauche »? – Ça m’intéresse, Ça m’intéresse – La curiosité en continu, 11 grudnia 2017 [dostęp 2021-11-17] (fr.).
  45. Felix Ströckens, Onur Güntürkün, Sebastian Ocklenburg, Limb preferences in non-human vertebrates, „Laterality”, 18 (5), 2013, s. 536–575, DOI10.1080/1357650X.2012.723008, ISSN 1357-650X, PMID23167450 [dostęp 2021-11-14].
  46. Felix Ströckens, Onur Güntürkün, Sebastian Ocklenburg, Limb preferences in non-human vertebrates, „Laterality”, 18 (5), 2013, s. 536–575, DOI10.1080/1357650X.2012.723008, ISSN 1464-0678, PMID23167450 [dostęp 2021-11-14].
  47. 7 Surprising Facts About Left-Handedness in Animals | Psychology Today, www.psychologytoday.com [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  48. Is Your Cat Left-Handed? | Psychology Today, www.psychologytoday.com [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  49. APA PsycNet, psycnet.apa.org [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  50. Andrey Giljov i inni, Parallel Emergence of True Handedness in the Evolution of Marsupials and Placentals, „Current Biology”, 25 (14), 2015, s. 1878–1884, DOI10.1016/j.cub.2015.05.043, ISSN 0960-9822 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  51. Anatomy: Right-handed? | Outside My Window [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  52. Parrots prefer ‘left handedness’, 2 lutego 2011 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  53. Parrots tend to be „left handed,” study finds, „Reuters”, 3 lutego 2011 [dostęp 2021-11-14] (ang.).
  54. APA PsycNet, psycnet.apa.org [dostęp 2021-11-14] (ang.).

Media użyte na tej stronie

Tizian 091.jpg
La obra representa a Adán y Eva en el Jardín del Edén y a la primera de ellos cogiendo del árbol el fruto prohibido que Dios les había ordenado no comer.
SantaCruz-CuevaManos-P2210651b.jpg
Hands at the Cuevas de las Manos upon Río Pinturas, near the town of Perito Moreno in Santa Cruz Province, Argentina. Picture taken by me in 2005.
Barack Obama signs at his desk2.jpg
President Barack Obama writes at his desk in the Oval Office 3/3/09.
Lefthandersday.jpg
Autor: unknown, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Linkshaender 01.jpg
Autor: Kuebi = Armin Kübelbeck, Licencja: CC BY-SA 3.0
Left hand writing the Dutch word "Linkshandig" (left-handed).
Ruler for lefty (3243291175).jpg
Autor: [puamelia], Licencja: CC BY-SA 2.0

これも若手女子g.p. が見つけてきた左利き用定規。普通のと反対側から目盛りを追って線がひける。

二人とも右利きだけど、左利きフェチなんだよね(謎)。でもg.p. はケータイは左手でつかう。