Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis

Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis
Ilustracja
Testament Piotra Wydżgi spisany ok. 1470-80 włączony przez Długosza w treść Liber beneficiorum.
AutorJan Długosz
Tematykaprawo, administracja
Typ utworuliber beneficiorum
Wydanie oryginalne
Językłacina, polski
Data wydaniamanuskrypt 1440-1480,
wersja drukowana 1863-1864
WydawcaAleksander Narcyz Przeździecki

Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis (pol.Księga beneficjów lub Księga uposażeń diecezji krakowskiej) – utwór z gatunku liber beneficiorum poświęcony uposażeniu biskupstwa krakowskiego spisany przez Jana Długosza w trzech częściach w latach 1440–1480. Stanowi jedno z najwcześniejszych i najważniejszych źródeł piśmiennych do historii Krakowa oraz całej Polski, a szczególnie Małopolski i Śląska[1][2][3].

Historia

Utwór spisany został przez Jana Długosza na polecenie kardynała Zbigniewa Oleśnickiego[1]. Powstał w połowie XV wieku, ale aż do połowy wieku XIX pozostawał w manuskrypcie. Długosz spisał go dwukrotnie. Pierwszy raz już w 1440 sporządził pierwotną kopię, która zaginęła. Na pisaniu drugiej spędził od 1470 roku ostatnie 10 lat życia. Pracy nie ukończył i kontynuowali ją później także inni pisarze[2]. Językiem narracji utworu jest łacina jednak pojawiają się w nim liczne polskie cytaty, a także polskie nazwy osobowe: imiona, nazwiska oraz nazwy miejscowe[1].

Zawiera wiele ciekawych zabytków polskiego piśmiennictwa średniowiecznego oraz szczegółowe zapisy praw, przywilejów, dochodów oraz fundacji wszystkich kościołów diecezji obejmującej wówczas całą Małopolskę[1]. Szczególnie interesujący dla badań historii języka polskiego jest tzw. testament Piotra Wydżgi, umieszczony w części czwartej i będący zabytkiem języka staropolskiego z XV wieku[4].

Źródła

Dzieło znajduje się obecnie w wersji oryginalnej oraz późniejszych odpisach w archiwum krakowskiej kapituły katedralnej[2]:

  • Rękopis 194 — oryginał, w dużej części spisany ręką Długosza, a częściowo przez jego notariuszy, w niewielkim stopniu uzupełniany i poprawiany w XVI i XVII wieku. Fizycznie jest to kodeks papierowy o wymiarach 21 cm x 30 cm liczący 4 początkowe karty pergaminowe oraz 329 kart papierowych[2].
  • rps 198 — pergaminowa kopia kapitulnej części Liber beneficiorum datowana na schyłek XV wieku zapoczątkowana po śmierci Długosza i ukończona po roku 1493[2].
  • rps 199 — kopia papierowa z XVII w., sporządzona przez notariusza kapitulnego Jakuba Ptaszyńskiego pomiędzy rokiem 1615 a 1630[2].

Opis utworu

Oryginalny manuskrypt dzieła składał się z trzech części[2]:

  • cz. 1: o uposażeniu biskupstwa krakowskiego, opis uposażenia katedry i kolegiat diecezji krakowskiej - zaginęła,
  • cz. 2: opis uposażenia klasztorów,
  • cz. 3: opis uposażenia kościołów parafialnych.

Dzieło zawiera szczegółowy inwentarz wsi, dóbr i budynków, z których czerpała dochody kapituła krakowska, dzięki czemu jest dokładnym obrazem geograficznym, statystycznym i historycznym obszaru ówczesnej diecezji krakowskiej[5].

Wydania drukowane

Edycja Przeździeckiego

Księga opracowana i wydana została drukiem w latach 1863-1864 przez polskiego mediewistę Aleksandra Przeździeckiego, który włączył dzieło w zbiorowe wydanie wszystkich dzieł Długosza pt. Opera Omnia. Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie w tomach 7-9[6], zobacz wydanie zbiorowe (opis beneficjów Kościoła katolickiego w Małopolsce – spis wartości majątków i przychodów z poszczególnych dóbr kościelnych, który pozwalał na nakładanie podatków przez biskupa krakowskiego)[6]. W edycji Przeździeckiego wydano trzy tomy:

  • "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom I, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom VII, wyd. Czas, Kraków, 1863[6],
  • "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom II, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom VIII, wyd. Czas, Kraków, 1864[7],
  • "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom III, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom IX, wyd. Czas, Kraków, 1864[7],

Edycja dokonana przez Przeździeckiego spotkała się z krytyką historyków, ponieważ wbrew deklaracjom nie oparł on drukowanej wersji dzieła na rękopiśmiennym oryginale, ale na XVI- i XVII-wiecznych odpisach. Podstawą wydania z 1864 roku była pełna kopia Liber beneficiorum wykonana przez Jakuba Ptaszyńskiego w latach 1615-1630. Dodatkowo XIX-wieczny edytor dzieła, aby uwiarygodnić korzystanie z oryginalnego rękopisu, dowolnie zarchaizował nazwy miejscowe i osobowe, co doprowadziło do przekształceń tekstu, a także do pomieszania treści z XV, XVI i XVII wieku. Przeździecki wplótł w treść własne, dziewiętnastowieczne, odedytorskie dodatki oraz zatarł oryginalny układ graficzny rękopisu, co uniemożliwiło późniejszym badaczom analizę historyczną oraz oddzielenie oryginalnego tekstu Długosza od później datowanych dopisków[2].

Wydania XX wieczne

W XX wieku nie ukazała się żadna nowa edycja Liber beneficiorum. Publikowana była jedynie krytyka edycji Przeździeckiego oraz opisowe, fragmentaryczne teksty dotyczące dzieła, a także monografie tematyczne nad wybranymi aspektami. Nad nową, pełną edycją dzieła Jana Długosza pracuje obecnie wydawca źródeł średniowiecznych dr Marek Daniel Kowalski[8].

W 2017 roku dzieło wydane zostało w łacińskiej wersji w Wielkiej Brytanii[9].

Przypisy

  1. ↑ a b c d Brückner 1939 ↓, s. 770.
  2. ↑ a b c d e f g h Kowalski 2009 ↓.
  3. ↑ Szelińska 1993 ↓.
  4. ↑ Wydra i Rzepka 1984 ↓, s. 183.
  5. ↑ Jackowski i Sołjan 2004 ↓, s. 260.
  6. ↑ a b c Przeździecki 1863 ↓.
  7. ↑ a b Przeździecki 1864 ↓.
  8. ↑ Wyrozumski 2006 ↓.
  9. ↑ Długosz 2017 ↓.

Bibliografia

  • Aleksander Przeździecki: "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom I, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom VII. Kraków: Czas, 1863.
  • Aleksander Przeździecki: "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom II, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom VIII. Kraków: Czas, 1864.
  • Aleksander Przeździecki: "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" tom III, w serii "Jana Długosza kanonika krakowskiego dzieła wszystkie" tom IX. Kraków: Czas, 1864.
  • Aleksander Brückner: Encyklopedia staropolska, t. I (A-M), hasło „Liber beneficiorum”. Warszawa: Trzaska, Evert i Michalski, 1939, s. 770.
  • Antoni Jackowski, Izabela Sołjan: Jan Długosz jako geograf. W: Przyroda – człowiek – Bóg. Kraków: Instytut Geografii i Gospodarki Przestrzennej Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2004, s. 253–262. ISBN 83-88424-35-1.
  • Marek Daniel Kowalski. Dzieje autografu katedralno-kolegiackiej części "Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis" Jana Długosza. „Studia Źródłoznawcze”. 46 (1), s. 83-94, 2009. ISSN 0081-7147. [dostęp 2018-04-29]. 
  • Aleksander Przeździecki: Joannis Dlugossii Senioris Canonici Cracoviensis Opera omnia. Vol. 7, T. 1-3 / Liber beneficiorum dioecesis cracoviensis nunc primum e codice autographo editus. Cracoviae: Ex typographia Kirchmajeriana, 1863.
  • Wacława Szelińska: Śląsk w piśmiennictwie Jana Długosza. Wydanie 159 z Prace monograficzne Wyższej Szkoły Pedagogicznej w Krakowie.. Warszawa: Wydawn. Nauk. WSP, 1993.
  • Jerzy Wyrozumski. 55 lat pracy nad reedycją dziejów Polski Jana Długosza. „Nauka nr 2 2006”, 2006. Poznań: PAN. 
  • Jan Długosz: Joannis Dlugosz Senioris Canonnici Cracoviensis Liber Beneficiorum Dioecesis Cracoviensis, Vol. 3: Nunc Primum e Codice Autographo Editus; Monasteria. Fb&c Limited, 2017. ISBN 978-0-332-68857-2.

Linki zewnętrzne

Zobacz też

Media użyte na tej stronie

Piotr Wydzga testament.jpg
Strona z testementem Piotra Wydżgi z Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensi Jana Długosza.