Liczba podwójna

Liczba podwójna (liczba mnoga podwójna, dualis[1][2]) – występująca w niektórych językach (w tym w dawnej polszczyźnie[3] i czeszczyźnie[4]) kategoria gramatyczna, służąca wyrażaniu podwójności, parzystości. Ma ona własne formy gramatyczne, inne od form liczby mnogiej, na oznaczenie dwóch osób lub rzeczy (na przykład, w rodzaju męskim oba konia, dwa miecza, dwa króla; w rodzaju żeńskim obie stronie, dwie rybie, dwie niewieście; w rodzaju nijakim dwie słońcy, dwie poli)[5].

Rzeczowniki występujące w języku polskim w liczbie podwójnej miały trzy formy przypadkowe, np.

  • w rodzaju męskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwa) męża, dopełniacz i miejscownik: (dwu) mężu, celownik i narzędnik: (dwiema) mężoma;
  • w rodzaju żeńskim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) ręce, dopełniacz i miejscownik: (dwu) ręku, celownik i narzędnik: (dwiema) rękama[6];
  • w rodzaju nijakim – mianownik, biernik i wołacz: (dwie) lecie, dopełniacz i miejscownik: (dwu) latu, celownik i narzędnik: (dwiema) latoma.

Inne części mowy, pozostające w zdaniu w związku składniowym z rzeczownikami i odmienne przez liczbę (przymiotniki, osobowe formy czasowników), również mogą posiadać formy liczby podwójnej. Występuje współcześnie m.in. w językach łużyckich[4], języku litewskim, słoweńskim[4], arabskim, aleuckim i w niektórych dialektach języka polskiego[7]. Liczbę podwójną miał język praindoeuropejski. Większość współczesnych języków indoeuropejskich utraciła liczbę podwójną. W języku polskim zanikała ona od XV w., we współczesnym dialekcie ogólnopolskim zachowały się tylko jej ślady.

Liczba podwójna we współczesnych językach

Język litewski

SłowaLiczba
pojedynczapodwójnamnoga
mężczyznavyrasvyruvyrai
dziewczynamerginamerginimerginos
idęeinueinavaeiname

Język słoweński

SłowaLiczba
pojedynczapodwójnamnoga
chłopakfantfantafantje
dziewczynapuncapuncipunce
idęgremgrevagremo

Ślady liczby podwójnej we współczesnym języku polskim

Niektóre rzeczowniki oznaczające części ciała człowieka, które występują parami (np. oczy, uszy, ręce) do dziś zachowały kilka form liczby podwójnej: (w) ręku (dziś używane jako miejscownik liczby pojedynczej), ręce (dziś mianownik l.mn.), rękoma (narzędnik l.mn.), uszy (mianownik l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. ucha dzbana), uszu (dopełniacz l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. garnek bez uch), oczy (mianownik l.mn. na oznaczenie parzystej części ciała, por. oka sieci), oczu (dopełniacz na oznaczenie parzystej części ciała, por. nie lubię ok na rosole). Liczba podwójna rzeczownika przetrwała bez zmian w przysłowiach takich jak: Trzy gęsi, dwie niewieście uczyniły jarmark w mieście lub Mądrej głowie dość dwie słowie – niewieście, słowie to właśnie rzeczowniki w liczbie podwójnej[3]. Jan Kochanowski swobodnie stosuje liczbę podwójną[8].

Mianownik liczebnika 200 to zrost wyrazów dwa i liczby podwójnej od sto (tj. ście, liczba mnoga brzmiała zaś sta, por. trzy sta).

Język polski[9]

Liczba
pojedynczapodwójnamnoga
okooczyoka
uchouszyucha

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Słownik języka polskiego PWN.
  2. ↑ dualis, [w:] Encyklopedia PWN [online] [dostęp 2017-11-12].
  3. ↑ a b Liczba podwójna. Rada Języka Polskiego.
  4. ↑ a b c Petr Karlík, Radoslav Večerka, ČÍSLO, [w:] Petr Karlík, Marek Nekula, Jana Pleskalová (red.), Nový encyklopedický slovník češtiny, 2017 (cz.).
  5. ↑ Józef Przyborowski: Wiadomość o życiu i pismach Jana Kochanowskiego. Poznań: 1857, s. 193.
  6. ↑ rękoma to forma wtórna, późniejsza
  7. ↑ Liczba podwójna, www.gwarypolskie.uw.edu.pl [dostęp 2014-07-25] [zarchiwizowane z adresu 2015-09-24].
  8. ↑ Wiadomosc o zyciu i pismach Jana Kochanowskiego - Google Livres, books.google.com [dostęp 2017-11-24].
  9. ↑ Stanisław Westfal, Rzecz o polszczyźnie, Londyn 1956.

Linki zewnętrzne