Liliowate

Liliowate
Lilia złotogłów
Systematyka[1][2]
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	liliopodobne (≡ jednoliścienne)
Rząd	liliowce
Rodzina	liliowate
Nazwa systematyczna
Liliaceae Juss. Gen. Pl.: 48. 4 Aug 1789

Lilia królewska

Tricyrtis formosana

Szachownica kostkowata

Liliowate (Liliaceae Juss.) – rodzina roślin należąca do klasy jednoliściennych. Obejmuje we współczesnych systemach klasyfikacyjnych 15^[2][3] rodzajów z ok. 700^[3]–705^[2] gatunkami. Zasięgi wszystkich przedstawicieli mieszczą się na półkuli północnej, głównie w strefie klimatu umiarkowanego, ale część gatunków rośnie także w północnej Afryce, w Indiach, w południowych Chinach i na Luzonie^[3][2]. Największe zróżnicowanie gatunkowe występuje w Azji. Rośliny te zasiedlają głównie formacje trawiaste – stepy i łąki subalpejskie^[4].

Ze względu na efektowne kwiaty wiele roślin z tej rodziny uprawianych jest jako rośliny ozdobne w ogrodach i na kwiaty cięte. Największe znaczenie ekonomiczne mają rodzaje tulipan Tulipa i lilia Lilium, mniejsze: szachownica Fritillaria, trójednik Calochortus, kardiokrynum Cardiocrinum, trójsklepka Tricyrtis, psiząb Erythronium. Cebule niektórych gatunków z rodzajów lilia, tulipan i Amana są jadalne. Dobrej jakości skrobi dostarczają cebule Cardiocrinum cordatum i Erythronium japonicum^[3].

Morfologia

Pokrój

Rośliny zielne. Geofity obejmujące dwie grupy różniące się morfologią i ekologią. Liliowate preferujące siedliska otwarte (światłolubne) (podrodziny Lilioideae i Calochortoideae) to rośliny cebulowe, ze zwykle okazałymi kwiatami, z liśćmi mocno wydłużonymi, owocami są torebki. Gatunki leśne (podrodziny Streptopoideae i Medeoloideae) to zwykle rośliny kłączowe, z kwiatami niepozornymi, owocami są jagody^[2]. Rośliny cebulowe zwykle z korzeniami kurczliwymi^[5]. Pędy liliowatych są zwykle prosto wzniesione i zwykle ulistnione^[4].

Liście

Odziomkowe lub rozmieszczone wzdłuż pędu skrętolegle, czasem okółkowo (częściowo u Lilium i Fritillaria). Zwykle z nasadą pochwiastą, czasem obejmujące łodygę, rzadko ogonkowe. Zawsze pojedyncze, zwykle o użyłkowaniu równoległym, rzadko siatkowatym^[3][4], często liście są równowąskie lub taśmowate^[5], na końcach zwykle ostre^[4].

Kwiaty

Okazałe, promieniste (rzadziej grzbieciste), obupłciowe. Zebrane w grono, czasem baldachogrono (złoć) lub pojedyncze (tulipan). Okwiat złożony z 6 wolnych listków w dwóch okółkach po trzy^[3][5]. Listki okwiatu czasem z barwnym wzorem – kropkowane lub kreskowane^[3]. Pręciki w liczbie 6 w dwóch okółkach, rzadziej 3, z pylnikami osadzonymi po zewnętrznej stronie nitki, pękającymi podłużnymi szczelinami^[5][4]. Zalążnia górna, trójkomorowa, z licznymi zalążkami. Szyjka słupka pojedyncza, rzadziej znamię jest siedzące (Tulipa)^[5][4].

Owoce

Podzielone przegrodami torebki lub mięsiste jagody. Nasiona zwykle spłaszczone, z drobnym zarodkiem i obfitym bielmem^[5], zawierającym ziarna aleuronowe i kwasy tłuszczowe, ale pozbawione skrobi^[3].

Systematyka

W wyniku badań filogenetycznych znacznie przebudowana została systematyka tej rodziny. Kiedyś do liliowatych zaliczano liczne rośliny kłączowe i czasami drzewiaste jak np. dracena czy jukka, np. w systemie Cronquista (1981) należało tu 280 rodzajów i 4,8 tysiąca gatunków. Dawne szerokie ujęcie obejmowało niepowiązane filogenetycznie rośliny, z liliowatych wyodrębniono więc szereg rodzin rozdzielonych głównie między dwa rzędy – liliowców i szparagowców^[2], ale też żabieńcowców, pochrzynowców, pandanowców i komelinowców^[3]. Po raz pierwszy od szerokiego ujęcia rodziny odstąpiono w systemie Dahlgrena z 1985 i późniejsze analizy filogenetyczne potwierdziły różne, często odległe pozycje wielu roślin tu wcześniej zaliczanych^[5].

Pozycja systematyczna i relacje filogenetyczne w obrębie liliowców według Angiosperm Phylogeny Website (aktualizowany system APG IV z 2016)^[2]

Klad siostrzany dla linii obejmującej rodziny kolcoroślowate Smilacaceae, Philesiaceae i Ripogonaceae. Należy do rzędu liliowców w obrębie jednoliściennych.

Podział według Angiosperm Phylogeny Website^[2][6]

• podrodzina Lilioideae Eaton
  • plemię Lilieae Lamarck & de Candolle
    • Cardiocrinum (Endl.) Lindl. – kardiokrynum
    • Fritillaria L. – szachownica
    • Lilium L. – lilia, w tym wcześniej wyodrębniany rodzaj Nomocharis Franch.
    • Notholirion Wall. ex Boiss.
  • plemię Tulipeae Duby
    • Amana Honda
    • Erythronium L. – psiząb
    • Gagea Salisb. – złoć, w tym wcześniej wyodrębniany rodzaj Lloydia Salisb. ex Rchb. – lilijka
    • Tulipa L. – tulipan
• podrodzina Medeoloideae (Benth.) Tamura
  • Clintonia Raf.
  • Medeola Gronov. ex L. – medeola
• podrodzina Calochortoideae Dumortier
  • Calochortus Pursh – trójednik
• podrodzina Streptopoideae Mabberley ex Reveal
  • Prosartes D.Don.
  • Scoliopus Torr.
  • Streptopus Michx. – liczydło
  • Tricyrtis Wall. – trójsklepka

Pozycja w systemie Reveala (1999)

Gromada okrytonasienne (Magnoliophyta Cronquist), podgromada Magnoliophytina Frohne & U. Jensen ex Reveal, klasa jednoliścienne (Liliopsida Brongn.), podklasa liliowe (Liliidae J.H. Schaffn.), nadrząd Lilianae Takht., rząd liliowce (Liliales Perleb), podrząd Liliineae Rchb., rodzina liliowate (Liliaceae Juss.)^[7]

Przypisy