Lipowa (województwo śląskie)

Lipowa

wieś
Widok z lotu ptaka
Państwo	Polska
Województwo	śląskie
Powiat	żywiecki
Gmina	Lipowa
Liczba ludności (2020)	4812[1]
Strefa numeracyjna	33
Kod pocztowy	34-324[2]
Tablice rejestracyjne	SZY
SIMC	0058821
Położenie na mapie gminy Lipowa Lipowa
Położenie na mapie Polski (c) Karte: NordNordWest, Lizenz: Creative Commons by-sa-3.0 de Lipowa
Położenie na mapie województwa śląskiego Lipowa
Położenie na mapie powiatu żywieckiego Lipowa
49°40′29″N 19°05′36″E/49,674722 19,093333
Strona internetowa

Widok na Lipową, Grojec i Babią Górę

Lipowa – wieś w Polsce położona w województwie śląskim, w powiecie żywieckim, siedziba gminy Lipowa.

Integralne części wsi Lipowa: Banasie, Brzeziny, Bugaj, Gwizdałówka, Jaski, Jastrząbka, Koniory, Poddzielec, Podkościół, Podlas, Pustki, Solisko, Szparówka^[3][4]

Miejscowość położona jest nieopodal miasta Żywca. Powierzchnia sołectwa wynosi 4052 ha^[5], a liczba ludności w 2020 osiągnęła 4812 osób, co daje gęstość zaludnienia równą 118,8 os./km²^[1].

Nazwa

Nazwa miejscowości pochodzi od polskiej nazwy drzewa liściastego Lipa (Tilia) należącego do podrodziny lipowatych. Nazwę miejscowości w zlatynizowanej formie Lypowa wymienia w latach (1470–1480) Jan Długosz w księdze Liber beneficiorum dioecesis Cracoviensis^[6].

Historia

Lipowa jest jedną ze starszych osad żywieckich. Jej początki związane były z rodem Radwanitów i sięgają końca XIII wieku^[7]. Pierwszy kościół w Lipowej wymieniono w roku 1350 w spisach pobieranego w Polsce świętopietrza z lat 1346–1358. Jan Długosz pisał o parafii w Liber beneficiorum w latach 1470–1480. Dziedzicem wsi Lipowej był wówczas Piotr Komorowski^[8]. Nazwę tej miejscowości wyjaśnia Andrzej Komoniecki w „Dziejopisie Żywieckim”^[9]:

W 1595 roku wieś położona w powiecie śląskim województwa krakowskiego była własnością kasztelana sądeckiego Krzysztofa Komorowskiego^[10].

Mikołaj Jasek z Lipowej – w połowie XVII w. wojewoda wałaski (wajda) wszystkich wsi na Żywiecczyźnie założonych na prawie wołoskim – za swe zasługi w obronie Żywca przed Szwedami, został w 1657 r. przywilejem króla Jana Kazimierza uwolniony od pańszczyzny: „(...) od wszystkich ciężarów, robót, czynszu, dani, płatu od młyna”.

W nocy z 3 na 4 września 1939 r. na terenie wsi oddział polski pod dowództwem kpt. Z. Wajdowicza stoczył potyczkę z Niemcami nacierającymi na Żywiec. Lipowa była jedną z pierwszych wsi regionu żywieckiego, w których w czasie okupacji hitlerowskiej zaczął się rodzić ruch oporu. Jeszcze we wrześniu 1939 r., z myślą o dalszej walce, mieszkańcy Lipowej pod kierunkiem miejscowego proboszcza ks. F. Sznajdrowicza przystąpili do gromadzenia porzuconej broni i amunicji. W końcu listopada Niemcy natrafili na skład broni w wieży kościelnej, co spowodowało aresztowanie 40 mieszkańców Lipowej, Łodygowic, Ostrego i Słotwiny, z proboszczem na czele. 18 stycznia 1940 r. 29 spośród nich stracono w Katowicach. Ich śmierć upamiętnia pomnik koło lipowskiego kościoła.

W latach 1975–1998 miejscowość administracyjnie należała do województwa bielskiego.

Lipowski folwark

Folwark w Lipowej założył w 1608 r. nowy właściciel „państwa” żywieckiego, Mikołaj Komorowski, włączając w jego obszar pięć ról z wsi Pietrzykowice^[9]. W 1624 r. folwark przeszedł za długi wraz z całym państwem żywieckim w posiadanie królowej Konstancji, żony Zygmunta III Wazy. W okresie z górą 50 lat zarządzania folwarkiem przez Wazów uporządkowaniu uległa gospodarka folwarczna, znacząco poprawiła się kondycja majątku i przynoszone przezeń dochody^[11].

W 1675 r., po złożeniu wykupnego w równowartości 600 tys. złotych, właścicielami dóbr żywieckich wraz z folwarkiem stała się rodzina Wielopolskich. W 1706 r. Franciszek Wielopolski wypędził część chłopów z Lipowej, osadzając ich gdzie indziej, a grunty ich włączył do powiększonego folwarku lipowskiego jako tzw. Nowy Dwór^[9]. W 1715 r. lipowski folwark obejmował 6 wsi, z których chłopi byli zobowiązani pracować na pańskich polach: Lipową, Pietrzykowice, Słotwinę, Ostre oraz Starą i Nową Leśną^[12]. Wielopolscy władali folwarkiem do 6 listopada 1838 r., kiedy to całe włości żywieckie zakupił Karol Ludwik Habsburg. Jego syn, Albrecht Fryderyk Habsburg, w 1847 r. utworzył Dyrekcję Dóbr Żywieckich, która objęła w zarząd również lipowski folwark^[11]. Po bezpotomnej śmierci Albrechta majątek przejął jego bratanek, arcyksiążę Karol Stefan Habsburg.

W 1919 r., po zakończeniu I wojny światowej, dobra żywieckie Habsburgów zostały objęte pod Przymusowy Zarząd Państwowy, a folwarkowi groziła parcelacja. Po pięciu latach, na mocy specjalnego porozumienia z Rządem RP, Karol Stefan Habsburg – obecnie jako obywatel Rzeczypospolitej – odzyskał swoje majątki. W tym samym roku aktem darowizny K.S. Habsburg ofiarował 10 500 ha ze swych włości na rzecz Polskiej Akademii Umiejętności – wśród nich był folwark lipowski o powierzchni 512,21 ha roli i 0,23 ha stawów^[11].

W okresie międzywojennym folwark należał do przodujących gospodarstw rolnych w Polsce, uzyskują ze stosunkowo słabych gleb wysokie plony zbóż i roślin okopowych. Troskliwie nawożone użytki zielone pozwalały na wyżywienie ponad 100 krów, 24-40 par koni, ponad 100 owiec matek i uzyskanego od tych zwierząt przychówku. Szczególny nacisk kładziono na produkcję mleczną: konsekwentna hodowla pozwoliła na początku lat 30. XX w. uzyskiwać średnio 3829 l mleka od krowy^[11]. Głównymi odbiorcami tutejszego mleka były sanatoria w Bystrej i Wilkowicach. W drugiej połowie lat 30. na lipowskim folwarku założono jedne z pierwszych w Polsce poletek doświadczalnych, na których badano skuteczność zabiegów agrotechnicznych (m.in. nawożenia). Zaczęto uprawiać nieznane tu przedtem rośliny, jak koński ząb, a następnie kukurydza, a także prowadzono pierwsze eksperymenty z produkcją kiszonek^[11].

Majątek lipowski należał do Polskiej Akademii Umiejętności do 31 grudnia 1951 r. (z przerwą w okresie II wojny światowej). Po tej dacie przeszedł on we władanie Polskiej Akademii Nauk, która zorganizowała w nim Zootechniczny Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki PAN. Jednostka ta funkcjonowała do 2000 r., kiedy to została rozwiązana, a jej majątek włączony do spółki „Instytut Zootechniki Zakład Doświadczalny w Grodźcu Śląskim”.

Zabytki

Do obiektów i zespołów zabytkowych o najwyższych wartościach na terenie wsi należą:

• Kościół parafialny (parafia św. Bartłomieja) z roku 1896 wraz z wyposażeniem.

W książce „Zabytki sztuki w Polsce” znajdujemy opis Kościoła parafialnego pod wezwaniem św. Bartłomieja w Lipowej, który został wymieniony już w 1350 roku w spisach pobieranego w Polsce świętopietrza z lat 1346–1358. Kościół ten dwukrotnie przebudowano, najpierw w I połowie XVI wieku według Dziejopisu Żywieckiego „nade drzwiami kościelnymi podpisany jest Wojciech Maleszyński z dwiema mieczami, z tym rokiem źle napisanym Anno Domini 159. Co się może rozumieć rok 1509”. Obecny kościół jest murowany, wzniesiono go w 1896 roku. W nowym kościele znalazł się również barokowy obraz św. Sebastiana oraz barokowy, drewniany, polichromowany krucyfiks o wysokości 137,7 cm. Ponadto klasycystyczna monstrancja mosiężna, pozłacana o wysokości 65 cm i rokokowy kielich częściowo srebrny, częściowo mosiężny, pozłacany, o wysokości 23,5 cm. Interesujący jest także „ornat biały ze srebrną haftowaną kolumną z wieku XVIII: na srebrnym tle wijąca się łodyga z większymi i mniejszymi barwnymi kwiatami”. Na ornament tego typu kładziono haft płaski na srebrnych lub złotych tłach. Był to typ haftu uważany za polski.

• Najcenniejszym dziełem, które do dziś zachowało się ze starego Kościoła jest tryptyk św. Rodziny z około 1540 roku. „Stanowił on pierwotnie ołtarz główny drewnianego kościoła, a teraz zawieszony jest nad drzwiami zakrystii. Jest to cenny zabytek cechowego malarstwa gotyckiego – renesansowego z II ćw. w XVI, zapewne warsztat krakowski”.

• Kaplica w Dolnej Lipowej z 1862 roku z ołtarzykiem późnorenesansowym z I ćw. XVII w.

Według niepotwierdzonej relacji jest tutaj obraz Matki Boskiej Częstochowskiej pochodzący z Kościoła w Lipowej z 1698 r., odmalowany powtórnie w 1840 roku przez Wojciecha Caputę (cechmistrza przy kościele lipowskim) i Wojciecha Wandzla ze Słotwiny.

• 

  Kościół

• 

  Tryptyk św. Rodziny

• 

  Kaplica w Dolnej Lipowej

Zobacz też

• Obrona Milówki
• Węgierska Górka

Przypisy