Literatura bułgarska srebrnego wieku

Literatura bułgarska srebrnego wieku – literatura bułgarska II połowy XIV wieku i I połowy wieku XV.

Jej początki przypadają na długie panowanie cara Iwana Aleksandra - 1331-1371. Mecenat monarchy i ferment umysłowy w Bizancjum ogarniętym ruchem hezychastycznym doprowadziły do powstania ośrodka piśmiennictwa bułgarskiego w monasterze w Kilifarewie skupionego wokół mnicha Teodozjusza. Największy rozkwit piśmiennictwa bułgarskiego tego okresu wiąże się z osobą Eutymiusza, ucznia Teodozjusza, ostatniego patriarchy Tyrnowa. Po upadku Bułgarii jego uczniowie, wśród których do najznakomitszych pisarzy należą: Cyprian i Grzegorz Cambłak oraz Konstantyn Kostenecki, emigrowali do Serbii, Mołdawii, Moskwy i na Litwę, kontynuując dzieło swego mistrza.

Ożywienie umysłowe

Iwan Aleksander i jego rodzina. Ilustracja z Ewangeliarza cara Iwana Aleksandra

Lata panowania cara Iwana Aleksandra przyniosły wyraźne ożywienie religijne i umysłowe. Na przełomie XIII i XIV mnich grecki Grzegorz Synaita zaczął nauczać ascetycznych praktyk prowadzących do mistycznego obcowania z Bogiem, początkowo na górze Athos, a następnie w założonej przez siebie pustelni w Parorii, na pograniczu bułgarsko-bizantyńskim w górach Strandża. Ruch nazwany hezychastycznym szybko rozprzestrzenił się po monasterach słowiańskich i greckich. Hezychaści dążyli do oglądania wiekuistej światłości, jaka objawiła się apostołom na górze Tabor. Droga do tego wiodła przez pokutę, oczyszczanie się z ziemskich namiętności i kontemplację. Zalecali odmawianie modlitwy Jezusowej, której miały towarzyszyć ćwiczenia oddechowe i odpowiednia postawa. W Bułgarii głównym nauczycielem hezychazmu stał się Teodozjusz Tyrnowski. Ruch hezychastyczny zacieśnił poczucie wspólnoty prawosławnej pomiędzy Grekami, Bułgarami i Serbami przyczyniając się jednocześnie do wzmożenia wpływów bizantyńskich^[1].

W chylącym się ku upadkowi państwie bułgarskim wraz z rozkwitem kultury dworskiej i szerzeniem się ruchu ascetyczno-mistycznego, być może nie bez związku z epidemią roku 1348, wystąpił też rozkład obyczajów i pojawiły się w wielkiej ilości zabobony i herezje. Adamici, na dawnych uroczyskach pogańskich odprawiali nocne orgie; przybyły z Konstantynopola mnich Teokryt składał ofiary pod świętym dębem, a mniszka Irina z Sołunia w otoczeniu swych zwolenników wprawiała lud w zgrozę rozwiązłością^[1]. Pojawili się znowu bogomili i warlaamici^[2].

Tyrnowska szkoła piśmiennictwa

Początki

Mecenat cara, a z drugiej strony ferment religijny i umysłowy w Bizancjum przyczyniły się do powstania i krótkiego choć świetnego rozwoju piśmienniczej szkoły tyrnowskiej. Za jej twórcę uważa się Teodozjusza Tyrnowskiego, ucznia Grzegorza Synaity, twórcy ruchu hezychastycznego. Teodozjusz na wzór pustelni mistrza w Parorii założył około 1350 roku monaster w Kilifarewie pod Tyrnowem. W krótkim czasie monaster Narodzenia Matki Bożej w Kilifarewie stał się ośrodkiem piśmiennictwa i promieniowania hezychazmu. Dzięki kontaktom Teodozjusza z Athosem i Konstantynopolem w szkole tyrnowskiej rozwinęło się piśmiennictwo religijne ściśle związane z ówczesnym piśmiennictwem bizantyńskim. Powstały liczne hagiografie rozwijające twórczo schematy opracowane w X wieku przez Symeona Metafrastesa. Rozwinął się też własny styl szkoły charakteryzujący się bogactwem wymyślnych ozdób retorycznych, nazywany splataniem słów^[1].

Eutymiusz

Pomnik Eutymiusza Tyrnowskiego

Uczniem Teodozjusza był najwybitniejszy bułgarski pisarz XIV wieku Eutymiusz, ostatni patriarcha tyrnowski. Urodzony około 1330 roku, uczył się w klasztorach bułgarskich, w połowie XIV wieku był już mnichem^[3]. W roku 1363 Eutymiusz towarzyszył Teodozemu do Konstantynopola, a następnie jakiś czas spędził na Górze Athos, przyswajając u źródeł doktrynę hezychastyczną. W 1371 roku popadł w niełaskę i z rozkazu cesarza bizantyńskiego został uwięziony^[4]. Wygnany z Bizancjum, powrócił do Tyrnowa, gdzie założył monaster Trójcy Świętej. W 1375 roku został obrany patriarchą Bułgarii^[5].

Po powrocie do kraju stał się przywódcą ruchu kulturalnego, który ogarnął ówczesną Bułgarię. Przy pomocy uczniów porównał przekłady tekstów liturgicznych, dokonanych w ciągu wieków z oryginałami. Usunął błędy za podstawę przyjmując język Cyryla i Metodego, który w tym czasie znacznie różnił się od języka potocznego. Przeprowadził reformę ortograficzną znaną głównie z relacji uczniów. Ujednolicił użycie jerów, nosówek, interpunkcji. Reforma, poparta przez cara Iwana Szyszmana została wprowadzona w życie na terenie carstwa tyrnowskiego. Stamtąd miała się później rozpowszechnić w Serbii i na północy: w Mołdawii i na Rusi^[3].

Eutymiusz pozostawił po sobie bogatą spuściznę piśmienniczą: mowy pochwalne, objaśnienia dogmatów wiary i obrzędów liturgicznych oraz żywoty świętych^[6]. Zachowały się cztery żywoty poświęcone: Iwanowi Rilskiemu, Hilarionowi Myglynskiemu, Filotei Temniszkiej i Petce Tyrnowskiej oraz cztery mowy pochwalne. Najbardziej interesujący żywot świętego Iwana z Riły, pierwszego bułgarskiego świętego, poprzedzony został traktatem na temat ascezy^[3]. Spośród mów pochwalnych najciekawsza została napisana ku czci Konstantyna Wielkiego i świętej Heleny^[5]. Eutymiusz czerpał materiał do swych prac z dawniejszych utworów rodzimych i greckich, przerabiał je jednak zgodnie z ówczesnymi wzorcami bizantyńskimi. Pod jego piórem święci nabierali rysów hezychastycznych: w samotności zmagali się z demonami i dostępowali wizji boskiej światłości. Oprócz opisów stanów duchowych w żywotach pojawił się abstrakcyjny psychologizm, a także polemiki antyheretyckie, do których argumenty czerpał głównie z Dogmatycznej panoplii Zigabenosa z XII wieku^[7].

Żywoty i mowy pochwalne pisał Eutymiusz przede wszystkim na uroczystości kościelne ku czci tych świętych, których relikwie znajdowały się w Tyrnowie. W pozostawionych przez niego żywotach coraz większą rolę odgrywają dzieje wędrówki relikwii świętego. Stylizowane na latopis sławią one carów bułgarskich, którym stolica zawdzięczała sprowadzenie relikwii^[7].

Całą twórczość Eutymiusza przenika troska o odnowę życia kościelnego, w którym upatrywał ratunek dla państwa. Zwracał się z pouczeniem do władców. W Żywocie świętego Iwana Rilskiego mówił o potrzebie gromadzenia wojsk i oręża. W Słowie pochwalnym o Konstantynie i Helenie stawiał carowi Iwanowi Szyszmanowi za przykład świętego Konstantyna, jako władcę który służył Kościołowi. W żywotach w patetycznych modlitwach zwracał się do świętych o ocalenie Tyrnowa przed zgubą i obcym najeźdźcą^[7]. W swej twórczości Eutymiusz dużo miejsca poświęcał przeszłości Bułgarii, co może świadczyć o rosnącym zainteresowaniu tematyką ojczystą w zagrożonym przez Turków kraju^[6].

Twórczość Eutymiusza cechuje bogactwo języka operującego licznymi porównaniami i przenośniami oraz poetyczne ujęcie natury. Ozdobnym stylem swych prac nawiązywał do współczesnych mu wzorów greckich, choć jednocześnie podziwiał prostotę stylu świętych Cyryla i Metodego, których pamięć otaczał głęboką czcią^[5]. Wzorem hezychastów wyrażał lęk, że nie zdoła wysławić świętości dostatecznie pięknie (po lěpotě) i tym kunsztowniej splatał słowa mnożąc wykrzykniki i pytania retoryczne, długie łańcuchy synonimicznych epitetów, wyszukanych porównań i metafor, sięgając po cytaty z Pisma Świętego, alegorie i symbole i łącząc wszystko w zawiłe okresy swej prozy^[7].

W 1393 roku Eutymiusz kierował obroną Tyrnowa przed Turkami. Po upadku miasta został przez zdobywców zesłany do monasteru baczkowskiego^[6].

Jego uczniowie

Eutymiusz pozostawił po sobie uczniów, którzy kontynuowali jego prace. Do najwybitniejszych należeli Cyprian i Grzegorz Cambłak oraz Konstantyn Kostenecki, którzy po upadku Tyrnowa przenieśli tradycje tyrnowskiej szkoły piśmienniczej daleko poza granice Bułgarii^[6].

Cyprian

Cyprian, stryj Grzegorza Cambłaka^[6], został najpierw w 1375 roku arcybiskupem Kijowa, a następnie w 1389 roku metropolitą moskiewskim i całej Rusi^[8]. Urząd ten pełnił do 1406 roku. Jako głowa ruskiego Kościoła nakłaniał ruskie biblioteki klasztorne do zakupowania rękopisów południowo-słowiańskich, przez co uratował wiele cennych tekstów starobułgarskich. Idąc w ślady swego mistrza zreformował ruską ortografię. Pisał posługując się stylem Eutymiusza. Pozostawił liczne dzieła o treści religijnej. Rozpoczął zestawianie materiałów pierwszej kroniki moskiewskiej. Sporządził też indeks zakazanych ksiąg heretyckich^[5].

Grzegorz Cambłak

Grzegorz Cambłak, również uczeń Eutymiusza, urodził się około 1362 roku w arystokratycznej rodzinie tyrnowskiej. Przez jakiś czas przebywał na górze Athos i w Konstantynopolu. Znał klasztory serbskie, był opatem w klasztorze Visoki Dečani^[9][5]. W latach 1401-1406 przebywał jako wysłannik patriarchy Konstantynopola w Mołdawii. Stamtąd udał się do Moskwy, gdzie występował przeciwko pretensjom patriarchy moskiewskiego do zwierzchności nad Kijowem. Poparty przez Jagiełłę i Witolda został w 1415 roku przez synod duchowieństwa prawosławnego w Nowogórdku obrany patriarchą kijowskim^[6], wbrew protestom patriarchy Konstantynopola, który nawet posunął się do ekskomuniki Grzegorza. Godność tą pełnił do śmierci w 1420 roku^[10]. W 1418 roku jako przedstawiciel duchowieństwa rusko-litewskiego wziął udział w obradach soboru w Konstancji jako zwolennik unii Kościołów^[6].

Był autorem mów pochwalnych i panegiryków. W latach 1415-1418 napisał w Kijowie, najlepszą ze swych mów, Pochwałę Eutymiusza, utrzymaną w stylu splatania słów, choć pokrewną gatunkowo biografii. W Pochwale znalazł się barwny opis oblężenia Tyrnowa przez Turków, pożegnanie patriarchy Eutymiusza z ludnością miasta i dramatyczne sceny, jakie nastąpiły po zdobyciu bułgarskiej stolicy przez Turków^[11][6]. Wielkim uznaniem cieszyły się napisane przez Grzegorza eulogie świętych, których pozostawił po sobie ponad 20. Szczególną wartość ma jego Żywot Stefana Deczańskiego , króla serbskiego, który zginął śmiercią męczeńską w I połowie XIV wieku^[9][5].

Joasaf z Widynia

Zwolennikiem Eutymiusza był też Joasaf z Widynia (Joasaf Bdiński), mianowany metropolitą tego miasta w 1392 roku. Ułożył on eulogię poświęconą świętej Filotei, opartą w znacznej mierze na żywocie tejże świętej napisanym przez Eutymiusza. Dzieło swoje Joasaf stworzył w 1395 roku dla uczczenia przeniesienia relikwii świętej z Tyrnowa do Widynia. W tekście znalazł się lament nad zdobyciem Tyrnowa przez Turków w 1393 roku^[10]

Konstantyn Kostenecki

Ostatnim wybitnym przedstawicielem szkoły tyrnowskiej był Konstantyn z Kostenca (Kostenecki), zwany też Konstantym Filozofem. Urodzony około 1380 roku, wychowany przez jednego z uczniów Eutymiusza w baczkowskim monasterze, około 1410 roku uciekł przed Turkami do Serbii, gdzie przyjął go serbski despota Stefan Lazarević (1389-1427)^[10]. W Serbii rozwinął działalność literacką i dydaktyczną. Przeprowadził reformę ortografii serbskiej, na wzór reformy Eutymiusza, obejmującą fonetykę, interpunkcję i terminologię liturgiczną. Pozostawił po sobie traktat gramatyczny Przepisy dotyczące pisma (Skazanie izjavlenno v pismeneh) napisany około 1425 roku^[12], prawdopodobnie w klasztorze resawskim, poświęcony despocie serbskiemu. W pracy tej zalecał sztuczne i zawiłe zasady pisowni, oparte na ortografii tyrnowskiej^[11], wyłożył też swe poglądy dotyczące języka. Uważał, że Cyryl i Metody zasadniczo posługiwali się językiem ruskim z domieszką sześciu pozostałych języków słowiańskich. Twierdził, że języki święte tworzą rodzinę, w której hebrajski jest ojcem, grecki matką, a języki słowiańskie potomstwem. Z tego względu zalecał jak najdalej posuniętą dokładność w naśladowaniu wzorów greckich. Dla poszczególnych liter słowiańskich wynajdował w swej pracy fantastyczne objaśnienia, a znaki diakrytyczne porównywał do damskich nakryć głowy. Traktat jakkolwiek ciekawy nie przedstawia wielkiej wartości historycznej czy lingwistycznej^[10]. Opracowane przez Konstantyna zasady, zwane redakcją resawską, szczególnie duży wpływ wywarły na Serbię i ziemie zachodnio-bułgarskie. W następnych wiekach przeniknęły z Serbii na górę Athos i na Ruś^[11]. Odmiennie przedstawia się sprawa napisanej przez Konstantyna obszernej biografii Stefana Lazarevicia. Posiadająca formę kroniki biografia, rozpoczyna się od rysu geograficznego Serbii i Bułgarii, a następnie zajmuje się opisem czynów bohatera. Zachowana w rękopisie z XV wieku biografia, stanowi cenne źródło do historii tego okresu. Konstantyn pozostawił też po sobie sprawozdanie z podróży do Palestyny, utwór tylko częściowo oryginalny^[12][6].

Dzięki działalności wielu przedstawicieli szkoły tyrnowskiej w Serbii i na ziemiach ruskich rozpowszechniły się w drugiej połowie XIV wieku wpływy kultury bułgarskiej oraz wpływy języka i ortografii starobułgarskiej w języku literackim i kościelnym ruskim^[13].

Literatura świecka

W XIV-wiecznej Bułgarii rozwinęła się też literatura świecka. Do popularnych utworów należał Fizjolog, czyli Słownik przyrodniczy, zawierający opis minerałów, roślin i zwierząt oraz ich znaczenia duchowego i moralnego. Znane był opowieści o wojnie trojańskiej i czynach Aleksandra Wielkiego tzw. Aleksandria, przełożone z języka greckiego. W XIV wieku wzrosło zainteresowanie przeszłością Bułgarii, powstały przekłady trzech kronik greckich: Georgiosa Hamartolosa z IX wieku, z kontynuacją Szymona Logotety z X wieku, Zonarasa i Konstantyna Manassesa z XII wieku. W Tyrnowie prowadzono działalność rocznikarską. W początkach XV wieku nieznany autor ułożył krótką kroniką opisującą ostatnie lata istnienia państwa bułgarskiego i dzieje walk prowadzonych z Turkami. Rozwijało się również piśmiennictwo zwane apokryficznym, oparte częściowo na przekładach z języka greckiego, częściowo będące twórczością oryginalną. Zajmuje się ono życiem wiejskim, uprawą roli, kwestiami urodzaju, chorób, zdrowia. Inna grupa apokryfów odzwierciedla zainteresowania religijne ludności niezgodne z ortodoksją. Do tego typu utworów należą: Widzenie Izajasza, Enoch i Rozmowa trzech świętych. Najciekawszym może z apokryfów jest Mędrzec (Razumnik), który w formie pytań i odpowiedzi porusza szereg zagadnień interesujących współczesnych, między innymi jak powstała ziemia i kto ją podtrzymuje, jak powstał pierwszy człowiek, kto pierwszy zajął się rolnictwem, kto krawiectwem itd^[13].

Podbój turecki położył kres rozwijającemu się piśmiennictwu bułgarskiemu. Cerkwie i klasztory zostały podporządkowane patriarsze Konstantynopola, a szereg wyższych stanowisk objęli Grecy, co spowodowało częściową hellenizację duchowieństwa i piśmiennictwa. Zniknął dwór carski jako centrum kulturalne. Przetrwało jedynie piśmiennictwo ludowe kościelne i apokryficzne zaspokajające potrzeby szerokich rzesz ludności, które pod jarzmem tureckim zachowało poczucie religijnej i etnicznej odrębności^[13].

Przypisy

Bibliografia

• Teresa Dąbek-Wirgowa: Historia literatury bułgarskiej. Wrocław: Ossolineum, 1980. ISBN 83-04-00283-3.
• W. Giuzelew: Bułgarskie średniowiecze. W: Bułgaria. Zarys dziejów. I. Dymitrow (red.). Warszawa: Książka i Wiedza, 1986. ISBN 83-05-11583-6.
• D. M. Lang: Bułgarzy. Warszawa: Państwowy Instytut Wydawniczy, 1983. ISBN 83-06-00831-6.
• Mały słownik pisarzy zachodnio-słowiańskich i południowo-słowiańskich. Warszawa: Wiedza Powszechna, 1973.
• Tadeusz Wasilewski: Historia Bułgarii. Wrocław: Ossolineum, 1988. ISBN 83-04-02466-7.