Lithuania

Artur Grottger (1837–1867)

Bitwy i potyczki powstania styczniowego na Litwie i Rusi

Lithuania – cykl sześciu czarno-białych rysunków autorstwa polskiego malarza Artura Grottgera, przedstawiających sceny z powstania styczniowego (1863–1865). Znajduje się w zbiorach Muzeum Narodowego w Krakowie.

Okoliczności powstania cyklu

Artur Grottger zamierzał wziąć udział w powstaniu styczniowym i w tym celu w marcu 1863 roku przybył do Lwowa^[1]. Stamtąd chciał przedostać się do zaboru rosyjskiego, ale przyjaciele wyperswadowali mu ten pomysł. Artysta był słabego zdrowia, a ponadto był jedynym żywicielem rodziny, dlatego ostatecznie nie zdecydował się na uczestnictwo w walce. Wraz z matką i siostrą wrócił do Wiednia. Artysta z losami powstania był jednak bezpośrednio związany. W 1864 roku młodszy brat artysty Jarosław Grottger za udział w powstaniu został zesłany na Syberię^[2]. Samemu malarzowi wytoczono również proces sądowy w Wiedniu za pomoc, jaką świadczył uchodzącym z zaboru rosyjskiego powstańcom. Z powodu szykan policyjnych zmuszony był opuścić Wiedeń w 1865 roku.

Reprezentował XIX-wieczne podejście do sztuki i za swoją misję uważał poświęcenie swojej twórczości sprawie niepodległości ojczyzny. Nie mogąc brać udziału w powstaniu, starał się walczyć za pomocą sztuki. Mimo że nigdy nie widział na własne oczy wydarzeń powstania styczniowego, stworzył dwie serie rysunków, które zadedykował temu wolnościowemu zrywowi: Polonia (wykonana w 1863 roku przedstawia przebieg wydarzeń w Królestwie Polskim) oraz Lithuania (wykonana w latach (1864–1866) poświęcona Litwie)^[3]. W odróżnieniu od cyklu Polonia cykl Lithuania miał upamiętniać walki powstańcze, jakie miały miejsce na „ziemiach zabranych” – Litwie, Białorusi. Artysta miał w planach wykonanie również trzeciego cyklu poświęconego przebiegowi walk na Ukrainie pt. Roxolania (Ruś), jednak przedwczesna śmierć pokrzyżowała te plany.

Cykle te stały się patriotyczną inspiracją dla wielu pokoleń Polaków^[4].

Historia

"Co do Paryża, to jest w moim planie, skończywszy "Litwę", jechać na ową targowicę świata i popróbować szczęścia mojego" - Artur Grottger list z 1866 roku do Wandy Młodnickiej^[5]

Akcja cyklu rozgrywa się w litewskiej puszczy, gdzie zbierają się powstańcy, organizując partyzanckie oddziały oraz przygotowując się do walki z zaborcami. Głównymi bohaterami jest małżeństwo mieszkające w leśniczówce – leśniczy pełniący służbę w lesie oraz jego żona z dzieckiem. Ukończony cykl artysta przedstawił na wystawie światowej w Paryżu w 1867 roku. Początkowo zamierzał zaprezentować cykl Wojna, ale nie zdążył go odpowiednio wcześnie ukończyć.

Pierwszym kartonem z cyklu Lithuania, jaki artysta narysował, był karton "Puszcza", który wówczas nazwany został Bór. Początkowo miał on być wstępem do cyklu o historii Litwy, jednak później autor zdecydował umieścić go w cyklu poświęconym przebiegowi powstania styczniowego na Litwie i Białorusi. Karton ten powstał w 1864 roku w Wenecji, gdzie artysta wyjechał na zaproszenie Jánosa Pálffy - węgierskiego miłośnika jego twórczości oraz kupca jego pierwszego cyklu Polonia^[6]. W roku tym powstały również dwa kolejne kartony Znak oraz Przysięga. Decyzję o pracy nad czwartym kartonem cyklu rozpoczął w maju 1866 roku. Piąty karton "Duch" artysta wykonał w czerwcu 1866 podczas pobytu w Dyniskach, gdzie do wykonania żeńskiej postaci pozowała mu narzeczona Wanda Młodnicka. W miejscowości tej powstał również ostatni karton cyklu "Widzenie".

Lithuanię zakupiło Towarzystwo Przyjaciół Sztuk Pięknych w Krakowie i z czasem przekazało ją Muzeum Narodowemu w Krakowie^[7].

Opis

Cykl rysunków Artura Grottgera zatytułowany Lithuania jest wykonany czarną i białą kredką na ciemnożółtych kartonach. Składa się on z 6 ułożonych chronologicznie prac, zatytułowanych: Puszcza, Znak, Przysięga, Bój, Duch oraz Widzenie.

Numer	Tytuł	Ilustracja	Opis
I	Puszcza		Przedstawia uosobioną śmierć, która z kosą przemierza puszczę.
II	Znak		Przedstawia śpiącego mężczyznę, oczekującego na wezwanie do boju, oraz budzącą go żonę, która zauważa dłoń posłańca w oknie.
III	Przysięga		Przedstawia nocną przysięgę powstańców na krzyż.
IV	Bój		Przedstawia jedną z około 2500 bitew i potyczek, do których doszło w latach 1863–1865 w czasie trwania powstania styczniowego. Pomimo ostatecznej klęski wiele z nich zakończyło się zwycięstwem powstańców. Właśnie taką pomyślnie dla powstańców zakończoną bitwę stoczoną w lesie Grottger postanowił uwiecznić. Karton artysta wykonał w 1866 roku w Śniatynce goszcząc we dworze Stanisława Tarnowskiego. Oprócz gospodarza jako modele do obrazu pozowali mu również Napoleon Sarnecki oraz niezidentyfikowany z imienia Strojnowski. "...Walka zawzięta, bój krwawy, chcę odczekać wypadku tej bitwy. Otóz i jest! - Rozbite kolumny i przełamane szeregi całego zastępu zaprojektowanych myśli ustępują przed nawałą nowo ożyłych. "Górą nasza", wołają najezdnicy, i już ci drudzy wyparci z kretesem. I ja przerzucam się na stronę zwycięzców, i w tym duchu rozpocznę dzisiejszą robotę." - list Artura Grottgera z 14 maja 1866 roku do Wandy Młodnickiej opisujący okoliczności powstania kartonu -[8] Na kartonie "Bój" Grottger nadał powstańcom ciała oraz twarze Stanisława Tarnowskiego, Napoleona Sarneckiego. Sam artysta wcielił się również w jednego z biegnących w bój powstańców. Jest pierwszą postacią z lewej strony umieszczoną w tle kartonu z charakterystycznym grottgerowskim wąsikiem oraz czapką z piórem oraz biało-czerwoną kokardą narodową.
V	Duch		Przedstawia ducha leśnika - powstańca styczniowego, który nawiedza swoją chatę powracając do swojej rodziny. Żona przerywa topienie na piecu ołowiu na kule i zamyśla się. Ukazana jest w chwili gdy podnosi z kołyski dziecko i tuli je do piersi. Według pamiętników Wandy Młodnickiej osobiście pozowała ona do tego kartonu w czasie pobytu artysty w Śniatynce. "...Pozowałam do niej ubrana podobnie. Raz wieczorem, poszliśmy wsią, poszukać modela dziecka. Znalazł się u kowala ładny dzieciaczek... Przy pozowaniu trzymałam go, bawiłam, dawałam w buzię cukierki, aby go choć chwilami spokojnym utrzymać."[9] "...Wrócił do chaty duchem - mówił Grottger - do domu, bo jakże by można nie wracać tam, gdzie wszystko co najdroższe zostało? Ale żona go nie przeczuwa. Zadumana tylko i smutna, ani wie, że on nie żyje, bo świadomość ta musiałaby być wyrażona w obrazie taką rozpaczą, na jaką nie można znaleźć wyrazu. Pies tylko niespokojnie się zrywa i niemowlę płacze instynktowo." - Wanda Młodnicka cytująca słowa Grottgera opisującego znaczenie kartonu - "Pamiętniki"[10].
VI	Widzenie		Przedstawia Matkę Boską wraz z Jezusem ukazującą się kobiecie-powstańcowi zesłanej w głąb Rosji, która skuta kajdanami pracuje jako górnik w kopalni. Po zakończeniu powstania styczniowego około 40 tys. powstańców wysłano etapami na katorgę na Sybir, z których więcej niż połowa już nie wróciła do kraju.

Przypisy

Bibliografia

• Artur Grottger. T. 44. Poznań: Oxford Educational, 2008, seria: Wielka kolekcja sławnych malarzy. ISBN 978-83-252-0123-4.
• Mariusz Bryl: Cykle Artura Grottgera, poetyka i recepcja. Poznań: Uniwersytet im. Adama Mickiewicza w Poznaniu, 1994.
• Magdalena Czapska-Michalik: Artur Grottger. T. 30. Warszawa: Edipresse Polska S.A., 2007, seria: Kolekcja czasy, ludzie, dzieła.
• Wiesław Juszczak: Artur Grottger. Pięć cyklów. Warszawa: Wydawnictwo „Arkady”, 1957, reprint 2007. ISBN 978-83-213-4495-9.
• Ludwik Świeżawski: Dobry geniusz. Łódź: Wyd. Łódzkie, 1975.
• Jerzy Wolf; wybrał i posłowiem opatrzył Stanisław Cichowicz: Wybrańcy sztuki. Szkice. Warszawa: 1982.Sprawdź autora:1.

Linki zewnętrzne

• Cykl „Lithuania” na Pinakotece