Luís de Camões

Luís de Camões

Imię i nazwisko	Luís Vaz de Camões
Data i miejsce urodzenia	ok. 1524 Lizbona (?)
Data i miejsce śmierci	10 czerwca 1580 Lizbona
Narodowość	portugalska
Dziedzina sztuki	poezja filozofia
Epoka	Renesans
Ważne dzieła
Os Lusíadas

Luís Vaz de Camões (ok. 1524 w Lizbonie (?), zm. 10 czerwca 1580 w Lizbonie) – renesansowy poeta, prekursor baroku, wedle tradycji największy pisarz w literaturze portugalskiej^[1], wielokrotnie okrzykiwany „księciem poetów”^[1]. Wyklęty i niedoceniony za życia, w epoce romantyzmu stał się postacią legendarną, wzorem wszystkich poetów nieszczęśliwych.

Poezja liryczna Camõesa, wzorowana na twórczości Horacego oraz Petrarki, podejmuje zazwyczaj tematykę rozpaczy, śmierci i nieszczęśliwej miłości (topos „piekielnych mąk grzesznych kochanków”, inferno de los namorados), radykalnie przełamując humanistyczny optymizm poznawczy oraz wiarę w godność człowieka.

Życie

Camões urodził się około roku 1524^[2] (nie jest to pewna data^[3]) jako jedyny syn Simão Vaz de Camõesa i Any de Macedo. Nie jest znane dokładne miejsce jego urodzenia. Różne źródła za takowe podają Lizbonę, Coimbrę lub Alenquer (opinia bazowana na jednej z możliwych interpretacji jednego z jego wierszy). Edukowany przez dominikanów i jezuitów ukończył zapewne uniwersytet w Coimbrze^[3], w 1542 wrócił do Lizbony i w stolicy rozpoczął życie dworzanina. Legenda głosi, iż jako młody chłopak stał się rywalem ówczesnego króla o względy pewnej damy dworu, za co skazany został na banicję.

Podczas wojny w Afryce Północnej (Maroko) i w jednej z potyczek Camões stracił jedno oko (zostało ono przebite strzałą). Poeta pożeglował również do Goa we wschodnich Indiach, skąd zesłany został do Makau w Chinach. Na ten okres życia Camõesa przypada napisanie Luzytan.

Do Portugalii wrócił w 1552 (jako jeden z niewielu ocalałych z katastrofy morskiej), jednak już w następnym roku został wygnany do portugalskiej kolonii w Goa i z powodu długów uwięziony na osiem lat. Ponowne pozwolenie na powrót do ojczyzny otrzymał Camões w 1569. Po opublikowaniu Luzjad otrzymał królewską pensję^[3], jednak po śmierci władcy przestała ona obowiązywać. Stało się to przyczyną ubóstwa poety, którego jedynym źródłem zarobku było żebranie. Camõesem opiekował się wówczas służący, który przybył za nim z Indii.

Poeta zmarł w wieku 56 lat w Lizbonie. Jego sarkofag znajduje się w Klasztorze Hieronimitów, obok sarkofagu innego wielkiego Portugalczyka, Vasco da Gamy.

Twórczość

Tytuł Os Lusíadas można przetłumaczyć jako Synowie Luza (Luzjady). Nawiązuje on do mitycznego Luza i plemienia Luzytanów, od których to rzekomo mają wywodzić się Portugalczycy^[3]. Epopeja składa się z 10 pieśni i jest oparta na wzorach klasycznych. Została napisana przy użyciu oktawy, czyli zwrotki ośmiowersowej rymowanej abababcc. Zawiera dokładnie 1102 strofy^[3]. Opowiada o podróży Vasco da Gamy do Indii, na tym tle ukazuje historię (od czasów mitycznych i rzymskich, po epokę odkryć na Dalekim Wschodzie) i tradycje Portugalczyków^[4]. Dzieło wyraża tęsknotę i miłość poety do utraconej ojczyzny.

Camões pisywał także dramaty (Anfitriões na motywach sztuki Plauta^[3]), sonety, ody, elegie. W swojej twórczości wzorował się na utworach Homera, Wergiliusza czy Petrarki. Twórczość poety odegrała wielką rolę w kształtowaniu się portugalskiej tożsamości narodowej, stała się także – już w XX wieku – swoistą podstawą dyktatury Salazara i jego nacjonalistycznej doktryny.

Klasyczne w formie wiersze Camõesa często przesączone są nastrojem rezygnacji i egzystencjalnego lęku, co zbliża poetę do poetyki mającego zrodzić się niebawem baroku. Ludzka egzystencja w ujęciu Camõesa oparta jest na paradoksie; w sonetach miłosnych przełamany zostaje tradycyjny wizerunek humanisty (poety doctusa) oraz wizja odkrytego przez niego harmonijnego świata. Terencjuszowy ideał Homo sum, humani nil a me alienum puto (człowiekiem jestem i nic co ludzkie nie jest mi obce) wbrew renesansowym przekonaniom nabiera u Camõesa pesymistycznego wymiaru, jak we fragmencie:

Mimo iż w większości krótkie utwory Camõesa wyrażają panteistyczny zachwyt nad światem przyrody oraz pochwałę zmysłowych dróg poznania świata, zdarzają się również sonety w dość sugestywny sposób określające życie jako piekło i niekończący się koszmar, którego poeta nie chciałby powtórzyć. Często powracają przy tym motywy wędrówki, poczucia obcości i samotności.

Liryka miłosna Camõesa stale oscyluje między introwertycznym wyrazem cierpień miłosnych kochanka a pochwałą metafizycznego sensu tego cierpienia. Poeta przybiera przy tym ton refleksyjno-filozoficzny, głównym celem tej liryki jest uchwycenie uniwersalnych sensów oraz ontologiczne dociekania istoty miłości. Uczucie miłości przedstawione jest tu dość platonicznie, choć nie wolne jest również od barokowej zmysłowości ciała.

Camões w Polsce

Twórczość Luisa de Camõesa jest w Polsce stosunkowo mało znana; doczekała się bowiem zaledwie kilku dość późnych wydań książkowych:

• Luzjady (Luzytanie), 1790 (przekład Jacka Przybylskiego), 1890 (przekład Zofii Trzeszczkowskiej podpisany pseudonimem "Adam M-ski") oraz 1995 (przekład Ireneusza Kani)
• Poezje wybrane, 1984
• Liryki najpiękniejsze, 2000

Przekład Zofii Trzeszczkowskiej, pomimo walorów artystycznych, wzbudzał jednak wiele zastrzeżeń, dlatego w 1995 Ireneusz Kania na nowo przetłumaczył i wydał portugalski epos. Z kolei przekładami liryki Camõesa zajęli się: Józef Waczków oraz Krystyna Rodowska.

Poeta nie doczekał się również zbyt wielu omówień. Jedynymi w Polsce źródłami wiedzy na temat Camõesa jest posłowie Józefa Waczkowa do wydania Luzytan z 1995 oraz słowo wstępne i nota biograficzna także Józefa Waczkowa do Poezji wybranych z 1984 roku, jak również książka Anny Kalewskiej Camões, czyli tryumf epiki, Warszawa 1999.

Jego nazwisko Cyprian Kamil Norwid przywołał w wierszu [Coś ty Atenom zrobił, Sokratesie]:

Coś ty uczynił swoim, Camoensie,

Że po raz drugi grób twój grabarz trzęsie,

Zgłodziwszy pierwéj...

Pierwsze tłumaczenie (prawdopodobnie z francuskiego) autorstwa Jacka Idziego Przybylskiego ukazało się w Polsce w 1790 r. Współczesny wybór liryki to: Camoes, Poezje wybrane, seria Biblioteka Poetów, Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1984.

Dzieła

Za życia poety publikacji doczekała się jedynie epopeja Os Lusíadas. Wiersze w dość dużych ilościach oraz trzy sztuki teatralne krążyły w odpisach oraz prywatnych drukach.

Poematy

• Os Lusíadas (1572)

Zbiory wierszy

• Amor é fogo que arde sem se ver (1595)
• Eu cantarei o amor tão docemente (1595)
• Verdes são os campos (1595)
• Que me quereis, perpétuas saudades? (1595)
• Sobolos rios que vão (1595)
• Transforma-se o amador na cousa amada (1595)
• Mudam-se os tempos, mudam-se as vontades (1595)
• Quem diz que Amor é falso ou enganoso (1595)
• Sete anos de pastor Jacob servia (1595)
• Alma minha gentil, que te partiste (1595)

Sztuki teatralne

• El-Rei Seleuco (1587)
• Auto de Filodemo (1587)
• Anfitriões (1587)

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Luís de Camões – dzieła w bibliotece Polona