Lubowla (Słowacja)

Lubowla

Stará Ľubovňa

Herb
Państwo	Słowacja
Kraj	preszowski
Powiat	Lubowla
Burmistrz	Ľuboš Tomko[1]
Powierzchnia	30,78[2] km²
Wysokość	532[3] m n.p.m.
Populacja (2021) • liczba ludności • gęstość	15 832[4] 515,98[5] os./km²
Nr kierunkowy	+421 52[3]
Kod pocztowy	064 01[3]
Tablice rejestracyjne	SL
Położenie na mapie kraju preszowskiego Lubowla
Położenie na mapie Słowacji Lubowla
49°18′N 20°41′E/49,300000 20,683333
Strona internetowa

Lubowla, Stara Lubowla^[6] (słow. Stará Ľubovňa, wym. [ˈstaraːˈʎubovɲa]; węg. Ólubló; niem. Altlublau; łac. Lublovia) – miasto powiatowe we wschodniej Słowacji, w kraju preszowskim, w historycznym regionie Spisz (na terenie do końca XVIII w. będącym częścią ziemi sądeckiej). Liczy 16 341 mieszkańców (2011), jego powierzchnia wynosi 30,786 km².

(c) Scythian, CC-BY-SA-3.0

Skansen i zamek w Lubowli

Zamek w Lubowli

Położenie

Lubowla leży na wysokości 545 m n.p.m., w Kotlinie Lubowelskiej między Magurą Spiską na północnym zachodzie, Górami Lubowelskimi na północnym wschodzie i Górami Lewockimi na południu. Stare centrum miasta położone jest w widłach Popradu i jego prawobrzeżnego dopływu, rzeczki Jakubianka. Związany z miastem Zamek Lubowelski wznosi się na północ od miasta, po przeciwnej stronie Popradu. Ok 3 km na południe od miasta, w dolinie Jakubianki, leży wieś Nowa Lubowla.

Przez Lubowlę przebiegają drogi krajowe nr 77 z Bardejowa do Popradu i nr 68 z Preszowa do granicy z Polską kilkanaście kilometrów na północ od miasta. Biegnie tędy również linia kolejowa z Popradu do Nowego Sącza przez granicę z Polską.

Historia

Lubowla jest jednym z najstarszych miast obecnego Spisza. Pierwsza pisemna wzmianka o mieście pochodzi z 1292, z czasów sporu polsko-węgierskiego o południowe tereny ziemi sądeckiej. Wykorzystując stan anarchii na Węgrzech księżniczka Kinga, dążąca do zacieśnienia związków Spisza z Polską, obsadziła ten teren swoimi wojskami, które stacjonowały tam aż do śmierci księżniczki w 1292 r. Potem jednak teren obecnego północnego Spisza, wcześniej będący częścią ziemi sądeckiej, został włączony do Węgier.

Fakt wzmiankowania Lubowli w 1292 r. już jako zorganizowanej jednostki osadniczej świadczy o tym, że musiała ona istnieć już sporo wcześniej. Nie jest wykluczone, że pierwszą osadę funkcjonująca w tym miejscu zniszczył najazd tatarski z lat 1242/43. W następnych latach została ona odbudowana już jako wieś na prawie niemieckim (sołtysim). Na początku XIV w. dziedzicznym sołtysem Lubowli był kasztelan nowo wybudowanego (zapewne w latach 1295–1300) Zamku Lubowelskiego Tomasz Seczi^[7].

W 1364 król Ludwik nadał Lubowli prawa miejskie i obdarzył miasto wieloma przywilejami. W 1412, na mocy umowy zawartej w Lubowli, miasto to, wraz z szeregiem innych miast i wsi spiskich weszło w skład tzw. zastawu spiskiego – ziem zastawionych przez Zygmunta Luksemburczyka Władysławowi Jagielle. Z ziem tych utworzono nowe starostwo spiskie, a zamek lubowelski ustanowiono siedzibą polskiego starosty spiskiego. Pod rządami polskich królów miasto rozkwitało, prowadząc handel z Polską. Było miejscem wielu spotkań i rokowań między władcami Polski i Węgier. 11 kwietnia 1556 miasto dotknął katastrofalny pożar, oszczędzając jedynie 6 domów. W 1634 r. w drodze kupna, Lubowla weszła w posiadanie rodu książąt Lubomirskich, któremu zamek zawdzięcza rozbudowę. Lubomirscy ufundowali także zamkową kaplicę^[8]. W ich rękach zamek znajdował się do 1745 r.^[8] W czasie potopu szwedzkiego, w latach 1655-1661, na zamku lubowelskim były ukryte polskie regalia, które przewiózł tam z Zamku Królewskiego na Wawelu hetman Jerzy Sebastian ks. Lubomirski. W 1656 r. zamek w Lubowli odwiedził wracający do kraju z uchodźstwa król Jan II Kazimierz^[8]. W grudniu 1683 r. na zamku przebywał powracający spod Wiednia król Jan III^[8].

Pod władzę królów Węgier – wówczas byli już nimi Habsburgowie – miasto wróciło w 1769, po zagarnięciu starostwa spiskiego i południowej części ziemi sądeckiej przez Marię Teresę. W latach 1778-1876 miasto było częścią prowincji XVI miast spiskich. W 1910 miasto, wg spisów ludności pomijających Polaków liczyło 1,9 tys. mieszkańców, w tym 1,4 tys. Słowaków, 300 Niemców i 200 Węgrów. W połowie listopada 1918 r. założono tu Polską Radę Narodową. Przynależność państwową miał wtedy określić plebiscyt, do którego jednak nie doszło.

Ostatnimi prywatnymi właścicielami zamku w Starej Lubowli i okolicznych dóbr (m.in. miejscowość uzdrowiskowa Wyżne Rużbachy) był ród Zamoyskich, którego przedstawiciele zakupili zamek w 1883 r. Twierdza pełniła funkcje reprezentacyjne, a właściciele mieszkali w kasztelu pod zamkiem. W części pomieszczeń Andrzej Zamoyski urządził małe muzeum polskiej historii zamku, przyczyniając się do ocalenia części wyposażenia z czasów Lubomirskich. Założył także szkołę z językiem polskim. Po przerwie spowodowanej I wojną światową Zamoyscy powrócili do Lubowli w 1920 r., aby przeprowadzić remont niektórych partii zamku. Ostatnim właścicielem zamku był Jan Kanty hr. Zamoyski, żonaty z hiszpańską księżniczką Izabelą de Bourbon. W 1934 na zamku zrestytuowano jurysdykcję polską zakonu św. Łazarza, którego wielkim przeorem został Jan Zamoyski. W czasie II wojny światowej na zamku znajdowała się siedziba Gestapo. Niemcy nałożyli na Zamoyskich rygory aresztu domowego, które nie przeszkodziły im jednak udzielać pomocy okolicznym mieszkańcom i angażować się w ruch oporu^[9]. Po II wojnie światowej zamek i dobra zostały odebrane Zamoyskim i znacjonalizowane przez komunistyczne władze Czechosłowacji.

17 września 2006 na zamku w Lubowli zawiązano konfederację spiską.

Przynależność państwowa

Od uzyskania praw miejskich Lubowla znajdowała się pod panowaniem następujących państw:

• 1364-1412 – Królestwo Węgier
• 1412-1569 – Korona Królestwa Polskiego
• 1569-1769 – Rzeczpospolita Obojga Narodów, Korona Królestwa Polskiego
• 1769-1772 – Monarchia Habsburgów, Królestwo Węgier (okupacja)
• 1772-1804 – Monarchia Habsburgów, Królestwo Węgier
• 1804-1867 – Cesarstwo Austrii, Królestwo Węgier
• 1867-1918 – Austro-Węgry ( Królestwo Węgier - Kraje Korony Świętego Stefana)
• 1918-1938 – Pierwsza Republika Czechosłowacka
• 1938-1939 – Druga Republika Czechosłowacka
• 1939-1945 – Republika Słowacka
• 1945-1948 – Trzecia Republika Czechosłowacka
• 1948-1960 – Republika Czechosłowacka
• 1960-1990 – Czechosłowacka Republika Socjalistyczna
• 1990-1992 – Czeska i Słowacka Republika Federacyjna
• od 1993 – Republika Słowacka

Przemysł

Obecnie Lubowla jest ośrodkiem przemysłu tekstylnego, metalowego i elektronicznego.

Transport

W Lubowli znajduje się stacja kolejowa.

Zabytki

Ważniejsze zabytki miasta to:

• Zamek Lubowelski (Hrad Ľubovňa) – wybudowany pod koniec XIV w. (pierwsza wzmianka z 1311); dobrze zachowany
• Muzeum Architektury Ludowej (Skansen w Starej Lubowli) pod zamkowym wzgórzem, z greckokatolicką drewnianą cerkwią ze wsi Matysowa oraz drewnianymi domami mieszkalnymi z początków XX w., przeniesionymi z różnych miejscowości na terenie północno-wschodniego Spisza
• kościół św. Mikołaja – gotycki, z XIII w., przebudowany w drugiej połowie XVII w. w stylu barokowym oraz w XIX w. w stylu klasycystycznym, barokowe wnętrze z późnogotycką chrzcielnicą i rzeźbą Madonny z 1300
• średniowieczny rynek (Námestie sv. Mikuláša) z renesansowymi i klasycystycznymi domami mieszczańskimi.

Kultura

W mieście jest używana gwara przejściowa słowacko-spiska. Gwara spiska jest zaliczana przez polskich językoznawców jako gwara dialektu małopolskiego języka polskiego, przez słowackich zaś jako gwara przejściowa polsko-słowacka^[10].

Ludzie związani z Lubowlą

Miasta partnerskie

• Nowy Sącz
• Lubliniec
• Połaniec
• Swalawa
• Vsetín
• Bałczik

Przypisy

Linki zewnętrzne

• Zdjęcia miasta, zamku i skansenu (słow.)
• Lubowla, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego, t. V: Kutowa Wola – Malczyce, Warszawa 1884, s. 450 .