Ludwik Jus

Ludwik Jus
Data i miejsce urodzenia

2 kwietnia 1884
Końskie

Data śmierci

grudzień 1952

Narodowość

polska

Rodzice

Karol, Magdalena

Małżeństwo

Estella Kober (wzgl. Stella Jusowa)

Dzieci

Andrzej Jus

Krewni i powinowaci

Konstanty, Mieczysław, Bolesław (bracia), Karolina Jus (synowa), Juliusz Frist (swat)

Odznaczenia
Złoty Krzyż Zasługi

Ludwik Jus (ur. 2 kwietnia 1884 w Końskiem, zm. w grudniu 1952) – polski filolog klasyczny, profesor gimnazjalny, pracownik oświatowy, wizytator szkół, wykładowca uniwersytecki, podporucznik rezerwy piechoty Wojska Polskiego.

Życiorys

Pochodzenie i wykształcenie

Urodził się 2 kwietnia 1884 w Końskiem[1][2]. Był synem Karola Jusa (przed 1901 ekonom, około 1906 rządca w Dydni[3], przed 1914 prywatny oficjalista[1], zm. 1 stycznia 1918 w wieku 75 lat[4]) i Magdaleny z domu Długosz (zm. 14 czerwca 1921 w wieku 65 lat)[5][6]. Miał siostrę Karolinę (tuż przed 1939 owdowiała, matka siedmiorga dzieci – pięciu synów i dwóch córek[7]) oraz braci[8]: Augusta (ur. 1886)[9], Józefa (ur. 1888)[10], Konstantego (ur. 1889[11]), Mieczysława (1893–1945), Bolesława (1900–1944), którzy także byli uczniami sanockiego gimnazjum. August był oficerem C. i K. Armii[12], a Mieczysław i Bolesław również oficerami Wojska Polskiego[1][13].

Początkowo uczył się w szkole elementarnej w rodzinnej wsi[14]. Następnie kształcił się w C. K. Gimnazjum w Sanoku, gdzie w styczniu 1900 jako uczeń V klasy otrzymał stypendium Głowińskiego[15], a w 1903 ukończył VIII klasę i zdał z odznaczeniem egzamin dojrzałości (w jego klasie byli m.in. Leopold Dręgiewicz, Józef Ekkert, Ksawery Jaruzelski, Feliks Młynarski, Kazimierz Ślączka)[16][17][18]. Podczas nauki szkolnej działał w Organizacji „Promień” (aktywnie działali w niej także Kazimierz Świtalski, bracia Stefan i Włodzimierz Mozołowscy oraz Samuel Herzig)[19]. Jako że pochodził z ubogiej rodziny, w trakcie nauki szkolnej w Sanoku (zamieszkując u wujka, będącego szewcem[20]) zarabiał na siebie udzielając korepetycji[14]. Co tydzień przemierzał pieszo drogę ok. 20 kilometrów z Sanoka do Końskiego[21].

Początki pracy i I wojna światowa

Ukończył studia na Wydziale Filozoficznym Uniwersytetu Lwowskiego w zakresie filologii klasycznej o specjalizacji łaciny i greki[22]. Podjął pracę nauczyciela tych języków, przygotowując się jednocześnie do przewodu doktorskiego i planowanej kariery naukowej na uniwersytecie[22]. Jako kandydat stanu nauczycielskiego został mianowany zastępcą nauczyciela w roku szkolnym 1910/1911 w oddziałach równorzędnych C. K. IV Gimnazjum we Lwowie, a po zdaniu egzaminów nauczycielskich w roku szkolnym 1913/1914 został mianowany rzeczywistym nauczycielem C. K. IV Gimnazjum we Lwowie z przydziałem do oddziałów równorzędnych tej szkoły[23]. Przed 1914 poznał Estellę Kober (ur. 1885[24] lub 1890[25] w Paryżu jako córka Francuzki – luteranki i Polaka – katolika[26]), jako że oboje udzielali prywatnych lekcji języków obcych tym samym osobom), z którą się ożenił, biorąc ślub katolicki[27]. Po wybuchu I wojny światowej został powołany do służby w szeregach C. K. Armii[28]. Został wzięty do niewoli przez Rosjan[28]. Wieziony pociągiem do obozów dla członków POW Ludwik Jus, dzięki wyrozumiałości eskortującego go rosyjskiego żołnierza miał możliwość odwiedzić żonę i ich dwumiesięcznego syna Andrzeja (ur. 16 października 1914)[22]. Nauczycielem filii C. K. IV Gimnazjum we Lwowie pozostawał formalnie do 1918[29].

II Rzeczpospolita

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości został przyjęty do Wojska Polskiego, pozostając formalnie nauczycielem macierzystej szkoły, przemianowanej na IX Państwowe Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego we Lwowie, od 4 czerwca 1921 przebywał na urlopie z IX Gimnazjum[30]. Według wspomnień swojego syna, Ludwik Jus przebywał łącznie siedem lat poza domem wskutek uwięzienia w Irkucku na Syberii[31] (jeszcze w 1920 przebywał w niewoli wraz z polskimi oficerami-jeńcami)[32].

W latach 20. pracował jako starszy nauczyciel w IX Państwowym Gimnazjum im. Jana Kochanowskiego we Lwowie ucząc języka łacińskiego i języka greckiego[33][34]. Jednocześnie uczył łaciny w Gimnazjum Żeńskim im. Juliusza Słowackiego we Lwowie[35][36]. W 1928 został mianowany członkiem komisji kwalifikacyjnej dla nauczycieli szkół średnich ogólnokształcących przy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego we Lwowie[37][38]. Na przełomie lat 20./30. był wizytatorem szkół średnich[39]. W latach 30. był pełniącym obowiązki naczelnika Wydziału Szkolnictwa Średniego w Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego[40][41][42][43]. 31 sierpnia 1937 na własną prośbę został odwołany ze stanowiska naczelnika wydziału w kuratorium lwowskim (jego miejsce zajął Mieczysław Ziemnowicz) i został przywrócony do pracy nauczyciela w II Państwowym Gimnazjum im. Karola Szajnochy we Lwowie[44][45].

W Wojsku Polskim został awansowany na stopień podporucznika rezerwy piechoty ze starszeństwem z dniem 1 czerwca 1919[46][47]. W 1923, 1924 był przydzielony jako oficer rezerwowy do 49 pułku piechoty w garnizonie Kołomyja[48][49]. W 1934 był zweryfikowany z lokatą 6 jako podporucznik rezerwy piechoty na liście starszeństwa z dniem 1 czerwca 1919 i był przydzielony wówczas do Powiatowej Komendy Uzupełnień Lwów Miasto[50].

Zasiadał w zarządzie głównym Polskiego Towarzystwa Filologicznego i w zarządzie Koła Lwowskiego PTF[51]. Recenzował dzieła[52][53]. W 1937 był członkiem komisji rewizyjnej Towarzystwa Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich[54]. W latach 30. był członkiem komisji rewizyjnej zarządu głównego Towarzystwa Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich[55][56].

Jako profesor gimnazjalny zachowywał doskonałe relacje z krewnymi z rodzinnych stron, a między nimi istniała odwzajemniona duma[57]. Światopoglądowo, na skutek doświadczeń wojennych i zesłania, był otwarty i liberalny[58]. Nie należał do żadnej partii, aczkolwiek sympatyzował z PPS[58]. Pod koniec lat 30. stał się przeciwnikiem narastających nastrojów antysemickich i antyukraińskich[58]. Wyrażał szacunek wobec ludzi różnych ze względu na narodowość, wiarę czy pochodzenie[59]. Był niewierzący, aczkolwiek szanujący wiarę innych[60]. 11 listopada 1936 został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi „za zasługi w służbie państwowej”[61][62].

Jego żona, w okresie II Rzeczypospolitej określana jako Stella Jusowa, od około 1919 pracowała jako nauczycielka, w latach 20. uczyła języka francuskiego w Prywatnym Gimnazjum Męskim im. Henryka Jordana we Lwowie[63][64].

II wojna światowa

Po wybuchu II wojny światowej i nastaniu okupacji sowieckiej komuniści radzieccy zreorganizowali system nauczania, w związku z czym nauka łaciny i greki została usunięta ze szkół[65]. W tej sytuacji Ludwik Jus został pozbawiony dotychczasowej pracy, wobec czego od tego czasu nauczał geografii i matematyki w szkołach elementarnych, uzyskując za to niewielkie wynagrodzenie (jego żona traciła zajęcie nauczycielki i już nie mogła podjąć pracy)[66]. Po ataku Niemiec na ZSRR z 22 czerwca 1941 i nastaniu okupacji niemieckiej stracił pracę po tym, jak Niemcy zajęli jego szkołę, a jego rodzina spadła na skraj ubóstwa[67]. Wystarał się u deklarację swojego znajomego bp. Eugeniusza Baziaka dla żydowskiej rodziny swojej przyszłej synowej, Karoliny Frist, jednak jej ojciec Juliusz Frist – mimo wielu perswazji – nie przyjął tej propozycji schronienia się w klasztorze Bernardynów we Lwowie[68]. Wobec pogarszających się warunków bytowych Ludwik Jus pod koniec listopada 1941 zainicjował plan wyjazdu z bliskimi ze Lwowa do swojej siostry Karoliny, mieszkającej na wsi w jego rodzinnych stronach[69], gdzie Ludwik, Estella, Andrzej i Karolina Jusowie mieli udać po Świętach Bożego Narodzenia 1941[70]. Na przełomie lutego/marca 1942 Andrzej i Karolina Jusowie opuścili Lwów i przez Sanok (tam uzyskali wsparcie od krewnej ze strony ojca, nauczycielki, harcerki i działaczki konspiracji Albiny Wójcik[71]), dotarli do wsi siostry Ludwika, Karoliny, po czym zamieszkali w najętym domu 2 km dalej[72]. Na miejscu Andrzej rozpoczął pracę lekarza[73]. Ludwik i Estella Jusowie przeprowadzili się tam ok. 5 maja 1942, a w tym celu pozbywali się mebli, sprzedając je[74]. Na miejscu Ludwik Jus wraz z rodziną był otoczony szacunkiem miejscowej ludności (np. byli zapraszani na wesela jako goście honorowi), sam uprawiał ogródek oraz pomagał w utrzymaniu domu synowi pracującemu jako lekarz dla ludności[75]. We wsi wraz z rodziną doczekał nadejścia frontu wschodniego i wkroczenia Armii Czerwonej w lipcu 1944[76]. Tuż po tym (pod nieobecność syna, który wyjechał na około 10 dni do Lwowa) doznał ataku serca (podczas wojny zmagał się z nadciśnieniem), a po sześciu tygodniach rekonwalescencji powoli wracał do normalnego życia[77]. Podczas okupacji był zaangażowany w tajne nauczanie[78].

Polska Ludowa

Na początku marca 1945 jego syn Andrzej i Karolina Jusowie opuścili wieś[79]. Podczas gdy oni wyjechali do Warszawy kontynuować swoją pracę i studia, Ludwik Jus z żoną otrzymał mieszkanie w Krakowie od byłego pracownika swojego szwagra, Juliusza Frista[80]. Pod koniec 1945 oboje przenieśli się do Wrocławia, gdzie wcześniej osiedli Andrzej i Karolina, i zamieszkali trzy domy od nich[81]. Ludwik Jus został wykładowcą łaciny na Uniwersytecie Wrocławskim[82]. Wczesną wiosną 1948 cała czwórka Jusów wpadła w „kocioł” przygotowany przez funkcjonariuszy UB w mieszkaniu sąsiadów, gdzie byli przetrzymywani przez ok. trzy tygodnie, po czym zwolnieni (dla służb komunistycznych poszukujących szpiegów podejrzane wydało się urodzenie Estelli w Paryżu oraz przebywanie tam w 1947 na stypendium Andrzeja i Karoliny)[83]. Zimą 1949/1950 Ludwik i Estella Jusowie przenieśli się pod Warszawę, gdzie Andrzej i Karolina podjęli wówczas pracę w Instytucie Psychoneurologicznym w Pruszkowie[84].

W drugiej połowie 1952 przeszedł krwotok mózgowy, przebywał w szpitalu i nie powrócił już do zdrowia[78]. Zmarł w grudniu 1952[85]. Z żoną przeżył w małżeństwie prawie 50 lat[86]. Estella Jus zmarła w czerwcu 1970 i została pochowana w grobie męża[87].

Publikacje

  • Gramatyka łacińska. Najważniejsze wiadomości z głosowni i morfologi. Część I (Z. Samolewicza zwięzłej gramatyki łacińskiej oprac. ponownie Ludwik Jus) (1930, wyd. Lwów / Warszawa, Książnica-Atlas)[88]
    • Wyd. 1946, Sekcja Wydawnicza 2 Korpusu, Bari)
  • Słownik łacińsko-polski. Zagadnienia treści, formy stosowania (1939)

Przypisy

  1. ↑ a b c CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok szkolny 1901/1902 (zespół 7, sygn. 29). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 636.
  2. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 31.
  3. ↑ CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok szkolny 1906/1907 (zespół 7, sygn. 42). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 65.
  4. ↑ Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 216 (poz. 3).
  5. ↑ Księga Zmarłych 1904–1934 Sanok. T. J. Sanok: Parafia Przemienienia Pańskiego w Sanoku, s. 260 (poz. 78).
  6. ↑ Magdalena Jus. cmentarzsanok.zetohosting.pl. [dostęp 2019-06-16].
  7. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 116, 123.
  8. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 7. Tu podano, że braci miał czterech.
  9. ↑ CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok szkolny 1900/1901 (zespół 7, sygn. 27). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 269.
  10. ↑ CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok szkolny 1900/1901 (zespół 7, sygn. 27). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 24.
  11. ↑ CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok szkolny 1906/1907 (zespół 7, sygn. 42). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 681.
  12. ↑ Ranglisten des Kaiserlichen und Königlichen Heeres 1918. Wiedeń: 1918, s. 261, 597.
  13. ↑ CK Gimnazjum Państwowe Wyższe w Sanoku. Katalog główny, rok 1913/14 (zespół 7, sygn. 61). AP Rzeszów – O/Sanok, s. 255, 644.
  14. ↑ a b Our Journey 1991 ↓, s. 7.
  15. ↑ Stypencja. „Kurjer Lwowski”. Nr 17, s. 5, 17 stycznia 1900. 
  16. ↑ 22. Sprawozdanie Dyrektora C.K. Gimnazyum w Sanoku za rok szkolny 1902/1903. Sanok: 1903, s. 40.
  17. ↑ Kronika. „Gazeta Lwowska”. Nr 156, s. 4, 1 lipca 1903. 
  18. ↑ Absolwenci. 1losanok.pl. [dostęp 2016-03-23].
  19. ↑ Edward Zając: Szkice z dziejów Sanoka. Sanok: Miejska Biblioteka Publiczna im. Grzegorza z Sanoka w Sanoku, 1998, s. 63. ISBN 83-909787-0-9.
  20. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 123, 137. Jego córką była Albina Wójcik.
  21. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 7-8.
  22. ↑ a b c Our Journey 1991 ↓, s. 8.
  23. ↑ Władysław Kucharski: Przegląd historyczny 50-lecia Gimnazjum IV im. Jana Długosza we Lwowie. W: Władysław Kucharski (red.): Księga pamiątkowa 50-lecia Gimnazjum im. Jana Długosza we Lwowie. Lwów: 1928, s. 59.
  24. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 8, 250.
  25. ↑ Rok urodzenia 1890 podał Zygmunt Zagórowski w Spisach nauczycieli... z 1924 i z 1926.
  26. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 8, 10, 90, 105, 115, 219, 221. Estella mieszkała w Paryżu do 7. roku życia.
  27. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 8, 10.
  28. ↑ a b Our Journey 1991 ↓, s. 9.
  29. ↑ Hof- und Staatshandbuch der Österreichisch-Ungarischen Monarchie für das Jahr 1918. Wiedeń: 1918, s. 1018.
  30. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum Państwowego IX Imienia Jana Kochanowskiego we Lwowie za rok szkolny 1921. Lwów: 1921, s. 5.
  31. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 9, 11, 76, 87.
  32. ↑ Kronika. Pozdrowienia z Syberii. „Głos Rzeszowski”. Nr 14, s. 1, 4 kwietnia 1920. 
  33. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Lwów/Warszawa: Książnica Polska, 1924, s. 310.
  34. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 140.
  35. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Lwów/Warszawa: Książnica Polska, 1924, s. 316.
  36. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 147.
  37. ↑ Ogłoszenia. „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. Nr 5, s. 167-168, 25 kwietnia 1928. 
  38. ↑ Wojciech Mroczka. Kilka źródeł historycznych z lat 20. XX w. do dziejów kolbuszowskiego LO. „Ziemia Kolbuszowska”. Nr 5 (189), s. 5, 2011. 
  39. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Państwowego III. Gimnazjum im. Króla Stefana Batorego we Lwowie za rok szkolny 1929/1930. Lwów: 1930, s. 11, 12.
  40. ↑ Ruch naukowy, oświatowy i zawodowych w kołach T. N. S. W.. „Przegląd Pedagogiczny”. Nr 32, s. 727, 21 listopada 1931. 
  41. ↑ Ogłoszenia. „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. Nr 10, s. 554, 565, 25 października 1932. 
  42. ↑ Kalendarz nauczycielski na rok 1934. Warszawa: Zarząd Główny Związku Nauczycielstwa Polskiego, 1934, s. 39.
  43. ↑ Sprawozdanie Dyrekcji Gimnazjum Państwowego im. Króla Władysława Jagiełły w Drohobyczu za rok szkolny 1933/34. Drohobycz: Dyrekcja Gimnazjum Państwowego im. Króla Władysława Jagiełły, 1934, s. 51.
  44. ↑ Ruch służbowy. Kuratorium O. S. Lw.. „Dziennik Urzędowy Kuratorium Okręgu Szkolnego Lwowskiego”. Nr 9, s. 573, 20 października 1937. 
  45. ↑ Zmiany na stanowiskach w Kuratorium lwowskim. „Gazeta Lwowska”. Nr 213, s. 2, 19 września 1937. 
  46. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 550.
  47. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 488.
  48. ↑ Rocznik Oficerski 1923 ↓, s. 264.
  49. ↑ Rocznik Oficerski 1924 ↓, s. 243.
  50. ↑ Rocznik Oficerski Rezerw 1934 ↓, s. 31, 950.
  51. ↑ XXXIX Sprawozdanie z Czynności Polskiego Towarzystwa Filologicznego za czas od 1 stycznia do 31 grudnia 1933 roku. Lwów: Polskie Towarzystwo Filologiczne, 1933, s. 6, 18.
  52. ↑ BazHum
  53. ↑ Eos: organ Polskiego Towarzystwa Filologicznego, Tom 50,Wydanie 3
  54. ↑ Kronika działalności Towarzystwa. „Rocznik Towarzystwa Badania Historii Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich”. Nr II, s. 151, 1937. 
  55. ↑ Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Badania Historji Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich za rok 1931/32. Lwów: 1932, s. 6.
  56. ↑ Sprawozdanie z działalności Towarzystwa Badania Historji Obrony Lwowa i Województw Południowo-Wschodnich za rok 1933/34. Lwów: 1934, s. 8.
  57. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 116.
  58. ↑ a b c Our Journey 1991 ↓, s. 10.
  59. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 10, 48, 238.
  60. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 10, 11, 69.
  61. ↑ M.P. z 1936 r. nr 263, poz. 469.
  62. ↑ Odznaczenia Krzyżem Zasługi. „Gazeta Lwowska”. Nr 260, s. 2, 11 listopada 1936. 
  63. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Lwów/Warszawa: Książnica Polska, 1924, s. 312.
  64. ↑ Zygmunt Zagórowski: Spis nauczycieli szkół wyższych, średnich, zawodowych, seminarjów nauczycielskich oraz wykaz zakładów naukowych i władz szkolnych. Rocznik II. Warszawa-Lwów: Książnica-Atlas, 1926, s. 143.
  65. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 11.
  66. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 11, 43.
  67. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 97, 106.
  68. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 78-79, 83-85, 87-91, 101, 108-109. 144, przebywając już w Orelcu Juliusz Frist żałował odmowy przyjęcia tej propozycji. Potem wraz z rodziną zginął z rąk Niemców w egzekucji ludności żydowskiej.
  69. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 116. Wieś nie została wymieniona z nazwy, aczkolwiek autorzy podali, że leżała ok. 100 km od Lwowa i ok. 25 km od najbliższego miasta tj. Sanoka.
  70. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 116-117.
  71. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 123, 137.
  72. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 130-139.
  73. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 139-140.
  74. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 141, 157, 163-171.
  75. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 171-172, 177, 183, 193.
  76. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 194-195.
  77. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 186, 196, 197-200.
  78. ↑ a b Our Journey 1991 ↓, s. 237.
  79. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 204.
  80. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 206.
  81. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 215, 217.
  82. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 215.
  83. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 217-223.
  84. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 229-230.
  85. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 237, 250.
  86. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 238.
  87. ↑ Our Journey 1991 ↓, s. 259.
  88. ↑ Gramatyka łacińska / Zygmunt Samolewicz ; Z. Samolewicza zwięzłej gramatyki łacińskiej oprac. ponownie Ludwik Jus. Cz. 1, Najważniejsze wiadomości z głosowni i morfologji. opacwww.bs.katowice.pl. [dostęp 2020-09-09]. [zarchiwizowane z tego adresu (2016-03-05)].

Bibliografia