Ludwik Krzywicki

Ludwik Krzywicki
Ilustracja
Data i miejsce urodzenia21 sierpnia 1859
Płock, Królestwo Polskie
Data i miejsce śmierci10 czerwca 1941
Warszawa, Polska pod okupacją III Rzeszy
Zawód, zajęciesocjolog, ekonomista, polityk

Ludwik Joachim Franciszek Krzywicki, ps. „K. R. Żywicki”, „J. F. Wolski” (ur. 21 sierpnia 1859 w Płocku, zm. 10 czerwca 1941 w Warszawie) – polski myśliciel marksistowski, socjolog i ekonomista, pedagog, działacz społeczny, polityk. Prekursor i jeden z twórców polskiej socjologii.

Ludwik Krzywicki (1882)

Życiorys

Pochodził ze zubożałej rodziny ziemiańskiej osiadłej w Płocku i pieczętującej się herbem Kierdeja. Wychowywany był w patriotycznej atmosferze domu swego dziadka. Ukończył rządowe Płockie Gimnazjum Gubernialne (obecnie Liceum Ogólnokształcące im. Marszałka Stanisława Małachowskiego w Płocku – „Małachowianka”), tam kolegami jego byli późniejsi działacze partii Proletariat: Aleksander Dębski i Edmund Płoski. Wspólnie rozczytywali się wówczas w literaturze pozytywistycznej. Próbując swoich sił pisarskich, Krzywicki zadebiutował w 1876 r. na łamach nielegalnego pisemka szkolnego „Jutrzenka”. W 1878 r. Krzywicki, po otrzymaniu matury, wstąpił na Cesarski Uniwersytet Warszawski, by studiować matematykę.

Ogromny wpływ na młodego studenta wywarła w 1880 r. lektura Kapitału Marksa. Odtąd stał się gorącym zwolennikiem i propagatorem zawartych tam idei. W końcu 1882 r. uformowała się na uniwersytecie grupa młodzieży socjalistycznej „krusińszczyków”, do której obok przywódcy Stanisława Krusińskiego, zdolnego publicysty Bronisława Białobłockiego należał również Krzywicki. Im zawdzięczamy pierwszy polski przekład 1 tomu Kapitału Marksa, oni też podjęli legalną publicystykę socjalistyczną na łamach dotychczasowego organu pozytywistów, „Przeglądu Tygodniowego”. Krzywicki zadebiutował w dziedzinie piśmiennictwa politycznego artykułem Jeszcze o program[1], atakując program pracy organicznej przedstawiony przez Bolesława Prusa.

Represje po buncie młodzieży w 1883 r. przeciw poczynaniom szkolnego kuratora Aleksandra L. Apuchtina zakończyły działalność „krusińszczyków”. Krzywicki wyjechał wtedy nielegalnie do Krakowa. Jego szlak emigracyjny wiódł później przez Lipsk, Berno, Zurych, Paryż, Lwów.

W Lipsku uczęszczał na wykłady Wilhelma Wundta, studiował ekonomię pod kierunkiem Wilhelma Roschera, ale najwięcej czasu poświęcał sprawie wydania Kapitału, która była też tematem jego korespondencji z Fryderykiem Engelsem. Po rewizji w jego mieszkaniu wyjechał w 1884 r. do Szwajcarii. Tu nawiązał kontakty z polską i niemiecką emigracją socjalistyczną, poznał Szymona Dicksteina, Marię Jankowską-Mendelson, Stanisława Mendelsona, Witolda Piekarskiego, Wilhelma Liebknechta, Eduarda Bernsteina, Karla Kautsky’ego. Po raz pierwszy też w tak szerokim zakresie zapoznał się z literaturą socjalistyczną, a wiele prac Marksa i Engelsa przetłumaczył na język polski. Jako jego tłumaczenie wydana została tylko praca Engelsa: Pochodzenie rodziny, własności prywatnej i państwa, pt. Początki cywilizacji. Rozpoczął również współpracę z polskimi emigracyjnymi pismami socjalistycznymi: „Walką klas” w Genewie i „Przedświtem” w Paryżu.

Przez blisko półroczny okres pobytu w Zurychu przysłuchiwał się uniwersyteckim wykładom Richarda Avenariusa. Od 1885 r. w Paryżu objął Krzywicki redakcję „Przedświtu”. W nim i w „Walce Klas” umieścił blisko 30 różnych artykułów, zaliczanych powszechnie do szczytowych osiągnięć polskiej myśli socjalistycznej ówczesnej doby. Studiował także w École d'Anthropologie de Paris. Do Lwowa przybył na jesieni 1885 roku, gdzie obok publicystyki podjął wykłady w tajnych kółkach młodzieży socjalistycznej. Tam zawarł związek małżeński z poznaną w Zurychu rosyjską studentką medycyny Rachelą Ludwiką z Feldbergów (1863–1924), a także poświęcał ten czas pracy naukowej z zakresu etnologii, archeologii i antropologii. Żona urodziła mu syna Jerzego (ur. 1897), późniejszego prawnika, męża feministki Ireny Krzywickiej i ojca Andrzeja, fizyka i matematyka[2].

Po dwuletnim pobycie w Płocku Krzywicki w 1888 r. zamieszkał w Warszawie. Od chwili powstania Związku Robotników Polskich stał się obok Juliana Marchlewskiego aktywnym jego działaczem i czołowym teoretykiem. Po aresztowaniach niektórych członków ZRP wyjechał do Berlina, w 1893 r. odwiedził Stany Zjednoczone, później często wyjeżdżał na krótko z Warszawy do bibliotek w Berlinie, Petersburgu i Londynie. W latach 1902–1905 współtworzył społeczno-polityczno-kulturalny tygodnik „Ogniwo”. Był również jednym z jego redaktorów[3]. W latach 1909–1913 był działaczem Towarzystwa Kultury Polskiej[4]. Do 1916 r. współpracował z PPS-Lewicą. Powszechnie znany i ceniony jako teoretyk marksistowski ma wielkie zasługi w wykształceniu kilku pokoleń młodzieży socjalistycznej poprzez wykłady (od 1888 r. wykładał na tajnym Uniwersytecie Latającym w Warszawie. Dwukrotnie więziony był w X Pawilonie Cytadeli Warszawskiej: w latach 1899–1900 (za „organizowanie bezpłatnych czytelni”) oraz w 1905 r. za udział w rewolucji[5].

W latach 1905-1918 był członkiem Towarzystwa Kursów Naukowych, od 28 XII 1905 do 26 VI 1907 także członkiem Zarządu TKN[6]. Był wykładowcą Wydziału Przyrodniczego TKN na którym prowadził zajęcia z przedmiotów: 1) Socjologia (czynniki rozwoju społecznego), 2) Rozwój nauki o społeczeństwie, 3) Historia małżeństwa i rodziny, 4) Teorie ekonomiczne, 5) Kultura polska w XVIII i XIX w., 6) Wstęp do historii polskiej, 7) Polska przedhistoryczna[6]. Wykładał także historię kultury i ekonomię Polski na Wydziale Humanistycznym TKN (1906-1918)[6].

Był pracownikiem Rady Departamentu Spraw Wewnętrznych Tymczasowej Rady Stanu[7].

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości w 1918 r. wykładał socjologię na Wolnej Wszechnicy Polskiej[8] a potem pracował w kilku placówkach naukowo-badawczych i uczelniach. Kierował katedrą historii ustrojów społecznych Uniwersytetu Warszawskiego i Instytutem Gospodarstwa Społecznego. W 1938 r. Instytut Gospodarstwa Społecznego wydał jubileuszową księgę pamiątkową na jego cześć. Za swe osiągnięcia na polu nauki powołany został w skład Polskiej Akademii Umiejętności. Jednogłośnie wybrano go też na przewodniczącego nowo powstającego Polskiego Towarzystwa Socjologicznego. W latach 30. zajął wybitną pozycję jako socjolog i uczony. Jego dorobek jest ogromny, zarówno pod względem liczby dzieł, jak i tematyki. Wydał m.in. fundamentalną pracę Społeczeństwo pierwotne, jego rozmiary i wzrost (1937). Spisał także trzytomowe wspomnienia, ogłoszone drukiem już pośmiertnie.

Za swoją działalność Ludwik Krzywicki został uhonorowany m.in. nagrodą im. Natansona, Kasy im. Mianowskiego oraz w 1934 r. nagrodą naukową m. st. Warszawy za całokształt działalności[9]. W 1940 roku Uniwersytet w Kownie przyznał mu doktorat honoris causa, chcąc w ten sposób wyrazić uznanie za prowadzone przez Krzywickiego niemal od początku wieku badania nad litewskimi grodziskami. Wiele jego prac poświęconych temu tematowi zostało przetłumaczonych na język litewski.

Zmarł na atak serca 10 czerwca 1941 r. w Warszawie i został tam pochowany na Cmentarzu ewangelicko-augsburskim (rz. 50 m. 4)[10][11].

Poglądy i dorobek naukowy

Krzywicki zajmował się przede wszystkim teorią rozwoju społecznego, analizą mechanizmów zmiany społecznej i badaniami formacji społeczno-ekonomicznych wspólnoty pierwotnej i kapitalizmu. Do oryginalniejszych osiągnięć Krzywickiego należą jego koncepcja społeczeństw terytorialnych, tzn. takich, w których istnieje własność prywatna, i teoria idei społecznych. Zajmował się analizą najniższych form więzi społecznej (koncepcja podziału ustrojów społecznych na rodowe i terytorialne, czyli klasowe), zagadnieniem rodowodu, mechanizmów rozpowszechniania i oddziaływania idei społecznych, a także analizą rozwoju rolnictwa amerykańskiego i europejskiego oraz spółdzielczością.

Krzywicki należy do pierwszego pokolenia polskich uczniów Marksa i nauce jego pozostał wierny do końca życia. Na jego recepcję marksizmu duży wpływ wywarła ogólna kultura filozoficzna końca XIX w., ona sprawiła, że w jego dorobku widoczne są koneksje z pozytywizmem, ewolucjonizmem i empiriokrytycyzmem. Niechętny problematyce ontologicznej (nieznane były wówczas pozostające w rękopisie do lat 20. XX w. filozoficzne sensu stricto rozprawy Marksa), w marksizmie dostrzegał głównie teorię i metodę badań społecznych. Akcentował jednak ważną rolę filozofii w tworzeniu całościowej wizji świata. Fundamentalnymi tezami jego światopoglądu były: monizm, ewolucjonizm, scjentyzm i determinizm.

Szczególne znaczenie przywiązywał Krzywicki do problemów materializmu historycznego[12]. Rozwój był dlań procesem powolnym, stopniowym, ciągłym i żywiołowym, chociaż wczesną publicystykę Krzywickiego cechowała postawa rewolucyjna. Siły wytwórcze nazywał wiecznym rewolucjonistą w dziejach i one jako czynnik pierwotny określały nadbudowę prawno-ideologiczną społeczeństwa. Co nie bez znaczenia, Krzywicki czerpał wiedzę na temat praw rozwoju społecznego z Przyczynku do krytyki ekonomii politycznej Marksa. Zgodnie z Krzywickiego interpretacją zawartej tam wykładni materializmu historycznego źródłem wszelkich przemian społecznych jest powolne przekształcanie się stosunków rzeczowych, będących podstawą więzi społecznej w społeczeństwie terytorialnym. Te stosunki rzeczowe, czy inaczej, spoidła przedmiotowe to zarówno narzędzia, jak i podział pracy[13]. Owe stosunki rzeczowe stanowią podłoże, które zmienia się pod wpływem wprowadzania udoskonaleń metod i narzędzi produkcji używanych przez człowieka, czyli sił wytwórczych. Rozwój sił wytwórczych dokonuje się żywiołowo, bez planu – nie przyświeca mu żadna idea, żaden cel społeczny. Napędzają go osobiste interesy i osobiste dążenia ludzi. Jednak do pojawienia się ludzkich więzi, ludzkich stosunków, oprócz powyższego, materialnego czynnika, potrzebny jest jeszcze drugi czynnik – ideowy. Pojawienie się „rozczłonkowanej mowy”, pozwalającej na sformułowanie istniejących stosunków w formie etyki prawa i celów społecznych, ma wedle Krzywickiego współokreślać rozwój, ewolucję więzi społecznej[14]. Zatem Krzywicki rozumiał rozwój więzi społecznej dwutorowo: jako obustronne sprzęgnięcie czynnika materialnego i ideowego, które umożliwiają osiąganie przez społeczeństwo coraz większej złożoności i uzyskanie coraz większej niezależności od martwej przyrody. Całkowite zapanowanie nad tą ostatnią umożliwić ma wzrost wiedzy i stopień jej rozpowszechnienia, które mają iść w parze z walką o ustrój socjalistyczny.

Ponieważ centralną rolę w rozwoju stosunków społecznych odgrywały zgodnie z doktryną Krzywickiego, siły wytwórcze, powstaje pytanie o rolę idei, czy świadomości ludzi i możliwości oddziaływania na mechanicznie zachodzące zmiany. Otóż, według Krzywickiego, kierunek zmiany więzi społecznej wyznaczają stosunki rzeczowe, ale jej przebieg, dynamikę i kształt dookreśla m.in. podłoże historyczne. Na podłoże historyczne składają się przede wszystkim właściwości psychiczne ludzi oraz czynnik antropologiczny[15].

Przyjmując marksowski podział na formacje społeczno-ekonomiczne, najwięcej uwagi poświęcał Krzywicki epoce wspólnoty pierwotnej. Źródłem do jej badań była dla Krzywickiego literatura etnograficzna, dotycząca istniejących na kuli ziemskiej społeczeństw przedpiśmiennych. W badaniu wspólnot pierwotnych Ludwik Krzywicki stał na stanowisku zbliżonym do stanowiska Engelsa, tj. iż to ewolucja rodziny, a nie społeczne siły wytwórcze, stanowi o rozwoju wspólnoty pierwotnej. A więc w ustrojach rodowych, w przeciwieństwie do ustrojów terytorialnych, to reprodukcja samego życia była dźwignią rozwoju i kształtowała więzi pomiędzy ludźmi.

Twórczym i cenionym do dzisiaj wkładem Ludwika Krzywickiego do marksizmu jest jego analiza roli idei w rozwoju społecznym, rozpatrywana w trzech grupach tematycznych: rodowód idei, wędrówka idei w czasie i przestrzeni oraz podłoże historyczne.

Upamiętnienie

W Płocku, w rodzinnym mieście Ludwika Krzywickiego, znajduje się jego pomnik (dzieło Stanisława Lisowskiego z 1966 r.), zaś na jego domu przy ulicy Bielskiej 14 wmurowano tablicę pamiątkową. W mieście jest ponadto ulica uczonego (na osiedlu Międzytorze).

Przypisy

  1. ↑ Ludwik Krzywicki, Jeszcze o program, „Przegląd Tygodniowy”, 15 IV 1883, nr 15.
  2. ↑ Irena Krzywicka: Wyznania gorszycielki. Warszawa: Czytelnik, 2002, s. 136–141. ISBN 83-07-02881-7.
  3. ↑ Ludwik Krzywicki: Takimi będą drogi wasze. Łódź: Redakcja pisma „Nowy Obywatel”, Stowarzyszenie „Obywatele Obywatelom”, 2013, s. 10. ISBN 978-83-64496-20-2.
  4. ↑ Kultura Polska: organ Towarzystwa Kultury Polskiej: miesięcznik. 1909 nr 4 (1 IV), Warszawa 1909, s.
  5. ↑ Stefan Król: Cytadela warszawska. Warszawa: Książka i Wiedza, 1978, s. 214.
  6. ↑ a b c Dziesięciolecie Wolnej Wszechnicy Polskiej TKN: sprawozdanie z działalności Towarzystwa Kursów Naukowych, 1906-1916, opracowali Ryszard Błędowski, Stanisław Orłowski, Henryk Mościcki, Warszawa 1917, Podkarpacka BC – wersja elektroniczna
  7. ↑ Włodzimierz Suleja, Tymczasowa Rada Stanu, Warszawa 1998, s. 221.
  8. ↑ Wolna Wszechnica Polska. W: Szkoły wyższe Rzeczypospolitej Polskiej. Warszawa: 1930, s. 312.
  9. ↑ Nagrody konkursowe m. st. Warszawy w r. 1934. „Świat Zasłużonych”. Nr 2, s. 8, 1934. Warszawa. [dostęp 2020-12-08]. 
  10. ↑ Cmentarz Ewangelicko-Augsburski: RACHELA LUDWIKA KRZYWICKA, [w:] Warszawskie Zabytkowe Pomniki Nagrobne [online] [dostęp 2020-12-08].
  11. ↑ Grób Ludwika Krzywickiego. Gazeta.pl Fotoforum. [dostęp 2017-01-06].
  12. ↑ Zasady materializmu historycznego służą analizie społeczeństw klasowych m.in. tych funkcjonujących w ramach kapitalistycznego sposobu produkcji. Nie będą jednak obowiązywać w przyszłym socjalistycznym społeczeństwie, gdyż w ustroju socjalistycznym rozwój sił produkcyjnych traci swój charakter żywiołowy, który czyni obecne zmiany „koniecznymi”. W socjalizmie rozwój ma stać się świadomym i celowym aktem woli społecznej. Zob. O. Lange, Ludwik Krzywicki jako teoretyk materializmu historycznego, Warszawa 1947.
  13. ↑ O. Lange, op. cit., s. 25.
  14. ↑ L. Krzywicki, Socjologia, w: L. Krzywicki, Wybór Pism, Biblioteka Socjologiczna, Warszawa 1978.
  15. ↑ Zob. O. Lange, op. cit., s. 14.

Wybrana bibliografia

  • Henryk Holland, Ludwik Krzywicki – nieznany. Wyd. Książka i Prasa, Warszawa 2007.
  • L. Krzywicki, Człowiek i społeczeństwo. Wybór pism, Wyd. Książka i Wiedza, Warszawa 1986.
  • L. Krzywicki, Praca zbiorowa, Wyd. Instytut Gospodarstwa Społecznego, Warszawa 1938.
  • L. Krzywicki, Dzieła, t. 1–9, PWN, Warszawa 1957–1974.
  • L. Krzywicki, Idea a życie. Z wczesnej publicystyki (1883–1892), PWN, Warszawa 1957.
  • L. Krzywicki, Studia socjologiczne. Wybór, PIW, Warszawa 1951.
  • L. Krzywicki, Wspomnienia, t. 1–3, Wyd. Czytelnik, Warszawa 1957–1959.
  • Tadeusz Kowalik, Krzywicki, Wyd. Wiedza Powszechna, Warszawa 1965.
  • Stefan Król, Cytadela warszawska, Wyd. KiW, Warszawa 1978, s. 214.
  • Oskar Lange, Ludwik Krzywicki jako teoretyk materializmu historycznego, Wyd. Spółdzielnia Wydawnicza „Wiedza”, Warszawa 1947.
  • Ryszard Nazar, Z dziejów recepcji marksizmu w Polsce. Koncepcja materializmu historycznego w ujęciu Ludwika Krzywickiego, PWN, Warszawa 1987.

Linki zewnętrzne

Media użyte na tej stronie

Ludwik Krzywicki.png
Ludwik Krzywicki (1859 – 1941) - Polish anthropologist, economist and sociologist. Professor at the University of Warsaw.