Lulecznica kraińska

Lulecznica kraińska
	Systematyka
Domena	eukarionty
Królestwo	rośliny
Podkrólestwo	rośliny zielone
Nadgromada	rośliny telomowe
Gromada	rośliny naczyniowe
Podgromada	rośliny nasienne
Nadklasa	okrytonasienne
Klasa	Magnoliopsida
Nadrząd	astropodobne
Rząd	psiankowce
Rodzina	psiankowate
Rodzaj	lulecznica
Gatunek	lulecznica kraińska
	Nazwa systematyczna
	Scopolia carniolica Jacq.; Observ. bot. 1:32. 1764
	Kategoria zagrożenia (CKGZ)
	; najmniejszej troski

(c) Ljuba brank z słoweńskiej Wikipedii, CC BY-SA 3.0

Pokrój

Kwiat

Lulecznica kraińska (Scopolia carniolica) – gatunek rośliny należący do rodziny psiankowatych. Pochodzi z Europy. W Polsce jest gatunkiem rzadkim i objętym ochroną.

Rozmieszczenie geograficzne

Występuje w środkowej, południowo-wschodniej i wschodniej Europie oraz w Gruzji i na Zakaukaziu^[4]. W Polsce stanowiska gatunku koncentrują się w Bieszczadach^[5]. Na Słowacji – w słowackiej części Bieszczadów Zachodnich zwanej Górami Bukowskimi (słow. Bukovské vrchy) i w Wyhorlacie. W Karpatach Zachodnich występuje m.in. w Beskidzie Niskim i Górach Czerchowskich, a zachodnia granica jej zasięgu sięga po Pieniny. Bardzo rzadko spotykana jest na niżu, we wschodnich rejonach Kotliny Sandomierskiej^[6].

Morfologia

Łodyga: Naga, rozgałęziona, wzniesiona, mięsista, w górnej części widlasto rozgałęziająca się. Ma wysokość 30-60 cm. Pod ziemią roślina posiada grube kłącze.
Liście: Ulistnienie skrętoległe. Liście w nasadzie łodygi przekształcone w łuski, wyższe są duże, ciemnozielone, jajowate i całobrzegie. Mają długość do 18 cm, ich nasady stopniowo zwężają się w ogonek.
Kwiaty: Wyrastają pojedynczo w nasadach liści na długich i zwisających szypułkach. Mają dzwonkowaty, 5-ząbkowy kielich, 2-3 razy krótszy od korony. Korona jest rurkowatodzwonkowa, ma długość 15-25 mm, z zewnątrz jest lśniąco-brunatna, w środku oliwkowozielona i matowa. Wewnątrz korony 5 pręcików z nitkami przyrośniętymi do nasady korony i 1 słupek z pałeczkowatym znamieniem. W Słowenii występuje rzadka forma Scopolia carniolica f. hladnikiana, która charakteryzuje się koroną wewnątrz i na zewnątrz zielonkawo nabiegłą.
Owoc: Otwierająca się wieczkiem kulista torebka z żółtobrunatnymi nasionami o długości 3-4 mm.

Biologia i ekologia

Bylina, geofit. Kwitnie od kwietnia do maja. Liczba chromosomów 2n= 48^[7].

Cała roślina jest silnie trująca, najbardziej korzenie. Zawiera alkaloidy tropanowe, głównie skopolaminę i atropinę^[8]. Już po 15 min. od spożycia pojawiają się objawy zatrucia: zaczerwienienie twarzy, przyspieszenie pulsu serca, uczucie suchości w gardle, rozszerzenie źrenic, niepokój, halucynacje, przy większych dawkach napady szału i śmierć wskutek paraliżu układu oddechowego. Trucizna zawarta w roślinie może wniknąć do organizmu również przez skórę^[9].

Siedliskiem są cieniste lasy i zarośla, kamieniste zbocza, podnóża skał w lesie. W górach sięga do 1010 m n.p.m. Najczęściej rośnie w lesie bukowym, w olszynkach, i w jaworzynie górskiej. Występuje zazwyczaj w populacjach liczących do kilkudziesięciu osobników.

Zagrożenia i ochrona

Od 2014 roku roślina jest objęta w Polsce częściową ochroną gatunkową^[10]. W latach 1983–2014 podlegała ochronie ścisłej^[11]. Duża część jej stanowisk znajduje się na obszarach chronionych: w Bieszczadzkim i Pienińskim Parku Narodowym. Jedno z najliczniejszych jej stanowisk w Pieninach na zboczach Ociemnego Wierchu liczy około 200 osobników^[6]. Według kategoryzacji Międzynarodowej Unii Ochrony Przyrody z 1994 roku lulecznica kraińska zaliczona została do kategorii LR (niskiego ryzyka), zaś w 2013 roku do kategorii LC, czyli nie spełnia kryteriów gatunków zagrożonych^[3].

Zastosowanie

Wykorzystywana jest jako roślina lecznicza. Surowiec zielarski stanowi korzeń. Korzenie wykopuje się w okresie kwitnienia rośliny, myje i suszy w temperaturze do 50 °C^[8]. Ma działanie przeciwwymiotne, przeciwpotne i rozszerzające źrenicę oka^[8]. Dawniej korzeń był stosowany w medycynie ludowej, obecnie w lecznictwie nie jest używany, jedynie pochodzące z niej wyciągi są składnikiem niektórych leków. Bezwzględnie nie należy samemu używać tej rośliny w celach leczniczych.

Nazewnictwo

Lulecznica, jako roślina znajdująca zastosowanie w medycynie, znana była od dawna. Opisał ją z rejonu Gorycji już w XVI w. włoski naturalista Pierandrea Matthioli, jednak później informacja ta poszła w zapomnienie. Dopiero w XVIII w. ponownie „odkrył” ją w Krainie i na Istrii inny włoski botanik, Giovanni Antonio Scopoli^[12], który informacje o niej przesłał do Karola Linneusza.

Nadając lulecznicy kraińskiej nazwę Hyoscyamus scopolia Linneusz uwiecznił pamięć Scopoliego, swojego kolegi po fachu i wieloletniego korespondenta, zasłużonego w dziele badania flory Krainy. Wkrótce potem kolejny wybitny botanik, Nikolaus Joseph von Jacquin, który osobiście poznał Scopoliego w trakcie pracy na Akademii Górniczej w Bańskiej Szczawnicy, sklasyfikował tę roślinę do nowego rodzaju Scopolia. Nazwa gatunkowa carniolica poszła od nazwy krainy historycznej – Krainy (z łacińskiego Carniolum, włoskiego Carniola).

Przypisy

↑ Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
↑ Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).
↑ ^a ^b S. Khela: Scopolia carniolica. W: The IUCN Red List of Threatened Species 2013: e.T203482A2766157 [on-line]. [dostęp 2021-03-23].
↑ Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-06-18].
↑ Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.
↑ ^a ^b Halina Pięknoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.
↑ Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.
↑ ^a ^b ^c Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.
↑ Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.
↑ Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).
↑ Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).
↑ Randuška Dušan, Križo Milan: Chránené rastliny, wyd. Príroda, Bratislava 1983, s. 372–374

Bibliografia

Władysław Szafer, Stanisław Kulczyński: Rośliny polskie. Warszawa: PWN, 1953.

[ruggiero-1] Michael A.M.A. Ruggiero Michael A.M.A. i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).

[apweb-2] Peter F.P.F. Stevens Peter F.P.F., Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2009-06-13] (ang.).

[iucn-3] S. Khela: Scopolia carniolica. W: The IUCN Red List of Threatened Species 2013: e.T203482A2766157 [on-line]. [dostęp 2021-03-23].

[grin-4] Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2011-06-18].

[zajac-5] Adam Zając, Maria Zając (red.): Atlas rozmieszczenia roślin naczyniowych w Polsce. Kraków: Pracownia Chorologii Komputerowej Instytutu Botaniki Uniwersytetu Jagiellońskiego, 2001. ISBN 83-915161-1-3.

[C-6] Halina Pięknoś-Mirkowa, Zbigniew Mirek: Rośliny chronione. Warszawa: Multico Oficyna Wydawnicza, 2006. ISBN 978-83-7073-444-2.

[rutkowski-7] Lucjan Rutkowski: Klucz do oznaczania roślin naczyniowych Polski niżowej. Warszawa: Wydawnictwo Naukowe PWN, 2006. ISBN 83-01-14342-8.

[A-8] Jan Macků, Jindrich Krejča, Apoloniusz Rymkiewicz: Atlas roślin leczniczych. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich – Wydawnictwo, 1989. ISBN 83-04-03281-3.

[bohne-9] Burkhard Bohne, Peter Dietze: Rośliny trujące: 170 gatunków roślin ozdobnych i dziko rosnących. Warszawa: Bellona, Spółka Akcyjna, 2008. ISBN 978-83-11-11088-5.

[rozp2014-10] Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia 9 października 2014 r. w sprawie ochrony gatunkowej roślin (Dz.U. z 2014 r. poz. 1409).

[rozp1983-11] Rozporządzenie Ministra Leśnictwa i Przemysłu Drzewnego z dnia 30 kwietnia 1983 r. w sprawie wprowadzenia gatunkowej ochrony roślin (Dz.U. z 1983 r. nr 27, poz. 134).

[RK-12] Randuška Dušan, Križo Milan: Chránené rastliny, wyd. Príroda, Bratislava 1983, s. 372–374

[1]

[2]

[3]

[4]

[5]

[6]

[7]

[8]

[9]

[10]

[11]

[12]

Navigation

Nawigacja

Portale tematyczne