Luzjady

Luzjady
Os Lusíadas
Ilustracja
Pierwsze wydanie Luzjad
Autor

Luís de Camões

Typ utworu

poemat epicki

Wydanie oryginalne
Język

język portugalski

Data wydania

1572

Luzjady (port. Os Lusíadas) – portugalski epos narodowy, autorstwa Luísa Vaz de Camõesa, opublikowany w 1572 roku. Utwór opowiada o wyprawie Vasco da Gamy, która odbyła się w latach 1497–1499 i przyniosła odkrycie drogi morskiej do Indii[1]. Tytuł utworu (Os Lusĭadas) odnosi się do antycznego plemienia Luzytan, którego nazwa była ówcześnie traktowana jako synonim Portugalczyków[2] i wskazuje na to, że właściwym bohaterem eposu był cały naród[3].

Okoliczności powstania i publikacji

Większość poematu mogła powstać przypuszczalnie w czasie pobytu Luísa de Camõesa w Chinach w latach 1558-1560. Rękopis nieomal zatonął w czasie podróży autora do Goi w 1560 roku – jego statek zatonął podczas przeprawy przez Morze Południowochińskie, z katastrofy ocaleli nieliczni, w tym Camões[4]. Według legendy pisarz miał ocalić rękopis Luzjad dzięki temu, że przez całą drogę do brzegu utrzymywał go nad wodą w jednej ręce (ta legenda stała się podstawą licznych przedstawień rysunkowych i malarskich)[5]. Starania o wydanie utworu pisarz rozpoczął w 1569 roku, kiedy powrócił do Lizbony. W zamiarze tym pomagał mu znacznie jego mecenas Diogo do Couto. Pozwolenie na druk poeta otrzymał w 1572 roku, po wcześniejszych rozmowach z przedstawicielem inkwizycji, domagającym się wprowadzenia pewnych zmian do eposu[4]. W nagrodę za Luzjady król Sebastian I przyznał poecie roczną pensję[5].

Utwór został opublikowany w 1572 roku w dwóch wydaniach. Jedno z nich miało na okładce rysunek przedstawiający pelikana, którego dziób skierowany jest w prawą stronę, drugie, będące prawdopodobnie wydaniem nielegalnym lub legalnym, ale poszerzonym, ozdobione było rysunkiem pelikana z dziobem zwróconym w lewo[4].

Zarys treści

Charles Legrand, portret Vasca da Gamy

Epos opowiada o ekspedycji Vasco da Gamy i poszukiwaniu drogi morskiej do Indii[6]. Rozpoczyna się prologiem i inwokacją do nimf oraz dedykacją dla Sebastiana I.

Symboliczne przedstawienie opieki bogini Wenus nad wyprawą Vasca da Gamy

Bogowie zbierają się, aby porozmawiać o losach prowadzonej przez Vasco da Gamę ekspedycji. Popierają ją Wenus i Mars, sprzeciwia się jej natomiast Bachus[7], który obawia się, że powodzenie wyprawy zagrozi jego władzy nad Indiami. Bachus stawia więc na drodze portugalskich podróżników liczne niebezpieczeństwa, których udaje im się uniknąć dzięki pomocy i opiece Wenus i Opatrzności. Wyprawa dociera do Mombasy, gdzie miejscowy władca próbuje ich zwabić w zasadzkę, z której ponownie ratuje ich przychylna bogini. Następnie żeglarze docierają do Malindi[8], gdzie Vasco da Gama opowiada tamtejszemu królowi historię Portugalii. Wyprawa wyrusza dalej do Kalikutu[7], po drodze unikając burzy zesłanej przez Bachusa. W Kalikucie spotykają się z królem Samorionem i zarządcą Katualem. Temu ostatniemu Vasco da Gama opowiada o bohaterskich czynach ważnych Portugalczyków, których portrety ozdabiają portugalski statek[8]. Katual, dowiedziawszy się, że miejscowi wróżbici przepowiedzieli, że Portugalczycy staną się władcami Indii, więzi Vasco da Gamę i uwalnia go dopiero otrzymawszy okup. Następnie Wenus zabiera Portugalczyków na Wyspę Miłości, gdzie poddają się oni czułej opiece nimf. Jeden z żeglarzy żeni się tam z Tetydą, a Vasco da Gama poznaje przepowiednię dotyczącą świetności swojego kraju. Bogowie przyznają bohaterskim żeglarzom prawo do nieśmiertelności. Tak odznaczeni, Portugalczycy wracają do ojczyzny[7].

Utwór kończy się wezwaniem do króla o odzyskanie Maroka.

Ou fazendo que, mais que a de Medusa,
A vista vossa tema o monte Atlante,
Ou rompendo nos campos de Ampelusa
Os muros de Marrocos e Trudante,
A minha já estimada e leda Musa
Fico que em todo o mundo de vós cante,
De sorte que Alexandro em vós se veja,
Sem à dita de Aquiles ter enveja[9].

Jako na widok potwornéj Meduzy
Niech drżą przed tobą gór Atlasu skały,
Zbijaj zastępy w polach Ampeluzy,
Krusz w Tarudancie i w Marokko wały;
A głos szczęśliwej z twych względów méj Muzy
Hymnem twéj sławy zabrzmi na świat cały:
Nad Macedonów szczęsny bohatera
Achilesowi nie zajrzysz Homera[10].

Forma utworu

Luzjady składają się z dziesięciu pieśni, pisanych 10-zgłoskowcem, ujętym w oktawy (abababcc)[11][8]. Autor posługiwał się wyszukanymi porównaniami i licznymi onomatopejami. Epos jest też silnie muzykalny; efekt ten poeta osiągnął poprzez nasilanie i osłabianie samogłosek[12]. Reprezentatywna dla wersyfikacji utworu jest jego pierwsza zwrotka, zawierająca typową dla eposów formułę:

Oryginalny portugalski dziesięciozgłoskowiecPolski jedenastozgłoskowiec
w przekładzie Z. Trzeszczkowskiej

As armas e os barões assinalados,
Que da ocidental praia Lusitana,
Por mares nunca de antes navegados,
Passaram ainda além da Taprobana,
Em perigos e guerras esforçados,
Mais do que prometia a força humana,
E entre gente remota edificaram
Novo Reino, que tanto sublimaram[13];

Boje opiewam i tych mężów chwały,
Co z luzytańskich zachodnich wybrzeży,
Na nieznajomych mórz biegli kryształy,
Gdzie się nad fale Taprobana jeży,
I niebezpieczeństw zwalczali nawały,
Jak na niezłomnych przystało rycerzy,
Aż nowe państwo wznieśli sławnym trudem
Śród obcych ludów męstwa swego cudem, —[14]

Dwa plany świata przedstawionego

Akcja utworu rozgrywa się na dwóch planach, mitologicznym i historycznym:

  • plan mitologiczny – obejmuje działania antycznych bogów, wpływające na losy wyprawy. Został wpleciony w akcję, aby zaznaczyć, że dokonania portugalskich bohaterów przewyższają te, które były dziełem herosów starożytnych – Eneasza czy Odyseusza[15]. Bogowie antyczni zostali przedstawieni nie jako istoty nadprzyrodzone, ale jako ludzie, którzy bohaterstwem zdobyli nieśmiertelną sławę i zyskali ubóstwienie; również portugalscy żeglarze mają dzięki swej wyprawie stać się równi bogom[12]. Ponadto wątki mitologiczne splatają się w Luzjadach z cudownością chrześcijańską. Tworząc plan mitologiczny poeta inspirował się Enneadą Sabellicusa[16].
  • plan historyczny – obejmuje opowieść o pochodzeniu, historii i czynach narodu portugalskiego. Na opowieść składa się kilka warstw – historia dawna (m.in. morderstwo Inês de Castro), wyprawa Vasco da Gamy, wydarzenia po 1499 (m.in. umacnianie władzy portugalskiej w Indiach) oraz przepowiednia Wenus, dotycząca przyszłej wielkości Portugalii[17].

Luzjady zawierają liczne szczegóły geograficzne i dotyczące podróży morskich. Wiedzę autor czerpał częściowo z własnego doświadczenia (był żeglarzem i podróżnikiem), a częściowo z bogatej literatury portugalskiej, dotyczącej tematów podróżniczych, m.in. z Dziennika żeglugi Vasco da Gamy, dzieł Fernão Lopesa[18] i Gaspara Correia[19].

Wpływ

Luzjady zapoczątkowały bogatą tradycję portugalskiej i brazylijskiej epiki bohaterskiej. Liczni poeci próbowali dorównać Camõesowi na polu eposu[20]. Większość autorów posługiwała się formą przyjętą przez poetę – oktawą (oitava rima)[21], choć jest ona trudna w praktycznej realizacji[22] i wymaga dużej dyscypliny. Na Luzjadach były częściowo wzorowane Konetabl Portugalii, Dom Nuno Álvares Pereira Francisca Rodriguesa Loba[23] (1610), Afonso Africano Vasca Mouzinho de Quevedo (1611)[24], Zdobycie Malakki Francisca de Sá de Meneses (1634)[20][25], Ulisseja, czyli założenie Lizbony Gabriela Pereiry de Castry (1636)[20][26], Ulissipo Antónia de Sousa de Macedo (1640)[20][27], Wiriatus Tragiczny Brása Garcii de Mascarenhasa (wyd. 1699)[20][28] i Caramuru brazylijczyka Santa Rita Durão (1781)[29]. Żadne z tych dzieł nie zostało jednak przełożone na język polski.

Przekłady na język polski

Pierwszy przekład Luzjad na język polski powstał w 1790 roku; jego autorem był Jacek Idzi Przybylski, który opatrzył utwór ponadto przypisami i informacjami o życiorysie autora[30]. Drugi przekład powstał w 1875 w Paryżu, jego twórcą był Dionizy Piotrowski. Tłumaczenie trzecie ukazało się w 1890 roku w Warszawie, sygnowane pseudonimem Adam M-ski, pod którym kryła się Zofia Trzeszczkowska[31]. W roku 1995 epos, pod tytułem Luzytanie, przełożył Ireneusz Kania[32].

Przypisy

  1. ↑ Bednarek 2001 ↓, s. 291.
  2. ↑ Bednarek 2001 ↓, s. 292.
  3. ↑ Klave 1985 ↓, s. 77.
  4. ↑ a b c Klave 1985 ↓, s. 72.
  5. ↑ a b Strzałkowa i Klave 1979 ↓, s. 1059.
  6. ↑ The Lusiads. [w:] World Digital Library [on-line]. Library of Congress. [dostęp 2016-11-30]. (ang.).
  7. ↑ a b c The Lusiads, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2016-11-30] (ang.).
  8. ↑ a b c The Lusiads Summary. enotes.com. [dostęp 2016-11-30]. (ang.).
  9. ↑ Luís Vaz de Camões: Os Lusíadas. Canto primeiro. pt.wikisource.org. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  10. ↑ Luís Vaz de Camões: Luzyady, Pieśń dziesiąta. Zofia Trzeszczkowska (tłum.). Warszawa: 1890, s. 267.
  11. ↑ Strzałkowa i Klave 1979 ↓, s. 1060.
  12. ↑ a b Klave 1985 ↓, s. 82.
  13. ↑ Luís Vaz de Camões: Os Lusíadas. Canto décimo. pt.wikisource.org. [dostęp 2019-11-21]. (port.).
  14. ↑ Luís Vaz de Camões: Luzyady, Pieśń pierwsza. Zofia Trzeszczkowska (tłum.). Warszawa: 1890, s. 19.
  15. ↑ Klave 1985 ↓, s. 81–82.
  16. ↑ Bednarek 2001 ↓, s. 295.
  17. ↑ Bednarek 2001 ↓, s. 294.
  18. ↑ Fernão Lopes, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2016-11-25] (ang.).
  19. ↑ Ferdinand Magellan, [w:] Encyclopædia Britannica [online] [dostęp 2016-11-25] (ang.).
  20. ↑ a b c d e Klave 1985 ↓, s. 138-140.
  21. ↑ Oitava-rima. dicionarioinformal.com.br. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  22. ↑ Wiktor Jarosław Darasz: Mały przewodnik po wierszu polskim. Kraków: Towarzystwo Miłośników Języka Polskiego, 2003, s. 150-151. ISBN 83-9008296-9.
  23. ↑ Francisco Rodrigues Lobo. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  24. ↑ Vasco Mouzinho de Quevedo e Castelo Branco. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  25. ↑ Francisco de Sá Meneses. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  26. ↑ Gabriel Pereira de Castro. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25].
  27. ↑ António de Sousa Macedo. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  28. ↑ Brás Garcia Mascarenhas. Projecto Vercial. [dostęp 2016-11-25]. (port.).
  29. ↑ José de Santa Rita Durão, w: Encyclopaedia Britannica 11 Ed. Vol. 8. myheritage.pl. [dostęp 2016-11-25]. (ang.).
  30. ↑ Luzyada Kamoensa, czyli odkrycie Indyy Wschodnich. Poema w pieśniach dziesięciu przekładania Jacka Przybylskiego. jbc.bj.uj.edu.pl. [dostęp 2016-11-25]. (pol.).
  31. ↑ Strzałkowa i Klave 1979 ↓, s. 1062.
  32. ↑ Aleksander Madyda: "Epos europejski", Bogusław Bednarek, Wrocław 2001 : [recenzja]. bazhum.muzhp.pl. s. 265. [dostęp 2016-11-30]. (pol.).

Bibliografia

  • Janina Z. Klave: Historia literatury portugalskiej. Zarys. Wrocław: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1985. ISBN 83-04-00931-5.
  • Bogusław Bednarek: Epos europejski. Wrocław: Wydawnictwo Uniwersytetu Wrocławskiego, 2001. ISBN 83-229-2182-9.
  • Maria Strzałkowa, Janina Z. Klave: Literatura portugalska. W: (red.) Władysław Floryan: Dzieje literatur europejskich T. 1. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Naukowe, 1979. ISBN 83-01-00180-1.

Media użyte na tej stronie