Mała Litwa

Mała Litwa

Mažoji Lietuva

Flaga
Państwa	Rosja,  Litwa,  Polska
Stolica	Kłajpeda
Ważniejsze miasta	Sowieck, Czerniachowsk, Gołdap

Mała Litwa (Litwa Pruska) na mapie historycznych Prus

Przybliżony obszar Litwy Mniejszej zaznaczony kolorem czerwonym

Mała Litwa, także Litwa Mniejsza, Litwa Pruska (lit. Mažoji Lietuva; ros. Малая Литва, Małaja Litwa; niem. Kleinlitauen) – region kulturowy i jeden z pięciu regionów etnograficznych dzisiejszej Litwy, leżący na terenie historycznych Prus. Obejmuje obszar dawnego okręgu Kłajpedy na terenie Litwy, reszta regionu znajduje się w obwodzie kaliningradzkim i fragmentarycznie na terytorium Polski.

Największymi miastami regionu są Kłajpeda, Sowieck i Czerniachowsk.

Granice

Mała Litwa, podobnie jak Mazury, nie stanowiła nigdy odrębnej jednostki administracyjnej, toteż po części nie posiada ścisłych granic. Analogicznie do Mazur, definiowanych jako obszar zamieszkiwany w większości przez polskich ewangelików, Litwa Mała to obszar, który zamieszkiwali głównie Litwini, którzy po hołdzie pruskim w 1525 także przyjęli reformację. Wyraźne granice region posiada na północy i wschodzie, gdzie graniczy ze Żmudzią i Suwalszczyzną, natomiast na południu przechodzi w Mazury, a na zachodzie w Barcję, Natangię i Sambię.

Historia

Akt oddania się stanów pruskich królowi Polski Kazimierzowi IV Jagiellończykowi i Koronie Królestwa Polskiego, 1454, Archiwum Główne Akt Dawnych

Do XIII wieku obszar był zamieszkiwany przez Prusów i dzielił się na krainy Nadrowia i Skalowia. Po podboju krzyżackim większość obszaru stanowiła część wyludnionej Wielkiej Puszczy, przed zasiedleniem regionu głównie przez Litwinów, natomiast na północy założono miasto Kłajpeda, lokowane w 1254. Poza Kłajpedą najbardziej znaczącymi miejscowościami były wówczas osady przyzamkowe Ragneta, Wystruć, Tylża i Labiawa. W 1454 na prośbę Związku Pruskiego król Kazimierz IV Jagiellończyk ogłosił wcielenie terytorium wraz z Prusami do Polski, po czym po pokoju toruńskim od 1466 do 1657 region stanowił część I Rzeczypospolitej jako lenno Korony Polskiej. W tym okresie nastąpił rozwój regionu. Założono bądź po raz pierwszy wzmiankowano przyszłe miasta Szyłokarczma, Prekule, Pilkały, Stołupiany, Darkiejmy, Łoździenie, Gąbin oraz nadano prawa miejskie Tylży (1552), Wystruci (1583)^[1] i Labiawie (1642)^[2].

Angielska mapa Prus z 1799 z Małą Litwą zaznaczoną na zielono jako Little Lithuania

Po 1657 region znajdował się we władaniu brandenbursko-pruskim, a od 1701 w Królestwie Prus. W latach 1709–1711 wskutek epidemii dżumy zmarło ok. 53% populacji Małej Litwy, w większości Litwinów, następnie w latach 1722–1736 miała miejsce kolonizacja niemiecka^[3], co po części zmieniło proporcje narodowościowe regionu. Toczyły się tu zmagania wojny siedmioletniej i wojen napoleońskich. Podczas tych ostatnich podpisano tu w 1807 pokój w Tylży, na mocy XV artykułu któregoż utworzono Księstwo Warszawskie^[4], zalążek państwa polskiego 12 lat po utracie niepodległości w rozbiorach Polski.

Tereny zamieszkiwała głównie ludność prusko-litewska, pruska pomieszana z polską, na południu w większym stoipniu polska zaś szlachta i mieszczanie pochodzenia niemieckiego żyli na całym obszarze. W wieku XV ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców tych terenów, w wieku XVII zasilona napływem osadników z Mazowsza. W XVIII wieku ludność polska stanowiła około połowy mieszkańców. W 1724 roku wydano zakaz osiedlania Polaków w północnej części kraju ^[5]. Wśród bardziej znanych polskich postaci można wymienić księcia Kazimierza Czartoryskiego^[5] oraz lekarza i poetę Jana Fryderyka Tschepiusa. Urodzili się tu m.in. duchowny, historyk i poeta Mateusz Pretoriusz oraz przedstawiciele rodu Załuskich: rzeźbiarz Ireneusz Załuski, językoznawca Karol Bernard Załuski i pianistka Emma Ostaszewska. W czasie powstania styczniowego przerzucano stąd broń dla powstańców do zaboru rosyjskiego. W Wystruci operowała polska organizacja powstańcza^[6], wykryta przez władze pruskie w listopadzie 1864^[7].

Tylża – największe miasto Małej Litwy na pocz. XX w.

Po upadku powstania styczniowego władze rosyjskie wydały w 1865 zakaz druku w dialektach litewskich i żmudzkich z użyciem alfabetu łacińskiego^[8], co zapoczątkowało masowy przemyt litewskich książek z Małej Litwy, pozostającej poza władzą carską, do zaboru rosyjskiego.

W 1905 największymi miastami regionu były Tylża, Wystruć i Kłajpeda, które jako jedyne liczyły więcej niż 20 tys. mieszkańców. Po I wojnie światowej północna część regionu tworzyła Okręg Kłajpedy, włączony do Republiki Litewskiej. W pozostałej części w latach 30. Niemcy przeprowadzili szeroko zakrojoną germanizację nazw o litewskim brzmieniu, analogiczną do germanizacji polsko brzmiących nazw w innych regionach. W 1940 Niemcy zamknęli ostatnią litewską gazetę na Małej Litwie, Naujasis Tilžės keleivis, wydawaną w Tylży^[3]. II wojna światowa w 1945 przyniosła znaczące zniszczenia Małej Litwie.

W Kłajpedzie mieści się Muzeum Historii Małej Litwy, poświęcone historii regionu.

Miasta

Kłajpeda - największe miasto Małej Litwy

Galeria

• 

  Ruiny zamku w Niemanie

• 

  Kościół ewangelicko-augsburski w Juodkrantė

• 

  Gmach rejencji w Gusiewie

• 

  Most nad Niemnem łączący miasta Sowieck i Poniemuń

• 

  Kościół ewangelicko-augsburski w Szyłokarczmie

• 

  Teatr Dramatyczny w Kłajpedzie

Uwagi

Przypisy