Macierzanka tymianek
Systematyka[1][2] | |
Domena | |
---|---|
Królestwo | |
Podkrólestwo | |
Nadgromada | |
Gromada | |
Podgromada | |
Nadklasa | |
Klasa | |
Nadrząd | |
Rząd | |
Rodzina | |
Rodzaj | |
Gatunek | macierzanka tymianek |
Nazwa systematyczna | |
Thymus vulgaris L. 1753 Sp. pl. 2:591. 1753 | |
Kategoria zagrożenia (CKGZ)[3] | |
Macierzanka tymianek, tymianek właściwy[4], macierzanka zwyczajna[5] (Thymus vulgaris L.) – gatunek rośliny należący do rodziny jasnotowatych. W naturze rośnie w zachodniej części basenu Morza Śródziemnego – od Hiszpanii, poprzez południową Francję po południowe Włochy[6][7], ale został szeroko rozprzestrzeniony i rośnie zdziczały także m.in. w Grecji[7] i Turcji[8]. Występuje w formacjach zwanych garig i tomillares[5], w miejscach suchych i skalistych[7], na podłożu zwykle wapiennym[6]. Jest uprawiany w wielu regionach świata. Zawiera olejek tymiankowy o działaniu bakterio- i grzybostatycznym, wykorzystywany leczniczo. Ziele tymianku wykorzystywane jest jako przyprawa do potraw mięsnych i z roślin strączkowych, zup, sałatek, służy także do aromatyzowania napojów alkoholowych[5].
Morfologia
- Pokrój
- W naturze roślina trwała – półkrzew (w dolnej części pędy drewnieją) dorastająca do 20–30 cm wysokości (w klimacie chłodniejszym roślina uprawiana jest jako roczna lub krótkowieczna bylina)[5]. Łodygi są bardzo silnie rozgałęzione, zwykle prosto wzniesione, czasem rozpostarte[7], czterokątne, gęsto owłosione (szaro filcowate)[5], cała roślina ma kolor szarozielony[7].
- Liście
- Zimozielone[7]. Ulistnienie naprzeciwległe, krótkoogonkowe, górne prawie siedzące. Blaszka podługowatojajowata, eliptyczna do równowąskiej, długości do 1,2 cm i 0,5 cm szerokości; całobrzega, podwinięta z obu stron, gruczołkowato kropkowana, spodem białojedwabista.
- Kwiaty
- Drobne, krótkoszypułkowe, osadzone w nibyokółkach w kątach liści, na szczytach pędów skupionych w kuliste lub owalne główki, w dole przerywane[7]. Kielich dzwonkowaty, dwuwargowy, pokryty sztywnymi włoskami, z 10–13 żyłkami[7]. Korona dwuwargowa, z rurką krótszą od górnej wargi, biała do jasnofioletowej[7].
- Owoc
- Rozłupnia rozpadająca się na cztery jajowate, nieco spłaszczone rozłupki[5].
Biologia
Liczba chromosomów u podgatunku nominatywnego wynosi 2n=28, 30, zaś u podgatunku aestivus 2n=58, 60[6].
Systematyka
Gatunek typowy rodzaju macierzanka Thymus[9]. W obrębie rodzaju zaliczany do sekcji Thymus (jednej z 8 tradycyjnie wyróżnianych w rodzaju), a w jej obrębie do podsekcji Thymus (jednej z dwóch wyróżnianych w ramach sekcji), do której należy w sumie 9 gatunków[6].
W obrębie gatunku wyróżniane są dwa podgatunki[6]:
- subsp. vulgaris – podgatunek nominatywny
- subsp. aestivus (Willk.) O. Bolos and A. Bolos – znany z Hiszpanii kontynentalnej i Balearów
W naturze tworzy mieszańce z Thymus funkii (T. ×lainzii Sanchez Gomez, Fernandez Jimenez and Saez in Sanchez Gomez & Fernandez Jimenez), Thymus hyemalis, Thymus lacaitae (T. ×armuniae R. Morales), Thymus leptophyllus (T. ×moralesii Mateo and M. B. Crespo in Mateo), Thymus loscosii (T. ×rubioi Font Quer), Thymus mastichina (T. ×eliasii Sennen and Pau in Sennen), Thymus mastigophorus (T. ×severianoi Uribe-Echebarria), Thymus membranaceus (T. ×guerrae Saez and Sanchez Gomez in Saez, Sanchez Gomez and Morales), Thymus moroderi (T. ×carrioni Saez and Sanchez Gomez in Saez, Sanchez Gomez and Morales), Thymus piperella (T. ×josephi-ungeli Mansanet and Aguilella), macierzanką zwyczajną Thymus pulegioides (T. ×carolipaui Mateo and M. B. Crespo in Mateo), Thymus serpylloides (T. ×aitanae Mateo), Thymus zygis (T. ×monrealensis Pau ex R. Morales)[6].
Zastosowanie
- Tymianek stosuje się jako aromatyczną przyprawę. Dodawany jest do potraw mięsnych – pieczeni, wędlin, drobiu i pasztetów, do potraw z roślin strączkowych, zup, sałatek i marynat. Wykorzystywany jest także do aromatyzowania napojów alkoholowych – wódek i ziołowych likierów (np. benedyktynki)[5].
- Roślina lecznicza. Olejek tymiankowy ma działanie bakterio- i grzybobójcze oraz wykrztuśne. Używa się go przy kaszlu, dolegliwościach gardła (kaszel, chrypka) do poprawiania apetytu, a także trawienia[10]. Zawarte w liściach substancje wykazują również działanie przeciwutleniające[11].
- Ze względu na swoje właściwości bakteriostatyczne olejek tymiankowy stosowany jest do przygotowania past do zębów, płukanek jamy ustnej i innych kosmetyków i preparatów do higieny osobistej[5].
Uprawa
Gatunek uprawiany jest w wielu krajach, w tym zwłaszcza w niemal całej Europie i Ameryce Północnej. Uprawy sięgają na północny nawet do 70° szerokości geograficznej (Norwegia i Islandia). Tradycyjnie największymi ośrodkami produkcji tymianku pozostawały kraje południa Europy: Hiszpania, Portugalia, Francja, Włochy, Grecja, Bułgaria, ale też Niemcy. Na kontynencie północnoamerykańskim obszary koncentrują się w Kalifornii[5].
Przypisy
- ↑ Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS One”, 10 (4), 2015, art. nr e0119248, DOI: 10.1371/journal.pone.0119248, PMID: 25923521, PMCID: PMC4418965 [dostęp 2020-02-20] (ang.).
- ↑ Peter F. Stevens , Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-03-31] (ang.).
- ↑ Thymus vulgaris, [w:] The IUCN Red List of Threatened Species [online] (ang.).
- ↑ Alicja Szweykowska, Jerzy Szweykowski (red.): Słownik botaniczny. Wyd. wydanie II, zmienione i uzupełnione. Warszawa: Wiedza Powszechna, 2003, s. 485. ISBN 83-214-1305-6.
- ↑ a b c d e f g h i Marian Rejewski: Rośliny przyprawowe i używki roślinne. Warszawa: Państwowe Wydawnictwo Rolnicze i Leśne, 1992, s. 162-164. ISBN 978-83-09-01484-3.
- ↑ a b c d e f Ramon Morales: The history, botany and taxonomy of the genus Thymus. W: Thyme. Elisabeth Stahl-Biskup, Francisco Saez (red.). London, New York: Taylor & Francis, 2002, s. 1-43. ISBN 0-415-28488-0.
- ↑ a b c d e f g h i Marjorie Blamey , Wild flowers of the Mediterranean, Christopher Grey-Wilson (red.), London: A & C Black, 2004, s. 398, ISBN 0-7136-7015-0 .
- ↑ Musa Özcan, Jean-Claude Chalchat. Aroma profile of Thymus vulgaris L. growing wild in Turkey. „Bulg. J. Plant Physiol”. 30, 3-4, s. 68-73, 2004.
- ↑ Thymus. W: Index Nominum Genericorum (ING) [on-line]. Smithsonian Institution. [dostęp 2021-04-28].
- ↑ Geoffrey Burnie i inni, Botanica : ilustrowana, w alfabetycznym układzie, opisuje ponad 10 000 roślin ogrodowych, Niemcy: Könemann, Tandem Verlag GmbH, 2005, ISBN 3-8331-1916-0, OCLC 271991134 .
- ↑ Remigius Chizzola. Antioxidative Properties of Thymus vulgaris Leaves: Comparison of Different Extracts and Essential Oil Chemotypes. „J. Agric. Food Chem.”. 56. 16. s. 6897–6904.
- African Plant Database: 117485
- BioLib: 41129
- EoL: 484542
- EUNIS: 173794
- FloraWeb: 27324
- GBIF: 5341442
- INaturalist: 85469
- IPNI: 461765-1
- ITIS: 505501
- NCBI: 49992
- Plant Finder: 281450
- The Plant List: kew-205645
- Plants of the World: urn:lsid:ipni.org:names:461765-1
- Tela Botanica: 68271
- Tropicos: 17600443
- USDA PLANTS: THVU
Media użyte na tej stronie
Autor: Salicyna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Macierzanka tymianek (Thymus vulgaris), ogródek działkowy w Szczecinie.
Echter Thymian. A blühende Pflanze, natürl. Grösse; 1 Blatt, vergrössert; 2 Kelch, desgl.; 3, 4, 5 Blüthe von verschiedenen Seiten, desgl.; 6 weibliche Blüthe, desgl.; 7 Zwitterblüthe im Längsschnitt, desgl.; 8 Staubgefässe von verschiedenen Seiten, desgl.; 9 dieselben geöffnet, desgl.; 10 Pollen, desgl.; 11 Stempel mit zerschnittenem Kelche, desgl.; 12 Stempel, desgl.; 13 Frucht, desgl.; 14 Same, natürl. Grösse und vergrössert; 15 u. 16 derselbe zerschnitten.
Autor: Salicyna, Licencja: CC BY-SA 4.0
Macierzanka tymianek (Thymus vulgaris), ogródek działkowy w Szczecinie.
Autor: Fritz Geller-Grimm, Licencja: CC BY-SA 3.0
Thymus vulgaris faustinii, Garden, Nied, Frankfurt/Main, Germany
Autor: Naturpuur, Licencja: CC BY 4.0
Thyme (Thymus vulgaris), Maltaberg (1600 m above sea level), Hohe Tauern National Park, Carinthia, Austria, European Union