Madrygał

Madrygał (wokalna forma muzyczna) – wokalny utwór wielogłosowy, oparty na tekstach poruszających zwykle treści o tematyce świeckiej, miłosnej, przedstawiającej sielankowy tryb życia.

Także gatunek poetycki.

Popularny w średniowieczu, ale jego rozkwit nastąpił w XVI w. Madrygał renesansowy ze średniowiecznym łączyło już tylko kilka nielicznych aspektów tekstowych oraz dominacja liryki miłosnej.

Madrygał jako forma muzyczna

Średniowieczny madrygał był dwu-lub trzygłosowy. W madrygale renesansowym nastąpiło powiększenie liczby głosów (w pierwszej połowie XVI w. przeważał układ czterogłosowy, w 2. połowie XVI w. były najczęściej kompozycjami pięciogłosowymi)[1]. Na przełomie XVI i XVII w. powstawały również madrygały wokalno-instrumentalne (na 1-3 głosy solowe i basso continuo lub na zespoły wokalno-instrumentalne o przeróżnych składach)[2]. Takie madrygały pisał np. Claudio Monteverdi (Madrigali guerieri et amorosi).

Madrygał rozwinął się z włoskiej piosenki ludowej – frottoli oraz form do niej zbliżonych – villanelli, villoty (napolitana), canzony i strambotto. Posiadał budowę symetryczną, strukturę homofoniczną lub polifoniczną, a także mieszaną, gdy odcinki homofoniczne były przeplatane polifonicznymi, formę przekomponowaną oraz fragmenty zawierające dźwięki chromatycznie zmienione (było to nawiązanie do skal modalnych, czyli kościelnych, typowych dla średniowiecza)[3].

Muzyka były ściśle powiązana z tekstem; jej zadaniem było zilustrowanie każdego szczegółu. Madrygały były nasycone dużą ilością emocji występujących w tekście, które znalajdowały odzwierciedlenie w muzyce. Często pojawiało się nawiązanie do przyrody, piękna natury[1].

Madrygał renesansowy rozwijał się przez blisko sto lat i – podobnie jak inne formy – podlegał rozmaitym przemianom stylistycznym. Biorąc pod uwagę najważniejsze z nich, można wyróżnić trzy główne fazy rozwojowe tego gatunku:

  1. wczesna (do połowy XVI wieku), którą reprezentują m.in. Philippe Verdelot, Costanzo Festa, Jacob Arcadelt;
  2. środkowa („klasyczna”, do około 1580 roku), w której głównymi przedstawicielami są: Adrian Willaert, Cipriano de Rore, Orlando di Lasso, Andrea Gabrieli i Giovanni Pierluigi da Palestrina; twórcy stosują coraz więcej współbrzmień dysonansowych i chromatykę;
  3. późna, sięgająca początków XVII wieku, z przedstawicielami: Luca Marenzio, Gesualdo da Venosa i Claudio Monteverdi.

Najchętniej wykorzystywane do komponowania madrygałów formy poetyckie, to sonet, canzona, hymn, oda, oktawa.

Żywot madrygału (...) trwa od XIV do pierwszej połowy XVII stulecia, w rzeczywistości wszakże madrygał – jako model formy, której istotę stanowi dialog głosów – żyje często pod innymi nazwami aż do naszych czasów, awangardy drugiej połowy XX wieku (np. utwory chóralne Luigiego Nono)[4].

Madrygał jako gatunek poetycki

Madrygał to także gatunek poezji lirycznej ukształtowany we Włoszech w XIV w., później krótka pieśń miłosna.

Europejski madrygał, jako forma poetycka, rozwijał się wraz z formą muzyczną o tej samej nazwie. Miał określoną budowę stroficzną.

  • XIV–XV w. Włochy (Petrarka) – składały się z dwóch tercyn (o rymach aabbcc lub abcabc) i jednego lub dwóch dystychów. Muzyka tercyn była identyczna, dystychów różna.
  • XVI w. – utwór 13 wersowy o budowie dychotomicznej (11+2). Przestała w nim dominować tematyka miłosna, pojawiły się np. madrygały wojenne. Z pieśni ludowej zmienia się w dworską i traci ścisły związek z muzyką.
  • XVII w. (G. Marino) – gatunek wyrafinowanej poezji miłosnej.

Głównym ośrodkiem twórczości madrygałowej były Włochy. Poza Włochami madrygały tworzyli również Francuzi, Hiszpanie, Niemcy, Anglicy, Niderlandczycy, Polacy. W Anglii, Niemczech i Hiszpanii pojawił się u schyłku XVI wieku, z dużo mniejszym nasileniem.

Przedstawiciele[1]:

  • W Anglii: Thomas Watson, Thomas Morley, Thomas Tomkins, Giles Farnaby;
  • W Hiszpanii: Francesco Guerrero;
  • W Niemczech: Jacob von Hassler.

Szczególnym uznaniem w okresie renesansu cieszyły się madrygały takich twórców, jak Pietro Bembo, Michaelangelo Buonarroti (bratanek Michała Anioła), Antonio Molino, Giovanni della Casa i Torquato Tasso.

Madrygały pisano również w Polsce.

  • XVI w. – środowisko dworskie; madrygały przyjmowane z Europy lub tworzone w kraju na styl włoski. Twórcy: Jan z Lublina, Jan Kochanowski (ślady poetyki madrygału w pieśniach).
  • W baroku – madrygały w stylu Marina; twórcy: M. Grodziński (o treści erotycznej), J.A. Morsztyn.

Tylko niektóre madrygały staropolskie spełniały ściśle rygory wersyfikacyjne.

  • Madrygały wojenne – S. Grochowiak.
  • Łacińskie madrygały religijne – M.K. Sarbiewski.

Przypisy

  1. ↑ a b c Małgorzata Kowalska, ABC Historii Muzyki, 2001.
  2. ↑ Zob. np. Francesco Turini, Madrigali, Libro 1, 1621
  3. ↑ Liliana Ganicz-Mazur, Historia Muzyki, 2003.
  4. ↑ Bohdan Pociej – Madrygał; http://www.meakultura.pl/edukatornia/madrygal-1-624.

Bibliografia

  • Słownik literatury staropolskiej