Mak lekarski

Mak lekarski
Systematyka[1][2]
Domenaeukarionty
Królestworośliny
Podkrólestworośliny zielone
Nadgromadarośliny telomowe
Gromadarośliny naczyniowe
Podgromadarośliny nasienne
Nadklasaokrytonasienne
KlasaMagnoliopsida
Nadrządjaskropodobne
Rządjaskrowce
Rodzinamakowate
Rodzajmak
Gatunekmak lekarski
Nazwa systematyczna
Papaver somniferum L.
Sp.Pl.:2, 1753
Dojrzały owoc (makówka)
Kultywar o ozdobnych kwiatach
Nasiona
Plantacja maku

Mak lekarski, m. ogrodowy, m. uprawny (Papaver somniferum L.) – gatunek jednorocznej rośliny uprawnej z rodziny makowatych.

Historia

Mak lekarski wywodzi się z Azji Mniejszej, z zachodniej części basenu Morza Śródziemnego i z Afryki Północnej[3]. Być może pochodzi od gatunku P. setigerum, w stanie dzikim nie występuje, znany już był w starożytności.

Udokumentowane relacje stosowania opium w uśmierzaniu bólu pochodzą z Azji Mniejszej ok. 1500 roku p.n.e. Uprawę maku w celu uzyskiwania opium prowadzi się od ok. 2 tys. lat. W XIX i XX wieku dokonano wyizolowania z opium licznych alkaloidów, opisania ich własności, a także opracowania półsyntetycznych lub syntetycznych pochodnych związków chemicznych, często o znacznie większej skuteczności. Morfina i kodeina to najważniejsze i stosowane na najszerszą skalę alkaloidy uzyskiwane z maku lekarskiego. Mają działanie przeciwbólowe, przeciwkaszlowe i przeciwbiegunkowe.

Morfologia

Łodyga
Wysokość od 120 do 150 cm; sztywna, prosta lub rozgałęziona. Pokryta wyraźnym białym nalotem, po przecięciu wypływa duża ilość mlecznego soku.
Liście
Podługowatojajowate, wyłącznie łodygowe, nierówno karbowane.
Kwiaty
Duże, o średnicy do 10 cm, z opadającym, 2-działkowym kielichem, posiadające cztery płatki korony, okrągłe lub odwrotnie jajowate, białe, jasnofioletowe, różowe lub czerwone z ciemnymi plamkami u nasady. Pręciki liczne, słupek o siedzącym, tarczowatym znamieniu. Kwitnie od czerwca do lipca.
Owoce
Prawie kuliste torebki, zwane makówkami, z otworami pod szczytem (nowe odm. nie otwierają się). Zawierają nerkowate nasiona o średnicy 0,9 do 1,5 milimetra o barwie zależnej od odmiany (od brudnobiałych przez czerwonofioletowe po niemal czarne).

Zastosowanie

  • Roślina uprawna: uprawiana na większą skalę w Afganistanie, Chinach, Indiach i w Iranie, w Turcji i wielu krajach Bliskiego Wschodu głównie dla uzyskania opium, zaś w wielu krajach Europy, również w Polsce, mak lekarski uprawiany jest dla celów przemysłowych, leczniczych a także spożywczych.
    • Sposób uprawy: wysiew od marca do kwietnia, w rozstawie 20-30 cm. Ilość nasion na 1000 roślin: 1 g. Nawożenie azotem: ok. 80kg/ha; Zbiór od połowy sierpnia
  • Roślina lecznicza:
  • Opium – wysuszony sok mleczny zebrany z nacięcia niedojrzałych makówek; w medycynie i do produkcji narkotyków.
  • Sztuka kulinarna: nasiona różnej barwy (białe, niebieskie, szare) wykorzystywane są w celach spożywczych oraz do produkcji oleju (Oleum Papaveris, nasiona zawierają 40-55% oleju). Tłoczony na zimno olej makowy zawiera 70 do 75% kwasu linolowego. Olej może być także używany jako schnący olej techniczny. Olej makowy ma delikatny, lekko orzechowy smak i może być wykorzystywany do przygotowywania sałatek. Powinien być przechowywany w ciemnym i dość chłodnym miejscu.
  • Roślina ozdobna uprawiana na rabatach ze względu na swoje ładne kwiaty.
Wartość odżywcza
Mak lekarski
(100 g)
Wartość energetyczna2164 kJ (517 kcal)
Białka20,1 g
Węglowodany24,7 g
Tłuszcze42,9 g
Woda6,1 g
Dane liczbowe na podstawie: [4]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[5]
Wartość odżywcza
Olej makowy
(100 g)
Wartość energetyczna3700 kJ (884 kcal)
Białka0 g
Węglowodany0 g
Tłuszcze100 g
Dane liczbowe na podstawie: [4]
Wartości RDA i AI wyznaczone na podstawie danych Institute of Health[5]

Choroby i szkodniki

  • czarna zgorzel maku – jest wywoływana przez grzyb Helminthosporium papaveris.
  • mączniak rzekomy maku – wywoływany przez grzyb Peronospora arborescens.
  • mszyca trzmielinowo-burakowa (Aphis fabae)
  • tuszel makowiec (Stenocarus fuliginosus)

Sytuacja prawna

Posiadanie i sprzedaż opium jest w wielu krajach zabronione i możliwość zakupu następuje tylko w przypadku wskazań lekarza. W Polsce zasady uprawy i zakupu Papaver somniferum normuje ustawa z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii[6].

Przypisy

  1. Michael A. Ruggiero i inni, A Higher Level Classification of All Living Organisms, „PLOS ONE”, 10 (4), 2015, e0119248, DOI10.1371/journal.pone.0119248, PMID25923521, PMCIDPMC4418965 [dostęp 2021-03-26] (ang.).
  2. Peter F. Stevens, Angiosperm Phylogeny Website, Missouri Botanical Garden, 2001– [dostęp 2010-01-04] (ang.).
  3. Germplasm Resources Information Network (GRIN). [dostęp 2010-01-25].
  4. a b c Hanna Kunachowicz; Beata Przygoda; Irena Nadolna; Krystyna Iwanow: Tabele składu i wartości odżywczej żywności. Wyd. wydanie II zmienione. Warszawa: Wydawnictwo Lekarskie PZWL, 2017, s. 298.677. ISBN 978-83-200-5311-1.
  5. a b Dietary Reference Intakes Tables and Application. Institute of Health. The National Academies of Sciences, Engineering, and Medicine. (ang.)
  6. Dz.U. z 2020 r. poz. 2050

Media użyte na tej stronie

Mohnfeld Waldviertel2.JPG
Autor: Welleschik, Licencja: CC-BY-SA-3.0
Papaver somniferum, Schlafmohnfeld (Waldviertel, Niederösterreich)
Koeh-102.jpg
Opium poppy. A plant of the white subspecies in natural. Size; B flower of the red subspecies, same; 1 pistil with stamens, same.; 2 stamens, enlarged from different sides; 3 pollen, seen under water, same; 4 stamps, of course. Size; 5 the same in cross-section, same.; 6 ripe fruit capsule, desgl.; 7 seeds, natural size and magnified; 8 the same in longitudinal section, enlarged; 9 the same in cross section, same
Papaver somniferum Danebrog.jpg
Autor: Elliot, Licencja: CC BY 2.0
Papaver somniferum (Laciniatum Group) 'Danebrog' (syn. 'Danish Flag'). Planted this poppy in my front yard.
Papaver open zaadkleppen.jpg
(c) Rasbak, CC-BY-SA-3.0
Papaver somniferum, zelfgemaakte foto van papaverbol met open poriën; begin augustus.