Aforyzm

Aforyzm (łac. aphorismus, gr. aphorismós) – złota myśl, sentencja, maksyma, gnoma, apoftegmat; zwięzła, lapidarna, przeważnie jednozdaniowa wypowiedź, wyrażająca ogólną prawdę filozoficzną lub moralną, w sposób zaskakujący i błyskotliwy.

W nowożytnej literaturze europejskiej formę tę wykorzystywali m.in. twórcy francuscy: Blaise Pascal (Myśli, 1670[1]), François de La Rochefoucauld (Maksymy i rozważania moralne, 1664[2]), Sébastien-Roch Nicolas de Chamfort (Maksymy i myśli..., 1795[3]).

W Polsce zbiory aforyzmów wydawały m.in. Wydawnictwo „Wiedza Powszechna” w serii „Myśli Srebrne i Złote” (od 1957), Spółdzielnia Wydawnicza „Czytelnik” w serii „Symposion” (od 1958), Państwowy Instytut Wydawniczy w serii „Biblioteczka Aforystów” (od 1970).

Znani aforyści

Autorami maksym byli m.in. cesarz Marek Aureliusz (Rozmyślania), książę François de La Rochefoucauld (Maksymy i rozważania moralne), francuski moralista Nicolas Chamfort (Charaktery i anegdoty), belgijski pisarz Octave Pirmez, niemiecki poeta Johann Wolfgang von Goethe, hiszpański eseista José Bergamin oraz serbski poeta Jovan Dučić.

Aforystyka w Polsce

Rozwój aforystyki w Polsce przypadł głównie na okres baroku, jednakże już w starożytności były znane i popularne w całej Europie, szczególnie wywodzące się ze schyłku starożytności, Dystychy moralne Marcusa Catona, wydane jako „Katonowe wiersze” – „Catonis disticha” w przekładzie polskim w XVI w. przez Franciszka Mymerusa i Sebastyana Klonowicza; wyd. Jan Bystroń, Kraków, rok 1894.

Szczególny rodzaj schematycznego aforyzmu, zwany w Polsce „trynką” (lub „trzeciakiem”), a będący retoryczną elipsą o klamrze spajającej trzy równoległe człony, dzięki temu, że wielokrotnie pojawia się w starotestamentowych Księgach Mądrościowych oraz epigramatach Marcjalisa, cieszył się wzięciem w średniowieczu, kiedy to zaczęły krążyć liczne łacińskie trynki-przysłowia. Zachowało się na przykład 180 trynek Szlachcica-Anonima, z czego 67 „końskich”, które zapisał na marginesach rękopiśmiennego kodeksu zawierającego wyciąg z Hippiki K. Pieniążka.

Inny rodzaj schematycznego aforyzmu, zwany w Polsce „czworakiem” (lub „czwartakiem”), polegał na wyliczaniu czterech jakości cechujących jakąś osobę lub rzecz.

Dużo aforyzmów można odnaleźć w zbiorach Andrzeja Maksymiliana Fredry Przysłowia mów potocznych oraz Monita politico moralia. Przysłowia są jedynym utworem napisanym przez Fredrę po polsku. Oprócz aforyzmów oryginalnych znalazło się w nim wiele spolszczonych sentencji i maksym autorów rzymskich (Seneka, Tacyt i in.).

Polskimi aforystami byli m.in. Aleksander Świętochowski, Karol Irzykowski, Stanisław Brzozowski, Henryk Elzenberg, Hugo Steinhaus, Maria Dąbrowska, Witold Gombrowicz, Antoni Kępiński, Stanisław Jerzy Lec (Myśli nieuczesane, Myśli nieuczesane nowe, Myśli nieuczesane wszystkie), oraz współcześnie Andrzej Majewski, Ryszard Nowosielski, Urszula Zybura i Leszek Wierzchowski (Manifest erotyczny, Dziwne stany świadomości, Imionnik zakochanych, Erotyczne przymiarki, Sztuka pieszczot).

Zobacz też

Przypisy

  1. ↑ Myśli oraz Rozprawa o kondycji możnych ; Modlitwa o dobry użytek chorób ; Rozprawa o namiętnościach miłości, Blaise Pascal. Kraków, wyd. „Zielona Sowa”, 2004.
  2. ↑ Maximes du duc de La Rochefoucauld, wyd. F. Didot frères, 1861. Rozważania i uwagi moralne, Kraków, wyd. „Mediewal”, 1992.
  3. ↑ Maksymy i myśli; Charaktery i anegdoty, Sebastien-Roch-Nicolas Chamfort (1740?-1794). Warszawa: „Alfa-Wero”, 1995.

Bibliografia

  • Leszek Kukulski: Aforyzm. W: Słownik literatury staropolskiej. Wrocław-Warszawa-Kraków: Zakład Narodowy im. Ossolińskich, 1990, s. 15–18. ISBN 83-04-02219-2.

Linki zewnętrzne